Soạn bài Sự sống và cái chết - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những chủ đề lớn và sâu sắc nhất của nhân loại: Sự sống và cái chết. Đây không chỉ là một bài học trong sách giáo khoa mà còn là một hành trình tư duy, giúp chúng ta chiêm nghiệm về ý nghĩa của sự tồn tại, về mối liên kết giữa con người và vũ trụ. Thông qua các văn bản đặc sắc trong sách Kết nối tri thức, chúng ta sẽ tiếp cận chủ đề này từ nhiều góc độ: khoa học, triết học và văn chương. Bài học sẽ trang bị cho các em kỹ năng phân tích văn bản nghị luận và văn bản văn học, đồng thời khơi gợi những suy ngẫm cá nhân về cách sống sao cho ý nghĩa. Hãy cùng nhau bắt đầu hành trình khám phá đầy thú vị này nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khám phá tri thức ngữ văn: Tổng quan về chủ đề

Trước khi đi vào từng văn bản cụ thể, chúng ta cần có một cái nhìn tổng quan về chủ đề và những yêu cầu cần đạt của bài học.

1.1. Sự sống và cái chết - Một chủ đề vĩnh cửu

Từ thuở sơ khai, con người đã luôn trăn trở với những câu hỏi lớn: Sự sống bắt nguồn từ đâu? Cái chết có phải là kết thúc? Ý nghĩa của cuộc đời là gì? Những câu hỏi này đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho các nhà triết học, nhà khoa học, và đặc biệt là các nghệ sĩ. Trong văn học, chủ đề sự sống và cái chết được thể hiện vô cùng đa dạng:

• Tôn vinh vẻ đẹp sự sống: Nhiều tác phẩm ca ngợi niềm vui sống, tình yêu, khát vọng cống hiến, và vẻ đẹp của thế giới tự nhiên.
• Đối diện với cái chết: Văn học không né tránh cái chết. Nó khám phá nỗi sợ hãi, sự mất mát, nhưng cũng tìm thấy trong đó sự thanh thản, sự giải thoát hoặc một sự khởi đầu mới.
• Vòng tuần hoàn của tự nhiên: Hình ảnh thiên nhiên với bốn mùa luân chuyển thường được dùng làm biểu tượng cho vòng tuần hoàn sinh - lão - bệnh - tử của kiếp người.

1.2. Các góc nhìn tiếp cận trong bài học

Bài học này sẽ đưa chúng ta tiếp cận chủ đề qua hai lăng kính chính:

1. Góc nhìn khoa học - triết lí: Qua văn bản "Sự sống và cái chết" của Trịnh Xuân Thuận, chúng ta sẽ thấy sự sống của con người có mối liên hệ mật thiết với vũ trụ. Cái chết không phải là sự chấm dứt mà là một phần của chu trình vật chất vĩ đại.
2. Góc nhìn văn chương - chiêm nghiệm: Qua văn bản "Cõi lá" của Đỗ Phấn, chúng ta sẽ cảm nhận vẻ đẹp mong manh của sự sống qua hình ảnh những chiếc lá, từ đó suy ngẫm về thời gian, ký ức và sự hiện hữu.

1.3. Yêu cầu cần đạt

Sau bài học này, các em cần đạt được những mục tiêu sau:

• Nhận biết và phân tích được các yếu tố của văn bản nghị luận (luận đề, luận điểm, lí lẽ, bằng chứng).
• Phân tích được sự kết hợp giữa yếu tố tự sự, miêu tả, biểu cảm, và triết lí trong một văn bản.
• Hiểu và trình bày được quan điểm cá nhân về vấn đề sự sống và cái chết.
• Rèn luyện kĩ năng viết bài luận và trình bày ý kiến về một vấn đề xã hội.

2. Phân tích văn bản 1: Sự sống và cái chết (Trịnh Xuân Thuận)

Đây là một văn bản nghị luận đặc sắc, kết hợp kiến thức vật lí thiên văn hiện đại với những suy tư triết học sâu sắc.

2.1. Giới thiệu tác giả, tác phẩm

Tác giả: Trịnh Xuân Thuận (sinh năm 1948) là một nhà khoa học nổi tiếng trong lĩnh vực vật lí thiên văn, đồng thời là một nhà văn, nhà triết học. Các tác phẩm của ông thường bắc một cây cầu nối giữa khoa học và tâm linh, giữa kiến thức và đức tin, giúp độc giả đại chúng hiểu hơn về vũ trụ và vị trí của con người trong đó.

Tác phẩm: Đoạn trích "Sự sống và cái chết" được rút từ cuốn sách "Trò chuyện với con gái". Văn bản mang đến một góc nhìn khoa học nhưng đầy chất thơ về mối liên hệ giữa con người và các vì sao.

2.2. Phân tích chi tiết nội dung

Văn bản xoay quanh một luận đề trung tâm: Sự sống và cái chết của con người là một phần không thể tách rời của vũ trụ, tuân theo quy luật tuần hoàn vật chất.

"Chúng ta được cấu thành từ những nguyên tử do các ngôi sao tạo ra. Chúng ta là con cháu của các vì sao."

2.2.1. Luận điểm 1: Sự sống nảy nở từ cái chết của những vì sao

Tác giả đã dùng những lí lẽ và bằng chứng khoa học thuyết phục để làm sáng tỏ luận điểm này:

• Lí lẽ: Các nguyên tố hóa học cần thiết cho sự sống (cacbon, oxy, sắt...) không tồn tại từ thuở sơ khai của vũ trụ.
• Bằng chứng: Chúng được tạo ra trong "lò lửa" của những ngôi sao khổng lồ. Khi những ngôi sao này "chết" đi trong các vụ nổ siêu tân tinh, chúng gieo rắc những nguyên tố này vào không gian. Trái Đất và sự sống trên đó được hình thành từ "tro bụi" của các vì sao.
• Kết luận: Cái chết của các vì sao chính là điều kiện tiên quyết cho sự sống của chúng ta. Đây là một mối liên kết vừa khoa học, vừa lãng mạn.

2.2.2. Luận điểm 2: Mối liên kết diệu kỳ giữa con người và vũ trụ

Từ cơ sở khoa học, tác giả nâng tầm vấn đề lên chiều sâu triết lí:

• Sự đồng nhất về vật chất: "Những nguyên tử trong thân thể chúng ta cũng chính là những nguyên tử đã tạo nên các thiên hà, các vì sao". Điều này xóa nhòa ranh giới giữa con người và vũ trụ, mang lại cảm giác thân thuộc, gần gũi.
• Sự sống là một hiện tượng hiếm hoi: Tác giả nhấn mạnh sự sống là một "phép màu" đòi hỏi những điều kiện cực kỳ tinh tế và chính xác. Điều này thôi thúc chúng ta phải biết trân trọng sự sống của mình và của vạn vật.
• Con người là vũ trụ tự nhận thức: Khi chúng ta ngắm nhìn các vì sao, thực chất là "vũ trụ đang tự ngắm mình". Con người mang trong mình ý thức, khả năng tư duy để chiêm nghiệm về nguồn gốc và sự tồn tại.

2.2.3. Luận điểm 3: Cái chết là sự trở về, một phần của vòng tuần hoàn

Tác giả đưa ra một quan niệm nhân văn và lạc quan về cái chết:

• Cái chết không phải là hết: Khi chúng ta chết đi, các nguyên tử trong cơ thể chúng ta không biến mất. Chúng sẽ "tái chế", trở về với vũ trụ và tham gia vào những chu trình sống mới (một bông hoa, một đám mây, một vì sao tương lai).
• An ủi và thanh thản: Hiểu được quy luật này giúp con người đối diện với cái chết một cách bình thản hơn, không còn sợ hãi sự hư vô. Cái chết trở thành một sự trở về, một sự hòa nhập vào cái toàn thể vĩ đại.

2.3. Đặc sắc nghệ thuật

Sức hấp dẫn của văn bản không chỉ nằm ở nội dung mà còn ở cách viết độc đáo:

• Kết hợp nhuần nhuyễn giữa khoa học và văn chương: Tác giả sử dụng các thuật ngữ khoa học (siêu tân tinh, nguyên tử, heli) một cách chính xác nhưng diễn đạt bằng một ngôn ngữ giàu hình ảnh, giàu cảm xúc ("lò lửa hạt nhân", "gieo rắc sự sống", "bụi sao").
• Lối viết trò chuyện, tâm tình: Văn bản có hình thức như một cuộc đối thoại với người con gái, tạo cảm giác gần gũi, thân mật, dễ đi vào lòng người.
• Sử dụng các biện pháp tu từ: So sánh, ẩn dụ được dùng để cụ thể hóa những khái niệm trừu tượng, ví dụ: so sánh các ngôi sao như những người làm vườn cần mẫn của vũ trụ.

2.4. Hướng dẫn trả lời câu hỏi sách giáo khoa

(Phần này sẽ hướng dẫn học sinh cách trả lời các câu hỏi cụ thể trong SGK dựa trên các phân tích ở trên)

3. Phân tích văn bản 2: Cõi lá (Đỗ Phấn)

Nếu "Sự sống và cái chết" là một bản giao hưởng hoành tráng về vũ trụ, thì "Cõi lá" lại là một khúc tự tình nhẹ nhàng, sâu lắng về vòng tuần hoàn của sự sống ngay trong một góc vườn nhỏ.

3.1. Giới thiệu tác giả, tác phẩm

Tác giả: Đỗ Phấn là một họa sĩ và nhà văn. Các tác phẩm văn chương của ông thường mang đậm chất hội họa, với khả năng quan sát tinh tế, lời văn giàu hình ảnh và những chiêm nghiệm sâu sắc về cuộc sống đời thường ở Hà Nội.

Tác phẩm: "Cõi lá" là một bài tản văn, thể hiện những suy ngẫm của tác giả khi quan sát sự thay lá của cây bàng trong khu vườn nhà mình.

3.2. Cảm nhận về hình tượng "cõi lá"

"Cõi lá" không chỉ là thế giới của những chiếc lá mà còn là một không gian biểu tượng đa nghĩa.

3.2.1. "Cõi lá" - Biểu tượng cho vòng tuần hoàn sinh diệt

Tác giả đã quan sát và miêu tả quá trình thay lá của cây bàng một cách vô cùng tinh tế:

• Lá rụng (Cái chết): Những chiếc lá bàng đỏ ối "chết" đi không bi lụy. Chúng rụng xuống, tạo thành một tấm thảm mục, trở về với đất mẹ để nuôi dưỡng cây. Đây là một cái chết cần thiết và tự nhiên.
• Chồi non (Sự sống): Từ những cành cây khẳng khiu, những mầm non xanh li ti nhú ra, báo hiệu một sự sống mới đang trỗi dậy mạnh mẽ. "Sự sống không bao giờ chán nản".
• Vòng tuần hoàn: Cái chết của lá già là để nhường chỗ cho lá non. Sự sống và cái chết nối tiếp nhau, tạo thành một vòng tuần hoàn vĩnh cửu, giống như quy luật của vũ trụ mà Trịnh Xuân Thuận đã nói tới.

3.2.2. "Cõi lá" - Không gian của ký ức và sự chiêm nghiệm

Từ việc quan sát "cõi lá", tác giả liên tưởng đến cuộc đời con người:

• Thời gian trôi chảy: Sự thay lá của cây bàng là dấu hiệu của thời gian. Mỗi mùa lá rụng lại gợi cho tác giả những suy tư về tuổi tác, về những gì đã qua.
• Ký ức tuổi thơ: Hình ảnh cây bàng, lá bàng gắn liền với những kỷ niệm êm đềm của tuổi thơ, của những ngày xưa cũ. "Cõi lá" trở thành một không gian hoài niệm.
• Chiêm nghiệm về sự tồn tại: Tác giả nhận ra sự tương đồng giữa đời lá và đời người. Con người cũng trải qua các giai đoạn sinh, trưởng, lão, tử. Việc chấp nhận quy luật tự nhiên này mang lại sự bình yên trong tâm hồn.

3.3. Chất triết lí và trữ tình trong văn bản

"Cõi lá" là sự hòa quyện tuyệt vời giữa hai yếu tố:

• Chất trữ tình: Thể hiện qua những cảm xúc cá nhân, những rung động tinh tế của tác giả trước vẻ đẹp của thiên nhiên. Ngôn ngữ giàu chất thơ, giàu hình ảnh ("sắc màu tàn úa huy hoàng", "tiếng thở dài của đất").
• Chất triết lí: Thể hiện qua những suy ngẫm sâu sắc được rút ra từ những quan sát bình dị. Tác giả không giáo huấn mà nhẹ nhàng gợi mở những bài học về sự sống, cái chết, và thái độ sống thuận theo tự nhiên.

4. Thực hành tiếng Việt và Kĩ năng viết

Phần này củng cố kiến thức ngôn ngữ và rèn luyện kĩ năng tạo lập văn bản liên quan đến chủ đề bài học.

4.1. Ôn tập đặc điểm của văn bản nghị luận

Dựa vào văn bản "Sự sống và cái chết", hãy xác định các yếu tố sau:

• Luận đề: Vấn đề chính được bàn luận trong toàn bộ văn bản.
• Luận điểm: Các ý kiến chính triển khai cho luận đề.
• Lí lẽ: Cơ sở logic để giải thích, làm rõ cho luận điểm.
• Bằng chứng: Các dẫn chứng (số liệu, sự kiện, trích dẫn) để chứng minh cho lí lẽ.

Việc phân tích này giúp các em hiểu rõ cấu trúc của một văn bản nghị luận chặt chẽ và thuyết phục.

4.2. Hướng dẫn viết bài luận về một vấn đề xã hội

Bài học này là cơ hội tuyệt vời để các em luyện viết bài luận về một vấn đề xã hội liên quan đến chủ đề sự sống và cái chết. Ví dụ: "Quan niệm của anh/chị về một cuộc sống có ý nghĩa".

4.2.1. Bước 1: Tìm ý và xác định luận điểm

• Thế nào là một cuộc sống có ý nghĩa? (Sống cho bản thân, cho gia đình, cho xã hội? Cống hiến? Tận hưởng?)
• Liệt kê các biểu hiện của một cuộc sống ý nghĩa (học tập, lao động, yêu thương, giúp đỡ người khác...).
• Xác định luận điểm chính của bạn. Ví dụ: "Một cuộc sống có ý nghĩa là cuộc sống cân bằng giữa việc phát triển bản thân và cống hiến cho cộng đồng".

4.2.2. Bước 2: Lập dàn ý chi tiết

• Mở bài: Dẫn dắt vấn đề, nêu luận đề.
• Thân bài:
  • Luận điểm 1: Giải thích khái niệm "cuộc sống có ý nghĩa".
  • Luận điểm 2: Phân tích các khía cạnh của một cuộc sống ý nghĩa (dẫn chứng từ thực tế, từ văn học).
  • Luận điểm 3: Phản đề - Phê phán những lối sống tiêu cực, vô nghĩa (ích kỷ, hưởng thụ, thiếu trách nhiệm).
• Kết bài: Khẳng định lại quan điểm, rút ra bài học nhận thức và hành động cho bản thân.

4.2.3. Bước 3: Viết bài và chỉnh sửa

Sử dụng lí lẽ sắc bén, dẫn chứng thuyết phục và ngôn ngữ trong sáng để triển khai dàn ý. Sau khi viết xong, hãy đọc lại để sửa lỗi chính tả, ngữ pháp và hoàn thiện bài viết.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố và mở rộng kiến thức từ bài học.

1. Câu 1: So sánh góc nhìn về sự sống và cái chết trong hai văn bản "Sự sống và cái chết" (Trịnh Xuân Thuận) và "Cõi lá" (Đỗ Phấn). Chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt trong cách tiếp cận và thể hiện của hai tác giả.

   Gợi ý trả lời:

   • Tương đồng: Cả hai đều nhìn nhận cái chết là một phần tự nhiên, tất yếu của vòng tuần hoàn, không bi lụy.
   • Khác biệt: Trịnh Xuân Thuận tiếp cận từ góc độ vĩ mô (vũ trụ, khoa học), mang tầm vóc triết học lớn. Đỗ Phấn tiếp cận từ góc độ vi mô (góc vườn, đời lá), mang tính chiêm nghiệm, trữ tình cá nhân.

2. Câu 2: Theo em, việc hiểu rằng "chúng ta là con cháu của các vì sao" có ý nghĩa như thế nào đối với thái độ sống của mỗi người?

   Gợi ý trả lời:

   • Mang lại cảm giác kết nối, không cô đơn trong vũ trụ.
   • Thôi thúc ý thức trân trọng sự sống – một phép màu hiếm hoi.
   • Khuyến khích sống có trách nhiệm với bản thân, với môi trường và với Trái Đất.
   • Giúp đối diện với cái chết một cách thanh thản hơn.

3. Câu 3: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về câu nói trong văn bản "Cõi lá": "Sự sống không bao giờ chán nản".

   Gợi ý trả lời:

   • Giải thích câu nói: Sự sống luôn có xu hướng vươn lên, tái sinh, tiếp nối.
   • Lấy dẫn chứng từ thiên nhiên (cây cối đâm chồi sau mùa đông) và từ cuộc sống con người (vượt qua khó khăn, nghịch cảnh).
   • Nêu bài học: Con người cần học tập tinh thần lạc quan, kiên cường của sự sống, không bao giờ bỏ cuộc.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Bài học "Sự sống và cái chết" đã mở ra cho chúng ta những chân trời nhận thức mới. Chúng ta đã thấy rằng, dù nhìn từ lăng kính khoa học hay văn chương, sự sống và cái chết luôn gắn bó mật thiết, tạo nên vòng tuần hoàn vĩnh cửu của vật chất và năng lượng. Hiểu được điều này giúp chúng ta biết trân trọng hơn từng khoảnh khắc được sống, biết yêu thương con người và vạn vật, đồng thời có một thái độ bình thản, an nhiên trước quy luật tất yếu của tự nhiên. Hy vọng rằng, những tri thức và cảm xúc từ bài học sẽ là hành trang quý báu, giúp các em sống một cuộc đời sâu sắc và ý nghĩa hơn. Hãy tiếp tục đọc, suy ngẫm và khám phá thế giới xung quanh mình nhé!