Soạn bài Phỏng vấn ngắn - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một thể loại văn bản rất gần gũi và hữu ích trong đời sống: Phỏng vấn ngắn. Đây không chỉ là một bài học trong sách giáo khoa mà còn là một kỹ năng quan trọng giúp các em giao tiếp, thu thập thông tin và tìm hiểu thế giới xung quanh một cách chủ động. Từ việc phỏng vấn một người bạn về kinh nghiệm học tập, trò chuyện với thầy cô về một chủ đề em yêu thích, cho đến việc tìm hiểu về công việc của bố mẹ, kỹ năng phỏng vấn luôn hiện diện. Bài học này sẽ trang bị cho các em kiến thức nền tảng về phỏng vấn, từ việc hiểu rõ bản chất, cấu trúc cho đến quy trình thực hiện một cuộc phỏng vấn hoàn chỉnh. Qua đó, các em sẽ tự tin hơn trong giao tiếp và có thêm một công cụ học tập hiệu quả.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khám phá tri thức về Phỏng vấn ngắn

Trước khi đi vào phân tích văn bản cụ thể, chúng ta cần trang bị những kiến thức lý thuyết cơ bản nhất về thể loại này. Hiểu rõ "luật chơi" sẽ giúp các em tự tin hơn khi thực hành.

1.1. Khái niệm và mục đích của phỏng vấn

a. Phỏng vấn là gì?

Phỏng vấn là hoạt động hỏi - đáp có mục đích giữa người phỏng vấn và người được phỏng vấn nhằm thu thập thông tin, quan điểm, hoặc tìm hiểu về một nhân vật, sự kiện nào đó. Văn bản ghi lại nội dung cuộc phỏng vấn được gọi là bài phỏng vấn.

Các em có thể hình dung phỏng vấn giống như một cuộc trò chuyện được định hướng. Người phỏng vấn chủ động đặt câu hỏi, còn người được phỏng vấn cung cấp thông tin qua câu trả lời. Mục tiêu cuối cùng là làm sáng tỏ một vấn đề mà công chúng quan tâm.

b. Mục đích của phỏng vấn

Thu thập thông tin: Đây là mục đích cơ bản nhất. Thông qua phỏng vấn, chúng ta có thể lấy được những thông tin xác thực, chi tiết từ người trong cuộc.
Làm rõ quan điểm: Phỏng vấn giúp tìm hiểu sâu hơn về suy nghĩ, góc nhìn, thái độ của một cá nhân về một vấn đề cụ thể.
Khắc họa chân dung nhân vật: Nhiều bài phỏng vấn tập trung vào việc giới thiệu một nhân vật, giúp độc giả hiểu hơn về cuộc đời, sự nghiệp, và tính cách của họ.
Tuyên truyền, quảng bá: Phỏng vấn cũng có thể được sử dụng để giới thiệu một sản phẩm, một sự kiện, hoặc một thông điệp nào đó đến với công chúng.

1.2. Đặc điểm của một bài phỏng vấn

Một bài phỏng vấn điển hình thường có những đặc điểm dễ nhận biết sau:

Cấu trúc hỏi - đáp: Đây là dấu hiệu nhận biết rõ ràng nhất. Bài viết được trình bày dưới dạng các cặp câu hỏi của người phỏng vấn và câu trả lời của người được phỏng vấn.
Tính xác thực: Nội dung bài phỏng vấn phải trung thực, phản ánh đúng những gì đã diễn ra trong cuộc trò chuyện. Người viết không được tự ý thêm bớt hay thay đổi ý của người trả lời.
Tính mục đích rõ ràng: Mỗi cuộc phỏng vấn đều xoay quanh một chủ đề, một mục tiêu cụ thể. Hệ thống câu hỏi được xây dựng để dẫn dắt và làm nổi bật chủ đề đó.
Thông tin đa dạng: Bài phỏng vấn cung cấp cả thông tin khách quan (sự thật, số liệu) và thông tin chủ quan (quan điểm, cảm xúc, đánh giá của người được phỏng vấn).

2. Hướng dẫn đọc hiểu văn bản "Phỏng vấn Ét-ga Mo-ranh: Cái cốt lõi là..."

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng những kiến thức vừa học để phân tích văn bản mẫu trong sách giáo khoa. Đây là một ví dụ điển hình về một cuộc phỏng vấn trí tuệ, sâu sắc.

2.1. Tìm hiểu chung

a. Về người được phỏng vấn: Ét-ga Mo-ranh (Edgar Morin)

Ét-ga Mo-ranh (sinh năm 1921) là một nhà xã hội học và triết học lỗi lạc người Pháp. Ông nổi tiếng với các công trình nghiên cứu về tư duy phức hợp (complex thought), cho rằng chúng ta cần nhìn nhận thế giới như một hệ thống liên kết đa chiều, thay vì chia cắt nó thành các mảnh nhỏ riêng rẽ. Việc phỏng vấn một trí thức lớn như ông cho thấy mục đích của cuộc phỏng vấn là khai thác những tri thức sâu sắc, những góc nhìn độc đáo về các vấn đề lớn của thời đại.

b. Bối cảnh và nội dung chính của văn bản

Văn bản là lược ghi cuộc trò chuyện giữa nhà báo Giăng-Mi-sen Đờ-la-công-tơ và Ét-ga Mo-ranh. Cuộc phỏng vấn xoay quanh các chủ đề cốt lõi trong tư tưởng của Mo-ranh: sự phức hợp, vai trò của giáo dục và tri thức trong thế giới hiện đại. Nhan đề "Cái cốt lõi là..." gợi mở về việc tìm kiếm những giá trị, những nguyên tắc nền tảng trong tư duy và nhận thức.

2.2. Phân tích chi tiết nội dung cuộc phỏng vấn

Chúng ta sẽ phân tích từng cặp câu hỏi - trả lời để thấy được sự dẫn dắt của người phỏng vấn và sự sâu sắc trong tư tưởng của người trả lời.

a. Câu hỏi 1: "Thưa ông, đâu là cái cốt lõi trong tư tưởng phức hợp của ông?"

Ý đồ của người phỏng vấn: Đây là một câu hỏi mở, đi thẳng vào vấn đề trọng tâm. Nó vừa thể hiện sự tôn trọng, vừa cho phép Ét-ga Mo-ranh tự do trình bày tư tưởng cốt lõi của mình một cách tổng quát nhất.
Nội dung câu trả lời của Ét-ga Mo-ranh:
- Ông định nghĩa tư duy phức hợp là "nối kết", là khả năng liên kết các tri thức bị phân mảnh, tách rời trong các lĩnh vực khác nhau.
- Ông chỉ ra thực trạng của giáo dục hiện đại: chia cắt các môn học, khiến học sinh không thấy được mối liên hệ tổng thể của tri thức.
- Ví dụ minh họa: Ông dùng hình ảnh "kiến thức bị phân mảnh", "lỗ hổng trong nhận thức" để làm rõ vấn đề.
- Thông điệp cốt lõi: Cần một cuộc cải cách tư duy, một cách tiếp cận liên ngành để hiểu được thế giới phức tạp mà chúng ta đang sống.

b. Câu hỏi 2: "Ông viết: 'Giáo dục phải giúp chúng ta trở thành công dân của Trái Đất'. Điều đó có nghĩa là gì?"

Ý đồ của người phỏng vấn: Câu hỏi này trích dẫn trực tiếp một nhận định của Mo-ranh, cho thấy người phỏng vấn đã nghiên cứu rất kỹ về đối tượng. Nó yêu cầu một sự giải thích sâu hơn, cụ thể hóa một ý tưởng có vẻ trừu tượng.
Nội dung câu trả lời của Ét-ga Mo-ranh:
- Ông giải thích rằng "công dân của Trái Đất" là người nhận thức được số phận chung của nhân loại trên cùng một hành tinh.
- Ông nhấn mạnh các vấn đề toàn cầu như sinh thái, kinh tế, chính trị... đều liên kết với nhau và ảnh hưởng đến tất cả mọi người.
- Ông cho rằng giáo dục hiện nay chưa giúp học sinh nhận thức được "căn cước trái đất" này, mà vẫn tập trung vào phạm vi quốc gia hẹp hòi.
- Thông điệp cốt lõi: Giáo dục cần vượt ra khỏi biên giới quốc gia để vun đắp ý thức trách nhiệm chung đối với hành tinh.

2.3. Đánh giá nghệ thuật phỏng vấn

Qua văn bản, ta thấy người phỏng vấn đã thể hiện những kỹ năng rất chuyên nghiệp:

Nghiên cứu kỹ lưỡng: Người phỏng vấn nắm rất rõ về tư tưởng, các tác phẩm và quan điểm của Ét-ga Mo-ranh.
Câu hỏi thông minh: Hệ thống câu hỏi có logic, đi từ tổng quan (tư tưởng phức hợp) đến cụ thể (vai trò của giáo dục). Các câu hỏi đều là câu hỏi mở, khơi gợi và tạo không gian cho người trả lời trình bày sâu sắc.
Dẫn dắt hiệu quả: Người phỏng vấn đã dẫn dắt cuộc trò chuyện một cách tự nhiên, giúp làm nổi bật những tư tưởng quan trọng nhất của nhà triết học.

3. Quy trình thực hành một bài phỏng vấn ngắn

Phần hấp dẫn nhất đây rồi! Sau khi đã hiểu lý thuyết và phân tích ví dụ, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu các bước để tự mình thực hiện một cuộc phỏng vấn. Quy trình này gồm 3 giai đoạn chính.

3.1. Giai đoạn 1: Chuẩn bị phỏng vấn

Đây là giai đoạn quan trọng nhất, quyết định 70% sự thành công của cuộc phỏng vấn. Sự chuẩn bị càng kỹ lưỡng, cuộc phỏng vấn càng diễn ra suôn sẻ.

a. Xác định mục đích, đối tượng và chủ đề

Mục đích: Em muốn phỏng vấn để làm gì? (Tìm hiểu kinh nghiệm học tốt môn Văn, khám phá một nghề nghiệp, viết bài cho báo tường...).
Đối tượng: Ai là người phù hợp nhất để trả lời câu hỏi của em? (Bạn thủ khoa, cô giáo dạy Văn, một chú công nhân...).
Chủ đề: Cuộc phỏng vấn sẽ xoay quanh vấn đề cụ thể nào? (Bí quyết học giỏi, những khó khăn trong nghề, kỷ niệm đáng nhớ...).

b. Tìm hiểu thông tin về đối tượng

Trước khi gặp, hãy cố gắng tìm hiểu một vài thông tin cơ bản về người mình sẽ phỏng vấn. Điều này giúp em đặt câu hỏi phù hợp hơn và thể hiện sự tôn trọng.

c. Soạn hệ thống câu hỏi

Đây là "xương sống" của cuộc phỏng vấn. Hãy chuẩn bị một danh sách khoảng 5-10 câu hỏi.

Câu hỏi mở: Bắt đầu bằng "Tại sao", "Như thế nào", "Hãy chia sẻ về...", "Cảm nghĩ của... là gì?". Loại câu hỏi này khuyến khích người trả lời chia sẻ nhiều thông tin.
Câu hỏi đóng: Dùng để xác nhận thông tin (VD: "Có phải bạn bắt đầu học vẽ từ năm lớp 6 không?"). Nên hạn chế dùng loại câu hỏi này.
Sắp xếp logic: Các câu hỏi nên được sắp xếp theo một trình tự hợp lý: từ giới thiệu chung, đi vào các vấn đề chính, và kết thúc bằng những câu hỏi tổng kết hoặc về dự định tương lai.

d. Liên hệ và hẹn lịch

Hãy liên hệ với người được phỏng vấn một cách lịch sự, giới thiệu rõ về bản thân, mục đích cuộc phỏng vấn và xin một cuộc hẹn vào thời gian, địa điểm thuận tiện cho họ.

3.2. Giai đoạn 2: Tiến hành phỏng vấn

Khi đã chuẩn bị kỹ, em hãy tự tin bước vào cuộc phỏng vấn.

Mở đầu: Chào hỏi, cảm ơn đối tượng đã dành thời gian. Giới thiệu lại ngắn gọn mục đích buổi nói chuyện để tạo không khí cởi mở, thân thiện.
Đặt câu hỏi và lắng nghe: Đặt câu hỏi rõ ràng, từ tốn. Quan trọng nhất là lắng nghe chăm chú câu trả lời. Đôi khi, từ câu trả lời của họ, em có thể nảy ra những câu hỏi nối tiếp thú vị không có trong kịch bản.
Ghi chép hoặc ghi âm: Xin phép được ghi âm để đảm bảo tính chính xác. Nếu không, hãy ghi chép lại những ý chính, những câu nói đắt giá.
Tương tác: Duy trì giao tiếp bằng mắt, gật đầu để cho thấy em đang lắng nghe. Đừng ngắt lời người nói một cách đột ngột.
Kết thúc: Khi đã có đủ thông tin, hãy hỏi xem họ có muốn bổ sung điều gì không. Cuối cùng, cảm ơn họ một lần nữa vì đã hợp tác.

3.3. Giai đoạn 3: Xử lý thông tin và viết bài

Cuộc phỏng vấn đã xong, nhưng công việc của em chưa kết thúc. Bây giờ là lúc biến những dữ liệu thô thành một bài phỏng vấn hoàn chỉnh.

Gỡ băng ghi âm: Chép lại toàn bộ nội dung cuộc trò chuyện.
Biên tập nội dung: Sắp xếp lại các câu hỏi và câu trả lời theo một trình tự logic, hấp dẫn nhất. Có thể cắt bỏ những đoạn thừa, lặp ý, nhưng tuyệt đối không thay đổi ý nghĩa câu trả lời của nhân vật.
Viết phần giới thiệu (sa-pô): Viết một đoạn mở đầu ngắn gọn để giới thiệu về nhân vật và chủ đề cuộc phỏng vấn, tạo sự hấp dẫn cho người đọc.
Đặt tiêu đề: Chọn một tiêu đề súc tích, ấn tượng, thường là trích một câu nói hay của nhân vật hoặc tóm tắt được nội dung chính.
Đọc lại và chỉnh sửa: Kiểm tra lại lỗi chính tả, ngữ pháp và đảm bảo bài viết mạch lạc, dễ hiểu.

4. Luyện tập và ứng dụng

Kỹ năng phỏng vấn, cũng như mọi kỹ năng khác, cần được rèn luyện thường xuyên. Các em hãy thử áp dụng vào chính cuộc sống và học tập của mình.

4.1. Một số lỗi thường gặp cần tránh

Chỉ hỏi những câu hỏi có/không: Điều này làm cuộc trò chuyện đi vào ngõ cụt.
Ngắt lời người nói: Thể hiện sự thiếu tôn trọng và làm mất mạch suy nghĩ của họ.
Không lắng nghe: Chỉ chăm chăm vào danh sách câu hỏi đã chuẩn bị mà không để ý đến câu trả lời.
Hỏi những câu quá riêng tư hoặc nhạy cảm: Cần tinh tế và tôn trọng không gian cá nhân của người được phỏng vấn.

4.2. Gợi ý các chủ đề phỏng vấn thú vị

Phỏng vấn một thầy/cô giáo về những kỷ niệm ngày đầu đi dạy.
Phỏng vấn bố/mẹ/ông/bà về công việc hoặc về cuộc sống thời trẻ.
Phỏng vấn một người bạn đạt giải cao trong kỳ thi học sinh giỏi về phương pháp học tập.
Phỏng vấn bác bảo vệ/cô lao công trong trường về những câu chuyện thầm lặng của sân trường.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng, các em hãy thử trả lời các câu hỏi sau:

Câu 1: Theo em, tại sao giai đoạn chuẩn bị lại được coi là quan trọng nhất trong quy trình thực hiện một cuộc phỏng vấn? Hãy phân tích vai trò của việc soạn trước hệ thống câu hỏi.
Câu 2: Dựa vào văn bản "Phỏng vấn Ét-ga Mo-ranh: Cái cốt lõi là...", hãy chỉ ra ít nhất hai phẩm chất cần có của một người phỏng vấn chuyên nghiệp.
Câu 3: Em hãy chọn một chủ đề mình quan tâm (ví dụ: bảo vệ môi trường, phương pháp học ngoại ngữ, một môn thể thao yêu thích...) và lập dàn ý chi tiết cho một cuộc phỏng vấn ngắn (xác định đối tượng, mục đích, soạn 5-7 câu hỏi phỏng vấn).

Gợi ý trả lời:

Câu 1: Giai đoạn chuẩn bị quyết định sự thành công vì nó giúp người phỏng vấn: nắm vững mục tiêu, không đi chệch hướng; chủ động dẫn dắt cuộc trò chuyện; thể hiện sự chuyên nghiệp và tôn trọng đối tượng; dự trù được các tình huống. Việc soạn câu hỏi giúp định hình cấu trúc, khai thác thông tin một cách hệ thống, tránh bỏ sót những vấn đề quan trọng.
Câu 2: Hai phẩm chất của người phỏng vấn chuyên nghiệp: (1) Có kiến thức sâu rộng, nghiên cứu kỹ về đối tượng và chủ đề (thể hiện qua việc trích dẫn sách của Mo-ranh). (2) Kỹ năng đặt câu hỏi thông minh, có tính gợi mở, đi thẳng vào vấn đề cốt lõi, giúp người trả lời bộc lộ được chiều sâu tư tưởng.
Câu 3: Học sinh tự thực hành. Dàn ý cần đảm bảo các yếu tố: Tên chủ đề, Đối tượng phỏng vấn (cụ thể), Mục đích, Danh sách câu hỏi (có câu hỏi mở, sắp xếp logic từ chung đến riêng, từ giới thiệu đến đào sâu vấn đề).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn diện về thể loại Phỏng vấn ngắn. Bài học đã cung cấp cho các em những kiến thức cốt lõi: từ việc nhận diện đặc điểm, cấu trúc của một bài phỏng vấn, phân tích một ví dụ điển hình, cho đến nắm vững quy trình ba bước để tự mình thực hiện. Hãy nhớ rằng, phỏng vấn không chỉ là kỹ năng của các nhà báo, mà là một công cụ giao tiếp và học hỏi hữu ích cho tất cả mọi người. Chìa khóa của một cuộc phỏng vấn thành công nằm ở sự chuẩn bị kỹ lưỡng, lắng nghe chân thành và tôn trọng đối tượng. Thầy/cô hy vọng các em sẽ mạnh dạn áp dụng kỹ năng này vào học tập và cuộc sống để khám phá thêm nhiều điều mới mẻ và thú vị.