Soạn bài Sách thay đổi lịch sử loài người - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một văn bản thông tin vô cùng thú vị và giàu tri thức: Sách thay đổi lịch sử loài người. Đây không chỉ là một bài học trong sách giáo khoa mà còn là một hành trình ngược dòng thời gian để nhận thấy sức mạnh diệu kỳ của những trang sách. Văn bản này sẽ cho chúng ta thấy sách không chỉ là vật vô tri, mà là phương tiện lưu giữ tinh hoa trí tuệ, là ngọn đuốc soi đường và là động lực thúc đẩy những biến đổi vĩ đại của nhân loại. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kỹ năng phân tích một văn bản thông tin, xác định luận điểm, lí lẽ, bằng chứng, và quan trọng hơn cả là thấu hiểu và trân trọng hơn giá trị của việc đọc sách trong cuộc sống.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về văn bản

1. Xuất xứ và thể loại

• Xuất xứ: Văn bản được trích và tổng hợp từ nhiều nguồn tri thức uy tín, có thể từ các bách khoa toàn thư hoặc các công trình nghiên cứu về lịch sử văn hóa. Mục đích là cung cấp một cái nhìn tổng quan, khoa học về tác động của sách đối với tiến trình phát triển của con người.
• Thể loại: Đây là một văn bản thông tin. Đặc trưng của thể loại này là trình bày thông tin một cách khách quan, chính xác, logic dựa trên các sự kiện, số liệu, và bằng chứng xác thực. Mục đích chính là cung cấp tri thức cho người đọc về một lĩnh vực, sự vật, hiện tượng cụ thể.

2. Bố cục văn bản

Văn bản có thể được chia thành 3 phần rõ ràng, mạch lạc:

• Phần 1 (Đoạn đầu - Sapo): Giới thiệu trực diện vấn đề. Tác giả khẳng định vai trò quan trọng và sức mạnh to lớn của sách trong việc thay đổi lịch sử.
• Phần 2 (Các đoạn tiếp theo): Triển khai các luận điểm phụ. Tác giả đưa ra các lí lẽ và bằng chứng cụ thể để chứng minh sách đã thay đổi lịch sử ở nhiều phương diện: lưu giữ tri thức, thúc đẩy cách mạng khoa học, lan tỏa tư tưởng...
• Phần 3 (Đoạn cuối): Khái quát và khẳng định lại vai trò của sách. Tác giả tóm lược lại sức ảnh hưởng của sách và nhấn mạnh giá trị trường tồn của nó.

3. Phương thức biểu đạt chính

Phương thức biểu đạt chủ yếu của văn bản là thuyết minh, kết hợp với các yếu tố nghị luận. Tác giả sử dụng phương thức thuyết minh để cung cấp thông tin, giải thích các khái niệm và sự kiện. Yếu tố nghị luận thể hiện qua việc đưa ra các luận điểm và dùng lí lẽ, bằng chứng để thuyết phục người đọc.

II. Hướng dẫn đọc hiểu chi tiết

1. Phân tích Nhan đề và vai trò của Sapo

a. Nhan đề “Sách thay đổi lịch sử loài người”

Nhan đề của văn bản rất ngắn gọn nhưng mang sức nặng của một lời khẳng định đanh thép. Nó có vai trò:

• Thông báo chủ đề: Nhan đề trực tiếp nói về đối tượng và vấn đề cốt lõi của văn bản: mối quan hệ tác động giữa sách và lịch sử loài người.
• Thể hiện luận điểm chính: Bản thân nhan đề chính là luận điểm trung tâm mà toàn bộ văn bản sẽ tập trung làm sáng tỏ. Nó không đặt câu hỏi hay giả thiết, mà là một tuyên bố mạnh mẽ.
• Tạo sự hấp dẫn: Cụm từ "thay đổi lịch sử" có sức gợi lớn, kích thích sự tò mò của người đọc về việc làm thế nào những vật thể tưởng chừng tĩnh lặng như sách lại có thể tạo ra những biến đổi to lớn đến vậy.

b. Vai trò của đoạn Sapo (đoạn mở đầu)

Đoạn Sapo (đoạn văn ngắn nằm ngay dưới nhan đề) đóng vai trò như một "cánh cửa" dẫn dắt người đọc vào nội dung chính của bài viết.

"Từ khi ra đời, sách luôn là một phương tiện quan trọng để lưu giữ, tích lũy và truyền bá tri thức, kinh nghiệm, tình cảm, tư tưởng của con người qua các thế hệ, từ nơi này đến nơi khác. Sách đã thực sự trở thành một động lực to lớn, thúc đẩy sự tiến bộ của xã hội loài người..."

Vai trò của đoạn Sapo:

• Tóm tắt nội dung: Giới thiệu khái quát vai trò của sách (lưu giữ, truyền bá tri thức) và khẳng định chức năng cốt lõi của nó (động lực thúc đẩy tiến bộ xã hội).
• Định hướng đọc: Giúp người đọc nắm bắt được tư tưởng chủ đạo và mục đích của văn bản ngay từ đầu, từ đó có tâm thế tiếp nhận thông tin một cách chủ động.
• Kết nối với nhan đề: Đoạn Sapo diễn giải và làm rõ hơn cho lời khẳng định ở nhan đề, tạo ra một sự thống nhất, liền mạch.

2. Hệ thống luận điểm, lí lẽ và bằng chứng

Để thuyết phục người đọc, văn bản đã xây dựng một hệ thống lập luận chặt chẽ. Chúng ta có thể phân tích cấu trúc này như sau:

a. Luận điểm chính

Như đã phân tích, luận điểm chính được nêu ngay từ nhan đề: Sách đã và đang thay đổi lịch sử loài người một cách sâu sắc.

b. Các luận điểm phụ và hệ thống lí lẽ, bằng chứng

Để làm sáng tỏ luận điểm chính, tác giả đã triển khai nhiều luận điểm phụ, mỗi luận điểm được chứng minh bằng những lí lẽ sắc bén và bằng chứng xác thực.

• Luận điểm phụ 1: Sách là phương tiện vượt thời gian và không gian để lưu giữ và truyền bá tri thức.
  • Lí lẽ: Trước khi có chữ viết và sách, tri thức chủ yếu được truyền miệng, dễ bị tam sao thất bản và mai một. Sách ra đời đã khắc phục nhược điểm này, cho phép tri thức được ghi lại một cách chính xác, tồn tại vĩnh viễn và lan truyền rộng rãi.
  • Bằng chứng:
    • Các văn bản cổ đại (trên giấy cói, da cừu, thẻ tre) đã giúp chúng ta ngày nay hiểu được về các nền văn minh Ai Cập, Hy Lạp, La Mã, Trung Hoa.
    • Sự ra đời của công nghệ in của Gutenberg vào thế kỷ XV đã tạo ra một cuộc cách mạng, giúp sách được sản xuất hàng loạt, đưa tri thức thoát khỏi các tu viện và đến với đông đảo quần chúng.
• Luận điểm phụ 2: Sách là chất xúc tác cho các cuộc cách mạng về tư tưởng và khoa học.
  • Lí lẽ: Những cuốn sách chứa đựng các học thuyết, phát minh mới đã thách thức những quan niệm cũ, lỗi thời, mở ra những kỷ nguyên mới cho tư duy nhân loại. Chúng cung cấp nền tảng lí luận cho các cuộc cách mạng xã hội và khoa học.
  • Bằng chứng cụ thể:
    • Về chuyển động của các thiên thể (De revolutionibus orbium coelestium) của Nicolaus Copernicus (1543) đã khởi đầu cho cuộc cách mạng khoa học, thay đổi hoàn toàn nhận thức về vị trí của Trái Đất trong vũ trụ.
    • Nguồn gốc các loài (On the Origin of Species) của Charles Darwin (1859) đã đặt nền móng cho sinh học tiến hóa hiện đại, gây chấn động đến cả lĩnh vực tôn giáo và triết học.
    • Các tác phẩm của các nhà Khai sáng như Voltaire, Rousseau, Montesquieu đã cung cấp tư tưởng cho Cách mạng Pháp 1789, khai sinh ra các giá trị về tự do, bình đẳng, bác ái.
    • Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản của Karl Marx và Friedrich Engels (1848) đã trở thành nền tảng tư tưởng cho phong trào công nhân và các cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa trên toàn thế giới.
• Luận điểm phụ 3: Sách góp phần định hình các nền văn hóa và bản sắc dân tộc.
  • Lí lẽ: Các tác phẩm văn học kinh điển, các bộ sử thi, kinh sách tôn giáo... không chỉ là sản phẩm văn hóa mà còn là yếu tố kiến tạo nên tâm hồn, đạo đức, và bản sắc của một cộng đồng, một dân tộc.
  • Bằng chứng:
    • Kinh Thánh và Kinh Qur'an là nền tảng của hai tôn giáo lớn, ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa, luật pháp, lối sống của hàng tỉ người.
    • Sử thi Iliad và Odyssey của Homer được coi là cội nguồn của văn minh Hy Lạp.
    • Ở Việt Nam, các tác phẩm như Truyện Kiều của Nguyễn Du, Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi không chỉ là kiệt tác văn chương mà còn là biểu tượng cho tinh thần và văn hóa dân tộc.

3. Cách trình bày thông tin và hiệu quả nghệ thuật

a. Cấu trúc mạch lạc, logic

Văn bản được tổ chức theo một trật tự logic chặt chẽ. Từ việc nêu luận điểm tổng quát, tác giả đi vào từng khía cạnh cụ thể, mỗi khía cạnh lại được minh họa bằng những bằng chứng lịch sử không thể chối cãi. Cách sắp xếp này giúp người đọc dễ dàng theo dõi và bị thuyết phục bởi dòng lập luận.

b. Sử dụng hiệu quả các yếu tố phi ngôn ngữ

Trong các văn bản thông tin hiện đại, các yếu tố phi ngôn ngữ đóng vai trò quan trọng:

• Các tiêu đề, đề mục (heading): Giúp phân chia văn bản thành các phần nhỏ, làm nổi bật cấu trúc lập luận và giúp người đọc dễ tra cứu thông tin.
• In đậm, in nghiêng: Được sử dụng để nhấn mạnh các thuật ngữ quan trọng, tên tác phẩm, tên tác giả, giúp người đọc tập trung vào những thông tin cốt lõi.
• Hình ảnh (nếu có): Hình ảnh bìa sách, chân dung tác giả, hoặc các sự kiện lịch sử liên quan sẽ làm tăng tính trực quan, giúp văn bản sinh động và hấp dẫn hơn.

c. Ngôn ngữ khách quan, chính xác

Ngôn ngữ của văn bản mang đậm màu sắc khoa học: khách quan, chính xác, sử dụng nhiều thuật ngữ thuộc lĩnh vực lịch sử, văn hóa, khoa học. Giọng văn trang trọng, khẳng định chắc chắn, thể hiện sự am hiểu sâu sắc và niềm tin của người viết vào những thông tin được trình bày.

4. Mục đích và thái độ của người viết

• Mục đích: Mục đích chính của người viết là thuyết phục người đọc về sức mạnh vĩ đại và vai trò không thể thay thế của sách trong tiến trình lịch sử nhân loại. Bên cạnh đó, văn bản còn nhằm mục đích cung cấp tri thức và khơi gợi niềm yêu mến, trân trọng sách.
• Thái độ: Người viết thể hiện một thái độ trân trọng, ngợi ca và tin tưởng tuyệt đối vào giá trị của sách. Thái độ này không được bộc lộ trực tiếp qua các từ ngữ cảm thán, mà thể hiện một cách kín đáo, sâu sắc qua việc lựa chọn những bằng chứng hùng hồn nhất, qua giọng văn khẳng định đầy sức thuyết phục.

III. Hướng dẫn trả lời câu hỏi cuối bài

Câu 1 (Trang... SGK Ngữ văn 12, Kết nối tri thức)

Câu hỏi giả định: Nhan đề và đoạn sapo của văn bản có mối quan hệ như thế nào? Chúng giúp bạn định hướng việc đọc ra sao?

Gợi ý trả lời:

• Mối quan hệ: Nhan đề "Sách thay đổi lịch sử loài người" và đoạn sapo có mối quan hệ bổ sung, làm rõ cho nhau.
  • Nhan đề nêu lên luận điểm chính một cách cô đọng, dứt khoát.
  • Đoạn sapo diễn giải luận điểm đó bằng cách nêu ra các chức năng cơ bản của sách (lưu giữ, truyền bá tri thức) và khẳng định vai trò của nó như một "động lực to lớn". Sapo là bước đệm chi tiết hóa cho nhan đề.
• Định hướng việc đọc:
  • Giúp người đọc xác định ngay từ đầu chủ đề và quan điểm của tác giả.
  • Gợi mở về những nội dung sẽ được triển khai trong bài: văn bản sẽ không chỉ nói về sách nói chung, mà sẽ tập trung chứng minh tác động "thay đổi lịch sử" của nó.
  • Tạo tâm thế sẵn sàng tiếp nhận các lí lẽ và bằng chứng để kiểm chứng cho lời khẳng định mạnh mẽ ở nhan đề và sapo.

Câu 2 (Trang... SGK Ngữ văn 12, Kết nối tri thức)

Câu hỏi giả định: Xác định luận điểm chính và các luận điểm phụ của văn bản. Dựa vào đâu bạn xác định như vậy?

Gợi ý trả lời:

• Luận điểm chính: Sách có sức mạnh to lớn, làm thay đổi lịch sử loài người.
• Các luận điểm phụ:
  1. Sách là phương tiện lưu giữ và truyền bá tri thức vượt thời gian, không gian.
  2. Sách là chất xúc tác cho các cuộc cách mạng tư tưởng và khoa học.
  3. Sách góp phần định hình văn hóa và bản sắc dân tộc.
• Căn cứ xác định:
  • Luận điểm chính thường được thể hiện ở nhan đề và được nhắc lại, nhấn mạnh ở phần mở đầu (sapo) và kết luận của văn bản.
  • Các luận điểm phụ là những ý lớn được triển khai trong phần thân bài. Mỗi luận điểm phụ thường tương ứng với một hoặc một vài đoạn văn, có câu chủ đề (thường ở đầu đoạn) để giới thiệu. Chúng là các lí do, các khía cạnh khác nhau để làm sáng tỏ cho luận điểm chính.

Câu 3 (Trang... SGK Ngữ văn 12, Kết nối tri thức)

Câu hỏi giả định: Phân tích cách tác giả sử dụng lí lẽ và bằng chứng để làm sáng tỏ luận điểm "Sách là chất xúc tác cho các cuộc cách mạng về tư tưởng và khoa học".

Gợi ý trả lời:

Để làm sáng tỏ luận điểm này, tác giả đã kết hợp chặt chẽ giữa lí lẽ và bằng chứng:

• Lí lẽ: Tác giả lập luận rằng những cuốn sách chứa đựng tư tưởng mới, đột phá sẽ phá vỡ hệ thống tư duy cũ, mở đường cho sự phát triển. Đây là một lí lẽ sắc sảo, chỉ ra cơ chế tác động của sách: tác động vào nhận thức, từ đó thay đổi hành động.
• Bằng chứng: Tác giả không dừng lại ở lí lẽ chung chung mà đưa ra hàng loạt bằng chứng "biết nói" từ lịch sử. Các bằng chứng được lựa chọn rất tiêu biểu, bao trùm nhiều lĩnh vực và thời đại:
  • Khoa học tự nhiên: Sách của Copernicus, Darwin. Đây là những ví dụ kinh điển về việc sách khoa học đã lật đổ những định kiến tồn tại hàng ngàn năm.
  • Tư tưởng - chính trị: Sách của các nhà Khai sáng (Voltaire, Rousseau), Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản. Đây là những ví dụ cho thấy sách có thể trở thành vũ khí tư tưởng, châm ngòi cho các cuộc cách mạng xã hội làm rung chuyển thế giới.

=> Cách kết hợp này tạo ra sức thuyết phục cao: lí lẽ tạo ra khung sườn logic, bằng chứng lấp đầy khung sườn đó bằng những sự thật sống động, không thể bác bỏ.

Câu 4 (Trang... SGK Ngữ văn 12, Kết nối tri thức)

Câu hỏi giả định: Cách trình bày thông tin trong văn bản có gì đặc sắc và hiệu quả?

Gợi ý trả lời:

Cách trình bày thông tin trong văn bản rất khoa học và hiệu quả, thể hiện qua các điểm sau:

• Bố cục rõ ràng: Cấu trúc 3 phần (mở đầu - nội dung - kết luận) và việc chia nội dung thành các luận điểm nhỏ giúp người đọc dễ nắm bắt.
• Lập luận theo lớp lang: Đi từ khẳng định chung đến các chứng minh cụ thể, giúp lập luận vững chắc, có tính thuyết phục cao.
• Sử dụng yếu tố phi ngôn ngữ: Các đầu mục, chữ in đậm, in nghiêng giúp làm nổi bật thông tin quan trọng, dẫn dắt người đọc đi theo mạch văn bản.
• Ngôn ngữ chính xác: Sử dụng từ ngữ khách quan, khoa học, tạo sự tin cậy cho thông tin được trình bày.

=> Hiệu quả: Cách trình bày này không chỉ giúp truyền tải tri thức một cách hiệu quả mà còn thể hiện được tính nghiêm túc, khoa học của vấn đề, tăng cường sức thuyết phục đối với người đọc.

Phần Kết nối đọc - viết

Đề bài giả định: Viết đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của bạn về một cuốn sách đã thay đổi nhận thức của bản thân.

Gợi ý dàn ý và đoạn văn mẫu:

• Mở đoạn: Giới thiệu tên cuốn sách và tác giả. Nêu ấn tượng chung về cuốn sách.
• Thân đoạn:
  • Cuốn sách đó đã thay đổi nhận thức của bạn về vấn đề gì? (Ví dụ: về thế giới, về con người, về giá trị sống, về một lĩnh vực khoa học...).
  • Sự thay đổi đó diễn ra như thế nào? (Trước khi đọc sách, bạn nghĩ gì? Sau khi đọc, suy nghĩ của bạn đã khác đi ra sao?).
  • Nêu một chi tiết, một tư tưởng đặc sắc trong sách đã tác động mạnh mẽ đến bạn.
• Kết đoạn: Khẳng định lại giá trị của cuốn sách đối với bản thân.

Đoạn văn tham khảo:

Trong vô vàn cuốn sách đã đọc, Lược sử loài người của Yuval Noah Harari đã thực sự làm thay đổi thế giới quan của tôi. Trước đây, tôi chỉ nhìn nhận lịch sử qua các sự kiện rời rạc, các cuộc chiến tranh và các triều đại. Nhưng Harari đã trao cho tôi một lăng kính hoàn toàn mới, kết nối sinh học, nhân chủng học và kinh tế học để kể lại một câu chuyện vĩ đại về giống loài Homo Sapiens. Tôi đã vô cùng kinh ngạc khi nhận ra những "thực tại tưởng tượng" như tiền bạc, quốc gia, tôn giáo lại chính là chất keo kết dính xã hội và là động lực lớn nhất của lịch sử. Cuốn sách không chỉ cung cấp tri thức mà còn dạy tôi cách tư duy liên ngành và đặt câu hỏi về những điều tưởng chừng như hiển nhiên. Nó khiến tôi nhận ra rằng, để hiểu về hiện tại và tương lai, chúng ta phải bắt đầu từ việc thấu hiểu quá khứ một cách sâu sắc nhất.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu hỏi 1: Dựa vào văn bản "Sách thay đổi lịch sử loài người", hãy trình bày vai trò của sách trong việc lưu giữ, kế thừa và phát huy tri thức của nhân loại.

   Gợi ý trả lời: Nêu bật vai trò của sách như một "bộ nhớ" của nhân loại, giúp tri thức không bị mất mát qua thời gian, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác và lan tỏa khắp nơi, tạo nền tảng cho sự phát triển không ngừng.

2. Câu hỏi 2: Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa luận điểm, lí lẽ và bằng chứng trong văn bản. Tại sao việc kết hợp ba yếu tố này lại tạo nên sức thuyết phục cho một văn bản thông tin?

   Gợi ý trả lời: Luận điểm là xương sống, lí lẽ là phần thịt, bằng chứng là máu. Luận điểm nêu quan điểm, lí lẽ giải thích tại sao, bằng chứng chứng minh điều đó là thật. Thiếu một trong ba yếu tố, lập luận sẽ trở nên lỏng lẻo, thiếu sức sống và không đáng tin cậy.

3. Câu hỏi 3: Từ những gì đã học trong văn bản, bạn có suy nghĩ gì về vai trò của việc đọc sách trong thời đại kỹ thuật số, khi có quá nhiều phương tiện giải trí khác như mạng xã hội, video ngắn?

   Gợi ý trả lời: Khẳng định sách vẫn giữ vai trò không thể thay thế. Sách giúp rèn luyện tư duy chiều sâu, khả năng tập trung, trí tưởng tượng và ngôn ngữ - những điều mà các phương tiện "lướt" khó có thể mang lại. Trong thời đại số, kỹ năng đọc và chọn lọc sách càng trở nên quan trọng để không bị nhấn chìm trong biển thông tin hỗn loạn.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Văn bản Sách thay đổi lịch sử loài người đã cho chúng ta một cái nhìn toàn diện và sâu sắc về sức mạnh của tri thức được cô đọng trong những trang sách. Qua một hệ thống lập luận chặt chẽ, văn bản đã chứng minh rằng sách không chỉ là công cụ lưu trữ thông tin mà còn là động lực mạnh mẽ thúc đẩy các cuộc cách mạng về khoa học, tư tưởng và văn hóa. Bài học không chỉ giúp chúng ta nắm vững kỹ năng đọc hiểu văn bản thông tin mà còn thắp lên ngọn lửa tình yêu với sách. Hy vọng rằng, sau bài học này, mỗi chúng ta sẽ tìm thấy cho mình những cuốn sách "gối đầu giường", những người bạn đồng hành tri kỷ trên con đường khám phá thế giới và hoàn thiện bản thân.