Soạn bài Sống hay không sống – Đó là vấn đề - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những đoạn độc thoại nội tâm kinh điển và sâu sắc nhất của văn học thế giới: "Sống hay không sống – Đó là vấn đề", trích từ vở bi kịch Hamlet của đại văn hào William Shakespeare. Đây không chỉ là một áng văn chương bất hủ mà còn là một câu hỏi triết học lớn lao về bản chất cuộc sống, sự tồn tại và những lựa chọn của con người khi đối mặt với nghịch cảnh. Việc phân tích đoạn trích này sẽ giúp các em không chỉ nắm vững kiến thức tác phẩm mà còn rèn luyện tư duy phản biện, khả năng cảm thụ văn học và suy ngẫm về những giá trị nhân sinh sâu sắc. Qua bài học, các em sẽ hiểu được bi kịch nội tâm của nhân vật Hamlet, nắm bắt được nghệ thuật độc thoại bậc thầy của Shakespeare và liên hệ với chính những trăn trở của con người trong cuộc sống hiện đại.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1.1. Tác giả William Shakespeare (1564-1616)

• Cuộc đời: William Shakespeare được coi là nhà văn vĩ đại nhất của nước Anh và là nhà viết kịch đi trước thời đại. Ông sinh ra và lớn lên tại Stratford-upon-Avon. Sự nghiệp của ông chủ yếu diễn ra ở London với vai trò là một diễn viên, nhà viết kịch và là chủ sở hữu của một đoàn kịch.
• Sự nghiệp: Di sản của Shakespeare vô cùng đồ sộ với khoảng 39 vở kịch, 154 bản sonnet và nhiều tác phẩm khác. Các vở kịch của ông đã được dịch ra nhiều thứ tiếng và được trình diễn nhiều hơn bất kỳ nhà viết kịch nào khác trong lịch sử.
• Phong cách: Ông là bậc thầy trong việc sử dụng ngôn từ, tạo ra những hình ảnh sống động, những nhân vật có chiều sâu tâm lí phức tạp và khám phá những chủ đề phổ quát về tình yêu, sự sống, cái chết, lòng thù hận, sự ghen tuông và quyền lực.

1.2. Vở bi kịch Hamlet

• Hoàn cảnh sáng tác: Hamlet được sáng tác vào khoảng những năm 1600-1601, giai đoạn đỉnh cao trong sự nghiệp của Shakespeare và cũng là thời kì xã hội Anh có nhiều biến động.
• Tóm tắt cốt truyện: Vở kịch kể về bi kịch của hoàng tử Hamlet nước Đan Mạch. Sau khi vua cha đột ngột qua đời, chú của chàng là Claudius đã chiếm ngôi và cưới mẹ chàng, hoàng hậu Gertrude. Hồn ma của vua cha hiện về báo cho Hamlet biết chính Claudius đã đầu độc mình và yêu cầu chàng trả thù. Hamlet từ đó giả điên để che mắt kẻ thù, dấn thân vào hành trình trả thù đầy đau đớn, dằn vặt và cuối cùng dẫn đến cái chết của hầu hết các nhân vật chính, bao gồm cả chàng.
• Giá trị: Hamlet được xem là một trong những vở bi kịch vĩ đại nhất mọi thời đại, đặt ra những câu hỏi sâu sắc về sự trả thù, sự điên rồ, đạo đức và ý nghĩa của sự tồn tại.

1.3. Vị trí và bối cảnh đoạn trích "Sống hay không sống – Đó là vấn đề"

Đoạn độc thoại này nằm ở Hồi III, Cảnh 1 của vở kịch. Lúc này, Hamlet đang ở trong trạng thái tâm lí vô cùng phức tạp và căng thẳng:

• Chàng đang phải thực hiện nhiệm vụ trả thù cho cha nhưng lại đầy do dự, hoài nghi.
• Chàng phải giả điên để che giấu ý định của mình, khiến chàng cảm thấy cô độc và lạc lõng.
• Chàng cảm thấy ghê tởm trước thực tại xấu xa, thối nát của triều đình Đan Mạch: người chú giết anh cướp ngôi, người mẹ tái giá quá vội vàng.
• Chàng bị đẩy vào tình thế phải từ bỏ tình yêu với Ophelia.

Trong bối cảnh đó, Hamlet đã có những suy tư sâu sắc về sự sống, cái chết và nỗi khổ của kiếp người. Đoạn độc thoại này chính là đỉnh điểm của sự dằn vặt, xung đột nội tâm trong con người chàng.

2. Phân tích chi tiết đoạn trích

2.1. Câu hỏi triết lí bao trùm: "Sống hay không sống – đó là vấn đề"

Ngay từ câu mở đầu, Hamlet đã đặt ra một câu hỏi mang tầm vóc triết học, một lưỡng đề phổ quát của nhân loại.

"To be, or not to be, that is the question"
(Sống hay không sống – đó là vấn đề)

Câu hỏi này không đơn thuần là lựa chọn giữa việc tồn tại hay tự kết liễu. Nó mang ý nghĩa sâu xa hơn:

• Sống (To be): Là chấp nhận, chịu đựng "làn tên mũi đạn của số phận phũ phàng", là đối mặt với một "biển khổ" của thực tại. Đây là một sự tồn tại trong đau đớn, nhục nhã.
• Không sống (Not to be): Là "cầm vũ khí vùng lên mà chống lại", là tìm đến cái chết như một cách để chấm dứt mọi khổ đau. Cái chết được hình dung như một "giấc ngủ" yên bình.

Vấn đề Hamlet đặt ra là: "Chịu đựng tất cả những điều đó, hay là cầm vũ khí vùng lên mà chống lại cả một biển khổ, và chống lại là diệt khổ?". Chàng đang cân nhắc xem, cách nào là cao quý hơn (nobler in the mind). Đây là cuộc đấu tranh nội tâm giữa hai thái cực: một bên là thái độ nhẫn nhục chịu đựng, một bên là hành động quyết liệt để giải thoát.

2.2. Những nỗi khổ của kiếp người và sự giằng xé nội tâm

Sau khi đặt ra câu hỏi lớn, Hamlet đã lý giải tại sao con người lại muốn tìm đến cái chết. Đó là vì cuộc đời này đầy rẫy những bất công và đau khổ.

a. Liệt kê những nỗi thống khổ của cuộc đời

Hamlet đã vẽ ra một bức tranh chân thực về xã hội loài người với vô vàn nỗi khổ đau mà con người phải gánh chịu:

• "những roi vọt và khinh rẻ của thời đại"
• "sự áp bức của kẻ quyền thế"
• "thói hống hách của bọn kiêu căng"
• "nỗi đau khổ của tình yêu bị rẻ rúng"
• "sự trì chậm của công lí"
• "thái độ xấc xược của cường quyền"
• "những nỗi tủi nhục mà người tài đức kiên nhẫn phải chịu đựng"

Loạt dẫn chứng này không chỉ phản ánh bi kịch cá nhân của Hamlet (bị chú cướp ngôi, mẹ phản bội, tình yêu tan vỡ) mà còn mang tính khái quát, là tiếng nói chung cho nỗi đau của cả kiếp người. Ai mà muốn "than thân trách phận, đổ mồ hôi trud nhọc dưới gánh nặng của một cuộc đời mệt mỏi" nếu có thể tự giải thoát bằng "một mũi dùi con"?

b. Sự do dự trước cái chết: Nỗi sợ về "miền đất chưa ai đặt chân tới"

Nếu cái chết là một sự giải thoát đơn giản, tại sao con người vẫn chọn sống trong đau khổ? Hamlet lý giải rằng chính nỗi sợ về thế giới bên kia đã níu chân họ lại.

"Nhưng cái gì đó đáng sợ sau khi chết – cái miền đất chưa ai đặt chân tới mà không một du khách nào quay trở lại – làm cho ý chí hoang mang..."

• Cái chết như một ẩn số: Hamlet gọi thế giới sau cái chết là "the undiscover'd country" (miền đất chưa ai đặt chân tới). Đây là một ẩn dụ đầy sức nặng, thể hiện sự bí ẩn, vô định và đáng sợ của cái chết. Con người không biết điều gì đang chờ đợi mình ở đó.
• Nỗi sợ cái không biết: Chính nỗi sợ về cái không biết này "làm cho ý chí hoang mang" và khiến chúng ta "thà chịu đựng những khổ đau hiện tại còn hơn là lao vào những khổ đau khác mà ta chưa hề biết tới.". Đây là một tâm lí rất con người: nỗi sợ hãi trước sự vô định luôn lớn hơn nỗi đau của thực tại quen thuộc.

c. Mối quan hệ giữa suy tư và hành động: "Lương tâm biến tất cả chúng ta thành kẻ nhút nhát"

Từ những suy ngẫm về sống - chết, Hamlet đi đến một kết luận quan trọng về bi kịch của chính mình và của cả những người có tư tưởng như mình.

"Đấy, lương tâm biến tất cả chúng ta thành kẻ nhút nhát,
Và như thế, màu sắc tươi tắn tự nhiên của quyết tâm
Bị phủ một lớp sơn bệnh hoạn của suy tư..."

• Lương tâm (Conscience): Trong ngữ cảnh này, từ "conscience" có thể hiểu là sự suy tư, sự nhận thức, sự trăn trở nội tâm.
• Suy tư làm tê liệt hành động: Hamlet nhận ra rằng, việc suy nghĩ, cân nhắc, phân tích quá nhiều đã làm cho ý chí hành động (quyết tâm) bị chùn bước, bị "bệnh hoạn". Những "dự định lớn lao" và "quan trọng" vì mải mê suy nghĩ mà "đổi dòng, mất cả tên gọi hành động".

Đây chính là bi kịch lớn nhất của Hamlet. Chàng là một trí thức nhân văn, một con người của tư tưởng, nhưng chính sự sâu sắc trong suy nghĩ lại trở thành rào cản, ngăn chàng hành động quyết đoán. Chàng bị mắc kẹt trong mớ bòng bong của những câu hỏi triết học mà không thể tìm ra lối thoát dứt khoát.

3. Đặc sắc về nghệ thuật

3.1. Nghệ thuật xây dựng độc thoại nội tâm bậc thầy

Đoạn trích là một mẫu mực về nghệ thuật độc thoại nội tâm trong kịch. Shakespeare đã để nhân vật tự bộc lộ những suy nghĩ, dằn vặt, mâu thuẫn sâu kín nhất trong tâm hồn mình. Qua đó, khán giả/độc giả có thể thấu hiểu toàn bộ chiều sâu phức tạp của nhân vật Hamlet. Lời độc thoại không phải là một dòng suy nghĩ lan man mà được cấu trúc chặt chẽ như một bài nghị luận triết học: đặt vấn đề, phân tích các khía cạnh, và rút ra kết luận.

3.2. Sử dụng ngôn ngữ và hình ảnh giàu tính biểu tượng

Shakespeare đã sử dụng một hệ thống hình ảnh, ẩn dụ đặc sắc để diễn tả những khái niệm triết học trừu tượng:

• "Biển khổ" (a sea of troubles): Hình ảnh ẩn dụ cho những nỗi đau khổ vô tận của kiếp người.
• "Giấc ngủ" (sleep): Ẩn dụ cho cái chết, vừa gợi sự yên bình, giải thoát, vừa gợi sự mơ màng, không chắc chắn ("ngủ, có thể là mơ").
• "Miền đất chưa ai đặt chân tới" (the undiscover'd country): Ẩn dụ xuất sắc cho thế giới sau cái chết, một nơi bí ẩn, xa lạ và không thể quay trở lại.

Bên cạnh đó, việc sử dụng hàng loạt câu hỏi tu từ đã nhấn mạnh sự hoang mang, bế tắc và giằng xé trong tâm trạng nhân vật.

3.3. Nhịp điệu và giọng điệu

Giọng điệu của đoạn độc thoại trầm buồn, day dứt, đầy chất suy tư. Nhịp điệu chậm rãi, ngắt quãng bởi những dấu gạch ngang, dấu chấm hỏi, phản ánh dòng suy nghĩ đứt đoạn, mâu thuẫn của Hamlet. Ngôn từ vừa mang tính triết luận sâu sắc, vừa giàu cảm xúc, thể hiện một tâm hồn đang đau khổ tột cùng.

4. Tổng kết chủ đề và ý nghĩa văn bản

4.1. Chủ đề chính

• Bi kịch của con người trước những câu hỏi vĩnh cửu: Đoạn trích tập trung vào những trăn trở về ý nghĩa của sự sống, giá trị của tồn tại và nỗi sợ hãi trước cái chết.
• Xung đột giữa tư tưởng và hành động: Đây là chủ đề xuyên suốt, thể hiện bi kịch của người trí thức khi sự suy tư sâu sắc lại cản trở hành động quyết đoán.
• Phê phán xã hội: Thông qua việc liệt kê những nỗi khổ, Hamlet gián tiếp lên án một xã hội đầy rẫy bất công, xấu xa.

4.2. Ý nghĩa và giá trị tư tưởng

Đoạn trích "Sống hay không sống" mang giá trị nhân văn sâu sắc. Nó thể hiện tinh thần của thời đại Phục hưng: đề cao con người với tất cả những vẻ đẹp và bi kịch của đời sống nội tâm. Hamlet là hình tượng tiêu biểu cho con người thời đại mới, có khả năng tự ý thức, tự phân tích và hoài nghi. Những câu hỏi chàng đặt ra không chỉ của riêng chàng, mà là của cả nhân loại, vượt qua mọi rào cản không gian và thời gian, khiến tác phẩm sống mãi đến ngày nay.

4.3. Liên hệ thực tế

Trong cuộc sống hiện đại, con người vẫn luôn phải đối mặt với những áp lực, khó khăn và những lựa chọn mang tính quyết định. Bi kịch của Hamlet nhắc nhở chúng ta về sự cần thiết phải cân bằng giữa suy nghĩ và hành động. Suy tư chín chắn là cần thiết, nhưng chìm đắm trong do dự mà không hành động có thể dẫn đến bế tắc và bỏ lỡ cơ hội. Đoạn trích khuyến khích mỗi người hãy dũng cảm đối diện với thực tại, tìm ra lẽ sống và hành động một cách có ý nghĩa.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu 1: Phân tích luận đề "Sống hay không sống" và những lý giải của Hamlet về hai lựa chọn này trong đoạn trích. Qua đó, em hiểu gì về bi kịch nội tâm của nhân vật?

Gợi ý trả lời:

• Làm rõ nội hàm của "Sống" (chịu đựng đau khổ) và "Không sống" (chấm dứt khổ đau bằng cái chết).
• Chỉ ra những nỗi khổ của kiếp người mà Hamlet liệt kê.
• Phân tích lý do khiến Hamlet và con người nói chung do dự trước cái chết (nỗi sợ về "miền đất chưa ai đặt chân tới").
• Kết luận về bi kịch nội tâm: sự giằng xé giữa mong muốn giải thoát và nỗi sợ cái vô định, giữa việc chấp nhận và hành động.

Câu 2: Phân tích mối quan hệ giữa suy tư (lương tâm) và hành động (quyết tâm) được thể hiện trong đoạn trích. Theo em, đây có phải là bi kịch lớn nhất của Hamlet không? Vì sao?

Gợi ý trả lời:

• Trích dẫn và phân tích câu nói: "Lương tâm biến tất cả chúng ta thành kẻ nhút nhát...".
• Làm rõ vì sao sự suy nghĩ quá nhiều lại làm tê liệt ý chí hành động.
• Khẳng định đây là một trong những bi kịch lớn nhất của Hamlet, vì nó là nguyên nhân cốt lõi khiến chàng trì hoãn việc trả thù, dẫn đến hàng loạt thảm kịch sau này.
• Nêu quan điểm cá nhân, có thể liên hệ với hình ảnh người trí thức trong xã hội.

Câu 3: Bằng những hiểu biết về đoạn trích, hãy làm sáng tỏ nhận định: "Đoạn độc thoại 'Sống hay không sống – Đó là vấn đề' đã vượt qua khuôn khổ của một tác phẩm văn học để trở thành câu hỏi triết học của mọi thời đại."

Gợi ý trả lời:

• Chứng minh tính phổ quát của các vấn đề được đặt ra: ý nghĩa cuộc sống, đối mặt với khổ đau, lựa chọn giữa tồn tại và hư vô.
• Phân tích các giá trị nhân văn, tư tưởng Phục hưng được thể hiện.
• Chỉ ra sức sống của đoạn trích trong văn hóa đại chúng và trong suy tư của con người hiện đại.
• Khẳng định giá trị vượt thời gian của tác phẩm.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Đoạn trích "Sống hay không sống – Đó là vấn đề" là một kiệt tác thể hiện tài năng của Shakespeare trong việc khắc họa chiều sâu tâm lí nhân vật và đặt ra những vấn đề triết học vĩnh cửu. Qua dòng độc thoại nội tâm đầy dằn vặt của Hamlet, chúng ta không chỉ thấy được bi kịch của một cá nhân mà còn suy ngẫm về bi kịch chung của kiếp người: cuộc đấu tranh giữa sống và chết, giữa tư tưởng và hành động, giữa việc chấp nhận khổ đau và dũng cảm đối mặt. Đoạn trích là minh chứng cho sức mạnh của văn học trong việc khám phá những góc khuất sâu thẳm nhất của tâm hồn con người. Hy vọng rằng, qua bài học này, các em sẽ thêm yêu mến những giá trị kinh điển của văn học thế giới và có thêm những góc nhìn sâu sắc về cuộc sống.