Soạn bài Quan thanh tra - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một kiệt tác của sân khấu hài kịch thế giới: vở kịch Quan thanh tra của nhà văn Nga vĩ đại Nikolai Gogol. Đây không chỉ là một vở kịch gây cười đơn thuần mà còn là một bức tranh biếm họa sâu sắc, phơi bày toàn bộ sự mục nát, thối rữa của chế độ quan liêu Sa hoàng thế kỷ XIX. Thông qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững được nội dung cốt truyện, phân tích được nét đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng nhân vật và tình huống kịch, đồng thời hiểu được giá trị phê phán xã hội và ý nghĩa vượt thời gian của tác phẩm. Hãy cùng nhau vén bức màn sân khấu để bước vào thế giới trào phúng đầy trí tuệ của Gogol nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG VỀ TÁC GIẢ, TÁC PHẨM

1. Tác giả Nikolai Gogol (1809 - 1852)

Cuộc đời: Nikolai Vasilievich Gogol là nhà văn, nhà viết kịch kiệt xuất người Nga gốc Ukraina. Ông được coi là một trong những người đặt nền móng cho văn học hiện thực Nga. Cuộc đời ông tuy ngắn ngủi nhưng đã để lại một di sản văn học đồ sộ, có ảnh hưởng sâu rộng đến các thế hệ nhà văn sau này.
Sự nghiệp và phong cách nghệ thuật: Sáng tác của Gogol tập trung vào việc phơi bày những mặt trái của xã hội Nga đương thời: thói quan liêu, tham nhũng, sự vô nghĩa và trống rỗng của cuộc sống tiểu thị dân. Phong cách của ông vô cùng độc đáo, kết hợp giữa chủ nghĩa hiện thực sắc bén với yếu tố kỳ ảo, lãng mạn và đặc biệt là nghệ thuật trào phúng bậc thầy. Tiếng cười trong tác phẩm của Gogol không phải là tiếng cười giải trí đơn thuần, mà là "tiếng cười nhìn thấy được qua những giọt nước mắt không nhìn thấy được" - tiếng cười chua chát, xót xa trước thực tại xã hội.

2. Vở kịch "Quan thanh tra"

Hoàn cảnh sáng tác: Vở kịch được viết vào năm 1835 và công diễn lần đầu năm 1836. Bối cảnh xã hội Nga lúc bấy giờ là một bộ máy hành chính quan liêu, cồng kềnh, tham nhũng từ trên xuống dưới. Gogol đã lấy cảm hứng từ một giai thoại có thật về sự nhầm lẫn một viên chức quèn thành quan thanh tra cấp cao để xây dựng nên cốt truyện.
Tóm tắt tác phẩm: Câu chuyện xảy ra tại một tỉnh lẻ của nước Nga. Viên thị trưởng Anton Antonovich tập hợp các quan chức dưới quyền và thông báo một tin sét đánh: một quan thanh tra từ thủ đô Sankt-Peterburg sắp đến kinh lý bí mật. Trong lúc cả đám đang hoảng loạn, hai tên địa chủ Bobchinsky và Dobchinsky báo tin đã gặp một nhân vật khả nghi, trông rất giống quan thanh tra, đang ở trọ trong quán rượu. Nhân vật đó thực chất là Khlestakov, một viên lục sự quèn hết tiền, đang trên đường về quê. Cả bộ máy quan chức tỉnh, đứng đầu là viên thị trưởng, đã lao vào một cuộc chạy đua tâng bốc, nịnh nọt, hối lộ "quan lớn" giả. Khlestakov, từ chỗ sợ sệt, dần nhận ra sự nhầm lẫn và bắt đầu đóng kịch, mặc sức nói khoác, nhận hối lộ, tán tỉnh cả vợ và con gái thị trưởng. Sau khi đã "no xôi chán chè" và vay được một món tiền lớn, Khlestakov cao chạy xa bay. Khi sự thật được phơi bày qua bức thư hắn gửi cho bạn, cũng là lúc một viên жандарм (жандарм - cảnh binh) xuất hiện, thông báo quan thanh tra thật đã đến. Vở kịch kết thúc bằng "cảnh hóa đá" nổi tiếng.
Chủ đề: Phê phán và đả kích sâu cay toàn bộ xã hội quan lại mục nát, ngu dốt của chế độ Sa hoàng. Tác phẩm còn là lời cảnh tỉnh về sự tha hóa của con người trong một xã hội giả dối.
Bố cục đoạn trích (Hồi V, Lớp VIII - Cảnh cuối): Đây là đỉnh điểm của kịch tính, bao gồm hai phần chính:
- Phần 1: Từ đầu đến "...lũ chuột kia!": Cảnh các nhân vật đọc thư của Khlestakov, sự thật được phơi bày, dẫn đến sự hả hê, tức giận và đổ lỗi cho nhau.
- Phần 2: Còn lại: Viên cảnh binh xuất hiện, thông báo quan thanh tra thật đã tới, và toàn bộ nhân vật "hóa đá".

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Tình huống kịch độc đáo và sự phát triển xung đột

Gogol đã xây dựng một tình huống kịch vô cùng độc đáo, dựa trên sự nhầm lẫn tai hại nhưng hoàn toàn logic. Xung đột kịch không phải là giữa chính diện và phản diện, mà là giữa một bên là bọn quan chức tỉnh lẻ muốn bị lừa và một bên là Khlestakov - kẻ lừa đảo bất đắc dĩ.

Nút thắt: Tin tức về quan thanh tra sắp đến và sự xuất hiện của Khlestakov đã tạo nên một nỗi sợ hãi bao trùm. Nỗi sợ bị trừng phạt vì tội lỗi của mình đã khiến các quan chức tự huyễn hoặc, biến một gã trai rỗng tuếch thành một nhân vật quyền uy.
Phát triển: Màn kịch lừa đảo được đẩy lên cao trào khi Khlestakov nhận ra mình đang được tung hô. Hắn mặc sức tung hoành, nói khoác mình là bạn của Pushkin, là tác giả nổi tiếng, có thể quyết định số phận của cả một tỉnh. Bọn quan lại thì càng nghe càng tin sái cổ, tranh nhau đút lót, mời mọc. Màn kịch này phơi bày sự ngu xuẩn đến cùng cực của một bộ máy cầm quyền đã mất hết liêm sỉ và trí tuệ.
Mở nút: Nút thắt được cởi ra ở hồi cuối, khi viên bưu cục trưởng tò mò đọc lá thư của Khlestakov. Sự thật phũ phàng được phơi bày, tiếng cười hả hê ban đầu của viên bưu cục trưởng nhanh chóng biến thành nỗi ô nhục chung của cả bọn.

2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trào phúng

Hệ thống nhân vật trong "Quan thanh tra" là một bộ sưu tập biếm họa đặc sắc về xã hội Nga đương thời. Mỗi nhân vật đều mang trong mình những nét tính cách điển hình cho sự thối nữa của tầng lớp quan lại.

a. Khlestakov - "Quan thanh tra" rởm

Khlestakov không phải là một kẻ lừa đảo chuyên nghiệp. Hắn chỉ là một viên chức nhỏ, rỗng tuếch, ba hoa và phù phiếm. Chính sự ngu dốt và sợ hãi của bọn quan chức đã biến hắn thành "quan thanh tra".

Bản chất: Hắn là một con số không tròn trĩnh. Sự vĩ đại của hắn hoàn toàn do người khác tưởng tượng ra. Gogol đã tạo ra một khái niệm mới - "chủ nghĩa Khlestakov" (Khlestakovshchina) - để chỉ thói huênh hoang, khoác lác, vô trách nhiệm, sống bằng cái vay mượn, giả dối.
Hành động và ngôn ngữ: Lời nói của Khlestakov thể hiện rõ sự nông cạn của hắn. Hắn khoác lác về việc ăn những món "súp từ Paris về", chơi bài với các đại sứ, điều khiển cả một nha bộ. Nhưng chính sự phi lý đến nực cười trong lời nói của hắn lại khiến bọn quan chức tin tưởng, bởi trong đầu óc hạn hẹp của chúng, một "quan lớn" phải phi thường như vậy.

b. Hệ thống quan chức tỉnh lẻ - Những kẻ tự nguyện bị lừa

Đây là một tập đoàn tội lỗi, mỗi người đại diện cho một lĩnh vực mục nát trong xã hội.

Thị trưởng Anton Antonovich: Là con cáo già nhất trong đám. Lão lọc lõi, gian hùng, có kinh nghiệm trong việc che giấu tội lỗi và đối phó với cấp trên. Tuy nhiên, trước "quan thanh tra" tưởng tượng, lão trở nên ngu muội, mất hết sự khôn ngoan thường ngày. Lão sẵn sàng dâng hiến tiền bạc, danh dự, thậm chí cả vợ và con gái để mua chuộc cấp trên. Nỗi nhục của lão ở cuối vở kịch là đỉnh điểm của sự thất bại.
Bưu cục trưởng Shpekin: Đại diện cho sự tò mò bệnh hoạn và thói xâm phạm đời tư. Chính hành động đọc trộm thư của lão đã phơi bày sự thật, nhưng hành động này bản thân nó đã là một việc làm sai trái, vi phạm pháp luật.
Chánh án Lyapkin-Tyapkin: Kẻ cầm cân nảy mực của công lý nhưng lại chỉ thích săn thỏ và nhận hối lộ bằng chó săn. Toà án dưới quyền lão là một nơi hỗn loạn.
Viên cai quản sở từ thiện Zemlianika: Kẻ phụ trách sức khỏe và phúc lợi của dân nhưng lại để bệnh nhân chết như ngả rạ, bớt xén thuốc men. Hắn là kẻ mách lẻo, sẵn sàng bán đứng đồng bọn để cứu lấy mình.

Tất cả bọn họ đều có chung đặc điểm: tham lam, ích kỷ, ngu dốt, hèn hạ trước cấp trên nhưng lại hống hách với dân chúng. Chúng không sợ tội lỗi của mình mà chỉ sợ bị trừng phạt.

3. Phân tích cảnh cuối (Hồi V, Lớp VIII) - Đỉnh cao nghệ thuật của Gogol

Cảnh cuối cùng của vở kịch là một sáng tạo nghệ thuật độc nhất vô nhị, cô đọng toàn bộ giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm.

a. Phản ứng của các nhân vật khi sự thật bị phơi bày

Khi lá thư của Khlestakov được đọc lên, chân dung thật của từng nhân vật được khắc họa rõ nét:

Sự hả hê ban đầu: Khi nghe Khlestakov chế nhạo những người khác, cả bọn phá lên cười. Tiếng cười này thể hiện sự ích kỷ, hả hê trên nỗi nhục của người khác.
Sự tức giận và đổ lỗi: Khi đến lượt mình bị nêu tên, chúng ngay lập tức chuyển từ cười sang tức giận. Chúng không hề nhận ra lỗi lầm của mình mà quay sang đổ lỗi cho nhau, đặc biệt là cho Bobchinsky và Dobchinsky - hai kẻ đưa tin.
Nỗi nhục nhã của viên Thị trưởng: Thị trưởng là người đau đớn và nhục nhã nhất. Lão không chỉ mất tiền, mất mặt mà còn suýt mất cả vợ con vào tay một kẻ lừa đảo. Câu thoại của lão: "Ta cười cái gì? Ta cười chính ta!" là một khoảnh khắc hiếm hoi của sự tự nhận thức, dù muộn màng. Nó gói trọn bi kịch của một kẻ cả đời lọc lõi lại bị lừa bởi một thằng nhãi ranh.

b. "Cảnh hóa đá" - Một kết thúc mở đầy ám ảnh

Khi mọi người còn đang hỗn loạn trong sự nhục nhã, viên cảnh binh xuất hiện với thông báo: "Quan thanh tra thực sự từ Sankt-Peterburg theo lệnh vua sai đến, đòi các ngài đến trình diện ngay lập tức. Ngài ấy đang ở trong quán trọ."

Ý nghĩa của sự xuất hiện đột ngột: Thông báo này như một tiếng sét đánh ngang tai, đóng băng tất cả. Nó đẩy bi kịch lên đến tận cùng. Vở hài kịch kết thúc, nhưng một tấn bi kịch mới sắp sửa bắt đầu.
Phân tích "Cảnh hóa đá": Gogol yêu cầu các diễn viên phải giữ nguyên tư thế bất động trong khoảng một phút rưỡi. Mỗi nhân vật hóa đá trong một tư thế đặc trưng cho tính cách và nỗi sợ hãi của mình. Thị trưởng đứng giữa, tay dang rộng, đầu ngửa ra sau. Vợ và con gái ông ta thì hướng về phía ông với vẻ kinh ngạc... Cảnh tượng này tạo thành một bức phù điêu sống động về tội lỗi, sự trừng phạt và nỗi kinh hoàng tột độ.
Giá trị biểu tượng:
- Sự phán xét: Cảnh hóa đá giống như một phiên tòa câm lặng, nơi mỗi nhân vật tự phán xét lương tâm mình. Họ bị đóng băng trong chính tội lỗi của mình.
- Lời cảnh báo vượt thời gian: Quan thanh tra thật sự không chỉ là một viên chức khác. Ông ta còn có thể là biểu tượng của công lý, của sự thật, của sự phán xét cuối cùng mà không ai có thể trốn thoát. Lời đề từ của vở kịch "Đừng trách gương kia mặt xấu, nếu thấy mặt mình trong đó" vang vọng mạnh mẽ nhất ở cảnh này. Vở kịch không chỉ cười nhạo bọn quan chức tỉnh lẻ nước Nga, mà còn cười nhạo tất cả những ai thấy hình ảnh của mình trong đó.

III. TỔNG KẾT

1. Giá trị nội dung

Vở kịch là bản cáo trạng đanh thép đối với chế độ quan liêu Sa hoàng, một xã hội được xây dựng trên sự giả dối, tham nhũng và ngu dốt.
Tác phẩm có giá trị hiện thực sâu sắc, phơi bày bộ mặt thật của tầng lớp thống trị, đồng thời thể hiện niềm tin vào sức mạnh của công lý và sự thật.
Ý nghĩa vượt thời gian: "Quan thanh tra" cảnh tỉnh mọi xã hội, mọi thời đại về tệ nạn tham nhũng, quan liêu và thói đạo đức giả. "Chủ nghĩa Khlestakov" đã trở thành một thuật ngữ quốc tế để chỉ thói khoác lác, cơ hội, sống bằng hư danh.

2. Giá trị nghệ thuật

Xây dựng tình huống kịch độc đáo, gay cấn, logic dựa trên sự nhầm lẫn.
Nghệ thuật xây dựng nhân vật điển hình bất hủ. Mỗi nhân vật là một bức biếmọa sắc sảo.
Thủ pháp trào phúng bậc thầy, đặc biệt là tiếng cười "qua giọt nước mắt", vừa hài hước vừa chua cay, sâu sắc.
Kết thúc kịch bằng "cảnh hóa đá" là một sáng tạo nghệ thuật genial, để lại dư âm và những suy ngẫm không dứt cho khán giả.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu hỏi 1: Phân tích nhân vật Khlestakov. Theo em, Khlestakov là kẻ chủ động lừa đảo hay chỉ là một sản phẩm được tạo ra bởi sự ngu dốt và nỗi sợ hãi của giới quan chức tỉnh lẻ? Vì sao?

Gợi ý trả lời: Cần làm rõ bản chất của Khlestakov (rỗng tuếch, phù phiếm). Phân tích diễn biến tâm lý của hắn: từ sợ hãi đến ngạc nhiên rồi chủ động nhập vai. Nhấn mạnh rằng chính môi trường xã hội mục nát đã tạo điều kiện cho "chủ nghĩa Khlestakov" nảy sinh và phát triển. Hắn vừa là thủ phạm, vừa là sản phẩm của xã hội đó.
Câu hỏi 2: Phân tích ý nghĩa và giá trị nghệ thuật của "cảnh hóa đá" ở cuối vở kịch "Quan thanh tra".

Gợi ý trả lời: Trình bày về tính độc đáo của cảnh kịch câm. Phân tích ý nghĩa biểu tượng: sự phán xét của công lý, sự trừng phạt nhãn tiền, sự đóng băng của tội lỗi. Nêu bật tác dụng của nó trong việc tạo ra một kết thúc mở, gây ám ảnh và buộc khán giả phải suy ngẫm sâu sắc về thông điệp của tác phẩm, liên hệ với lời đề từ.
Câu hỏi 3: Em hiểu như thế nào về nhận định của Gogol: tiếng cười trong vở "Quan thanh tra" là "tiếng cười nhìn thấy được qua những giọt nước mắt không nhìn thấy được"?

Gợi ý trả lời: Phân tích các cung bậc của tiếng cười: tiếng cười hài hước (từ sự ngu dốt, tình huống trớ trêu), tiếng cười châm biếm, đả kích (nhắm vào bản chất tham lam, hèn hạ của quan lại). Lý giải "giọt nước mắt": đó là sự xót xa, cay đắng trước thực trạng xã hội thối nát, sự tha hóa của con người. Tiếng cười của Gogol mang chiều sâu triết lý và nhân văn sâu sắc.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Vở kịch Quan thanh tra của Gogol là một đỉnh cao của sân khấu trào phúng thế giới. Bằng tài năng xây dựng tình huống kịch độc đáo, khắc họa nhân vật điển hình bất hủ và sử dụng tiếng cười đa cung bậc, Gogol đã vẽ nên một bức tranh chân thực đến tàn nhẫn về xã hội Nga Sa hoàng. Tác phẩm không chỉ vạch trần sự mục nát của bộ máy quan lại mà còn đưa ra lời cảnh tỉnh sâu sắc về sự giả dối và tha hóa của con người. "Cảnh hóa đá" ở cuối vở kịch mãi là một dấu ấn nghệ thuật genial, buộc mỗi chúng ta phải suy ngẫm về trách nhiệm của bản thân trước những tiêu cực xã hội. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ thêm yêu mến và trân trọng những giá trị nhân văn mà Gogol đã gửi gắm.