Soạn bài Pa-ra-na - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. Giới thiệu chung

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm thơ đặc sắc đến từ một trong những thi sĩ vĩ đại nhất của thế kỷ 20 - Pablo Neruda. Đó chính là bài thơ "Pa-ra-na". Tác phẩm không chỉ là một bức tranh thiên nhiên hùng vĩ về con sông huyền thoại của Nam Mỹ, mà còn là bản anh hùng ca về lịch sử, văn hóa và khát vọng tự do của cả một lục địa. Việc soạn bài "Pa-ra-na" sẽ giúp các em không chỉ nắm vững kiến thức trong chương trình Ngữ văn 12 mà còn mở rộng tầm mắt ra với nền văn học thế giới. Qua bài học này, các em sẽ hiểu sâu hơn về phong cách nghệ thuật độc đáo của Neruda, phân tích được các tầng ý nghĩa biểu tượng của hình tượng dòng sông và cảm nhận được tình yêu quê hương, đất nước mãnh liệt của nhà thơ.

B. Nội dung chính

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Pablo Neruda (1904 - 1973)

Cuộc đời: Pablo Neruda, tên thật là Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto, là nhà thơ, nhà ngoại giao, chính trị gia người Chile. Ông là một tượng đài của văn học Mỹ Latinh và thế giới, được trao giải Nobel Văn học năm 1971. Cuộc đời ông gắn liền với những biến động chính trị của Chile và thế giới, ông đấu tranh không mệt mỏi cho hòa bình và công bằng xã hội.
Sự nghiệp văn học: Sự nghiệp sáng tác của Neruda vô cùng đồ sộ với nhiều tập thơ nổi tiếng như "Hai mươi bài thơ tình và một bài ca thất vọng", "Bài ca chung" (Canto General), "Những bài thơ tình cuối cùng",... Thơ ông là tiếng nói của tình yêu, của thiên nhiên, của những người lao động và của khát vọng tự do.
Phong cách nghệ thuật: Thơ Neruda mang một phong cách độc đáo, kết hợp giữa chất trữ tình lãng mạn và chất chính luận, sử thi. Ông sử dụng bút pháp tượng trưng, siêu thực một cách tài hoa, xây dựng những hình ảnh thơ kỳ vĩ, tráng lệ, có sức ám ảnh lớn. Giọng điệu thơ đa dạng, biến đổi linh hoạt, ngôn ngữ giàu hình ảnh và nhạc điệu.

2. Tác phẩm "Pa-ra-na"

Xuất xứ: Bài thơ "Pa-ra-na" được trích từ phần VII của trường ca "Bài ca chung" (Canto General), một trong những tác phẩm đỉnh cao của Neruda, xuất bản năm 1950. Đây là một bản hùng ca về lịch sử, địa lý, con người và cuộc đấu tranh của toàn bộ lục địa Mỹ Latinh.
Hoàn cảnh sáng tác: "Bài ca chung" được viết trong thời gian Neruda phải sống lưu vong do bị chính quyền độc tài ở Chile truy nã. Chính trong hoàn cảnh xa quê hương, tình yêu và nỗi nhớ về đất nước, về lục địa Mỹ Latinh càng trở nên mãnh liệt, thôi thúc ông viết nên bản trường ca vĩ đại này.
Nhan đề: Pa-ra-na là tên một trong những con sông lớn và quan trọng nhất Nam Mỹ, chảy qua Brasil, Paraguay và Argentina. Việc lấy tên một con sông cụ thể làm nhan đề cho thấy ý đồ của nhà thơ: từ một hình ảnh cụ thể, hữu hình để nói lên những điều lớn lao, khái quát về một vùng đất.
Bố cục: Có thể chia bài thơ thành 3 phần chính:
1. Phần 1 (Từ đầu đến "...cha của biển cả"): Hình ảnh dòng sông Pa-ra-na ở cội nguồn với vẻ đẹp nguyên sơ, hùng vĩ và đầy sức mạnh.
2. Phần 2 (Tiếp theo đến "...lúa mì và máu"): Hành trình của dòng sông Pa-ra-na gắn liền với đời sống, lịch sử và văn hóa của con người.
3. Phần 3 (Còn lại): Dòng sông Pa-ra-na trong vai trò là biểu tượng cho sức sống, cuộc đấu tranh và tương lai của nhân dân.

II. Đọc - hiểu chi tiết văn bản

1. Phần 1: Hình tượng dòng sông Pa-ra-na ở cội nguồn - Sức mạnh nguyên sơ và hùng vĩ

Ngay từ những câu thơ đầu, Neruda đã dựng lên một hình ảnh dòng sông Pa-ra-na đầy ấn tượng, mang tầm vóc vũ trụ.

"Pa-ra-na, hỡi dòng sông lấp loáng, sông màu bùn, sông màu máu đỏ, sông có bờ cây cối tốt tươi."

Nghệ thuật: Điệp từ "sông" lặp lại ba lần cùng với cấu trúc song hành tạo ra một nhịp điệu dồn dập, mạnh mẽ như chính nhịp chảy của con sông. Lời gọi "hỡi dòng sông" thể hiện sự thân thương, trìu mến nhưng cũng đầy trang trọng.
Hình ảnh: Tác giả không chỉ miêu tả màu sắc vật lý ("màu bùn", "bờ cây cối tốt tươi") mà còn赋予 cho nó màu sắc của lịch sử, của sự sống và cả sự hy sinh ("màu máu đỏ"). Điều này cho thấy ngay từ đầu, Pa-ra-na đã không chỉ là một dòng sông địa lý.
Sức mạnh cội nguồn: Neruda gọi Pa-ra-na là "cha của biển cả". Đây là một hình ảnh sáng tạo độc đáo, đảo ngược quy luật tự nhiên (sông chảy ra biển). Cách nói này đã thần thánh hóa, vũ trụ hóa con sông, khẳng định vai trò và tầm vóc vĩ đại của nó. Pa-ra-na không phải là sản phẩm của biển, mà chính nó tạo ra biển, là cội nguồn của sự sống bao la.

2. Phần 2: Hành trình của Pa-ra-na - Dòng sông của đời sống, lịch sử và văn hóa

Từ cội nguồn vũ trụ, dòng sông bắt đầu cuộc hành trình chảy vào đời sống con người, trở thành nhân chứng và người đồng hành của bao thế hệ.

a. Dòng sông nuôi dưỡng sự sống và chứng kiến lao động của con người

Pa-ra-na hiện lên như một người mẹ hiền hòa, hào phóng, ban phát sự sống cho con người và vạn vật hai bên bờ.

Hình ảnh lao động: Dòng sông gắn liền với những hình ảnh lao động bình dị: "người chài lưới", "tiếng rìu", "lưỡi cày". Âm thanh và hình ảnh của lao động hòa quyện với dòng chảy của con sông, tạo nên một bức tranh sinh hoạt đời thường sống động.
Sự hào phóng của thiên nhiên: Dòng sông mang theo "phù sa màu mỡ", bồi đắp cho những cánh đồng, nuôi dưỡng "cây cối tốt tươi". Nó là nguồn sống, là nền tảng cho nền văn minh nông nghiệp của người dân nơi đây.
Mối quan hệ gắn kết: Con người không chỉ khai thác từ dòng sông mà còn gửi gắm vào đó tâm tư, tình cảm. Dòng sông là người bạn, là chứng nhân cho cuộc đời lam lũ nhưng đầy kiên cường của họ.

b. Dòng sông mang trong mình trầm tích lịch sử và văn hóa

Không chỉ là dòng sông địa lý, Pa-ra-na còn là một dòng sông lịch sử, cuồn cuộn chảy qua các thời đại.

Chứng nhân lịch sử: Dòng sông đã chứng kiến tất cả, từ thời khai thiên lập địa ("từ những đêm sâu châu Mỹ"), đến những cuộc chinh phạt đẫm máu của thực dân ("những chiếc thuyền man rợ", "gươm đao"), và cả những cuộc đấu tranh giành lại tự do.
Dòng chảy văn hóa: Pa-ra-na còn là dòng sông của văn hóa, mang theo "tiếng hát", "lời ca", những câu chuyện thần thoại, những phong tục tập quán của người dân bản địa. Nó là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, lưu giữ và chuyên chở bản sắc văn hóa của dân tộc.
Biểu tượng của sự hòa trộn: Hình ảnh "lúa mì và máu" là một hình ảnh đầy sức nặng. "Lúa mì" tượng trưng cho sự sống, ấm no, văn hóa bản địa. "Máu" tượng trưng cho chiến tranh, sự hy sinh, sự xâm lăng của ngoại tộc. Dòng sông đã hòa trộn tất cả, cả những điều tốt đẹp và đau thương, để tạo nên một Mỹ Latinh với bản sắc phức hợp như ngày nay.

3. Phần 3: Pa-ra-na - Biểu tượng của sức sống, đấu tranh và tương lai

Ở phần cuối, hình tượng dòng sông được nâng lên một tầm vóc mới, trở thành biểu tượng cho sức mạnh quật khởi và niềm tin vào tương lai tươi sáng.

a. Dòng sông của đấu tranh và khát vọng tự do

Giọng thơ trở nên mạnh mẽ, dứt khoát. Dòng sông không còn chỉ hiền hòa chảy mà mang trong mình sức mạnh của một cơn cuồng phong, sẵn sàng cuốn phăng đi những bất công, áp bức.

Sự chuyển mình: Từ một chứng nhân, dòng sông trở thành người tham dự, thành một lực lượng đấu tranh. Neruda viết về dòng sông như viết về một đội quân cách mạng: "Pa-ra-na, hỡi dòng sông của nhân dân".
Ngôn ngữ mạnh mẽ: Các động từ mạnh như "dâng lên", "cuốn đi", "nhấn chìm" được sử dụng để thể hiện sức mạnh không gì cản nổi của quần chúng nhân dân khi họ vùng lên đấu tranh.
Lời kêu gọi: Nhà thơ không chỉ miêu tả mà còn cất lên lời kêu gọi, lời hiệu triệu, thúc giục nhân dân đoàn kết lại, biến sức mạnh của mình thành dòng thác cách mạng để giành lấy tự do và tương lai.

b. Lời ngợi ca và niềm tin bất diệt vào tương lai

Bài thơ khép lại bằng một khúc ca tràn đầy lạc quan và hy vọng. Dòng sông Pa-ra-na giờ đây là biểu tượng cho tương lai tươi sáng của đất nước và con người.

Sự hòa quyện giữa nhà thơ và dòng sông: Cái "tôi" trữ tình của nhà thơ hòa làm một với dòng sông, với nhân dân. Tiếng nói của ông là tiếng nói của Pa-ra-na, tiếng nói của nhân dân Mỹ Latinh.
Hình ảnh tương lai: Tương lai hiện ra qua những hình ảnh rực rỡ, đầy sức sống: "bài ca mới", "bình minh", "hòa bình". Đó là một tương lai không còn áp bức, bóc lột, nơi con người được sống trong tự do và hạnh phúc.
Thông điệp: Qua hình tượng dòng sông Pa-ra-na, Pablo Neruda đã gửi gắm một thông điệp sâu sắc: Lịch sử của một dân tộc cũng giống như một dòng sông, có lúc êm đềm, có lúc dữ dội, nhưng cuối cùng luôn chảy về phía biển lớn của tự do và tương lai. Sức mạnh của nhân dân là bất diệt.

III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

1. Đặc sắc về nghệ thuật

Thành công của bài thơ "Pa-ra-na" được tạo nên bởi nhiều yếu tố nghệ thuật đặc sắc:

Thể thơ tự do: Câu thơ dài ngắn không đều, co duỗi linh hoạt, tạo nên một nhịp điệu vừa hùng tráng, vừa suy tư, như chính dòng chảy của con sông lúc cuộn trào, lúc lắng đọng.
Bút pháp tượng trưng và biểu tượng: Neruda đã xây dựng thành công hình tượng biểu tượng đa nghĩa: dòng sông Pa-ra-na vừa là một thực thể thiên nhiên, vừa là biểu tượng cho quê hương, cho lịch sử, cho sức mạnh và khát vọng của nhân dân.
Trí tưởng tượng phong phú: Bài thơ đầy ắp những hình ảnh thơ kỳ vĩ, độc đáo, mang tầm vóc vũ trụ ("cha của biển cả"), thể hiện một trí tưởng tượng bay bổng và một cái nhìn khoáng đạt.
Thủ pháp nghệ thuật đa dạng: Tác giả sử dụng thành công các biện pháp tu từ như nhân hóa (dòng sông có cảm xúc, hành động như con người), điệp cấu trúc, liệt kê, so sánh... để tạo nên sức biểu cảm mạnh mẽ cho bài thơ.
Giọng điệu hào hùng, say đắm: Toàn bộ bài thơ được bao trùm bởi một giọng điệu trữ tình - chính luận nồng nàn, say đắm, thể hiện tình yêu và niềm tự hào vô bờ bến của nhà thơ đối với quê hương, đất nước.

2. Giá trị nội dung và ý nghĩa tư tưởng

"Pa-ra-na" không chỉ là bài thơ ca ngợi một dòng sông. Tác phẩm mang trong mình những giá trị nội dung và tư tưởng sâu sắc:

Bài thơ là bản anh hùng ca về thiên nhiên, đất nước và con người Mỹ Latinh, thể hiện niềm tự hào sâu sắc về lịch sử, văn hóa và sức sống mãnh liệt của lục địa này.
Tác phẩm thể hiện tình yêu quê hương, đất nước tha thiết, gắn bó máu thịt của Pablo Neruda. Tình yêu ấy không chung chung, trừu tượng mà gắn liền với những gì cụ thể, gần gũi: một dòng sông, những người lao động, những bài ca...
Qua hình tượng dòng sông, bài thơ khẳng định và ngợi ca sức mạnh vĩ đại của nhân dân trong cuộc đấu tranh chống lại áp bức, bất công để xây dựng một tương lai tươi sáng, tự do. Đây là giá trị nhân văn và tư tưởng tiến bộ của tác phẩm.

C. Câu hỏi ôn tập

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử suy ngẫm và trả lời các câu hỏi sau:

Câu hỏi 1: Phân tích các tầng ý nghĩa của hình tượng biểu tượng dòng sông Pa-ra-na trong bài thơ. Theo em, tầng ý nghĩa nào là quan trọng nhất và vì sao?
Gợi ý trả lời: Trình bày các tầng ý nghĩa: dòng sông thiên nhiên, dòng sông lịch sử - văn hóa, dòng sông - biểu tượng cho sức mạnh và tương lai của nhân dân. Lập luận để bảo vệ quan điểm về tầng ý nghĩa quan trọng nhất (thường là tầng ý nghĩa biểu tượng cho sức mạnh nhân dân, vì nó thể hiện rõ nhất tư tưởng của tác giả và giá trị của tác phẩm).
Câu hỏi 2: Chỉ ra và phân tích hiệu quả của một vài biện pháp nghệ thuật đặc sắc mà Pablo Neruda đã sử dụng để khắc họa sự hùng vĩ và sức mạnh của dòng sông Pa-ra-na.
Gợi ý trả lời: Chọn 1-2 biện pháp nghệ thuật nổi bật như nhân hóa (gọi sông là "cha của biển cả"), điệp cấu trúc ("sông màu bùn, sông màu máu đỏ..."), hoặc các động từ mạnh ở cuối bài. Phân tích cụ thể xem biện pháp đó giúp thể hiện sự hùng vĩ, sức mạnh của dòng sông như thế nào.
Câu hỏi 3: Tình yêu quê hương, đất nước của Pablo Neruda trong bài thơ được biểu hiện như thế nào? So sánh với biểu hiện tình yêu quê hương trong một bài thơ Việt Nam mà em đã học (ví dụ: "Bên kia sông Đuống" của Hoàng Cầm, "Đất Nước" của Nguyễn Khoa Điềm).
Gợi ý trả lời: Nêu các biểu hiện tình yêu quê hương của Neruda: tự hào về thiên nhiên, gắn bó với người lao động, tin tưởng vào tương lai... Sau đó, chỉ ra điểm tương đồng (đều là tình yêu sâu sắc, gắn với thiên nhiên và con người) và khác biệt (Neruda mang tầm vóc lục địa, giọng thơ hào hùng; thơ Việt Nam thường có nét riêng của văn hóa Việt, giọng điệu có thể trầm lắng, suy tư hơn).

D. Kết luận và tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau soạn và phân tích bài thơ "Pa-ra-na" của Pablo Neruda. Tác phẩm không chỉ là một bài thơ về một dòng sông, mà là một bản trường ca thu nhỏ về tâm hồn, lịch sử và khát vọng của cả một lục địa. Bằng bút pháp tượng trưng tài hoa, trí tưởng tượng kỳ vĩ và một tình yêu cháy bỏng, Neruda đã biến Pa-ra-na thành biểu tượng bất tử cho sức sống và cuộc đấu tranh của nhân dân Mỹ Latinh. Hy vọng qua bài học này, các em không chỉ hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm mà còn được truyền cảm hứng từ tình yêu quê hương và niềm tin vào sức mạnh của nhân dân mà nhà thơ gửi gắm. Hãy tìm đọc thêm những tác phẩm khác trong trường ca "Bài ca chung" để cảm nhận trọn vẹn hơn tài năng của thi sĩ vĩ đại này.