A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về một trong những nhân vật vĩ đại nhất trong lịch sử dân tộc Việt Nam - Nguyễn Trãi. Ông không chỉ là một nhà chính trị, quân sự lỗi lạc, người anh hùng có công lớn trong cuộc kháng chiến chống quân Minh, mà còn là một nhà văn, nhà thơ kiệt xuất, một danh nhân văn hóa thế giới. Việc tìm hiểu về tác gia Nguyễn Trãi không chỉ giúp chúng ta hiểu thêm về một giai đoạn lịch sử hào hùng của đất nước mà còn cảm nhận được vẻ đẹp tư tưởng, tâm hồn của một bậc vĩ nhân. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững những nét chính về cuộc đời, con người, sự nghiệp văn học và những đóng góp to lớn của Nguyễn Trãi cho nền văn học nước nhà, từ đó có nền tảng vững chắc để tiếp cận các tác phẩm của ông.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. BỐI CẢNH LỊCH SỬ VÀ THỜI ĐẠI
Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi gắn liền với những biến động dữ dội của lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XIV - đầu thế kỷ XV. Để hiểu sâu sắc về ông, trước hết chúng ta cần nắm rõ bối cảnh thời đại mà ông đã sống.
1. Tình hình đất nước cuối Trần - đầu Hồ
Vào cuối thế kỷ XIV, nhà Trần sau hơn 150 năm trị vì đã bước vào giai đoạn suy thoái nghiêm trọng. Vua quan ăn chơi sa đọa, nội bộ triều đình lục đục, chia bè kết phái. Bên ngoài, giặc giã nổi lên khắp nơi, đời sống nhân dân vô cùng lầm than, khổ cực. Trong bối cảnh đó, Hồ Quý Ly, một ngoại thích có tài năng và tham vọng, đã dần thâu tóm quyền lực, thực hiện cuộc cải cách và cuối cùng lập ra nhà Hồ (1400). Tuy nhiên, nhà Hồ tồn tại ngắn ngủi và chưa thu phục được lòng dân.
2. Nạn ngoại xâm và nỗi đau mất nước
Lợi dụng tình hình rối ren của nước ta, nhà Minh (Trung Quốc) đã lấy cớ "phù Trần diệt Hồ" để đem quân sang xâm lược vào năm 1407. Quân nhà Hồ nhanh chóng thất bại, đất nước ta rơi vào ách đô hộ tàn bạo của giặc Minh. Chúng thực hiện chính sách đồng hóa vô cùng thâm độc, xóa bỏ nền văn hóa Đại Việt, vơ vét tài nguyên, bắt bớ nhân tài và đàn áp dã man các cuộc khởi nghĩa của nhân dân ta. Nỗi đau mất nước bao trùm lên toàn dân tộc, thôi thúc những tấm lòng yêu nước đứng lên đấu tranh.
3. Cuộc khởi nghĩa Lam Sơn và vai trò của Nguyễn Trãi
Trong bối cảnh đó, cuộc khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo đã bùng nổ vào năm 1418 tại Thanh Hóa. Nguyễn Trãi, sau khi thoát khỏi sự giam lỏng của giặc Minh, đã tìm đến Lam Sơn dâng "Bình Ngô sách", một kế sách đánh giặc cứu nước. Ông trở thành nhà chiến lược, nhà tư tưởng, người phò tá đắc lực bên cạnh Lê Lợi. Ông đã góp phần quan trọng vào thắng lợi của cuộc khởi nghĩa bằng tài năng quân sự, ngoại giao và đặc biệt là bằng tư tưởng "lấy dân làm gốc", "đánh vào lòng người".
II. CUỘC ĐỜI VÀ CON NGƯỜI NGUYỄN TRÃI (1380 - 1442)
Cuộc đời Nguyễn Trãi là một bản hùng ca bi tráng, phản ánh đầy đủ những thăng trầm của lịch sử. Con người ông là sự kết tinh của những phẩm chất cao đẹp nhất.
1. Thân thế và gia đình
- Xuất thân: Nguyễn Trãi có hiệu là Ức Trai, quê gốc ở làng Chi Ngại (Chí Linh, Hải Dương), sau dời về làng Nhị Khê (Thường Tín, Hà Nội).
- Gia đình: Ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống yêu nước và văn hóa. Cha ông là Nguyễn Phi Khanh, một học trò giỏi, đỗ tiến sĩ nhưng không được trọng dụng dưới triều Trần. Mẹ ông là Trần Thị Thái, con gái của quan Tư đồ Trần Nguyên Đán, một quý tộc nhà Trần có tài năng và đức độ.
- Ảnh hưởng từ gia đình: Truyền thống gia đình đã hun đúc nên ở Nguyễn Trãi lòng yêu nước, thương dân, ý thức về trách nhiệm với non sông và một nền học vấn sâu rộng ngay từ thuở thiếu thời.
2. Những dấu mốc quan trọng trong cuộc đời
- Thời niên thiếu: Ông mồ côi mẹ từ năm 5 tuổi, được ông ngoại Trần Nguyên Đán trực tiếp nuôi dạy. Đây là giai đoạn ông hấp thụ những kiến thức uyên bác và tư tưởng lớn của ông ngoại.
- Con đường khoa cử: Năm 1400, ông đỗ Thái học sinh (tương đương Tiến sĩ) và cùng cha ra làm quan dưới triều Hồ.
- Gia biến và nung nấu ý chí cứu nước: Năm 1407, giặc Minh xâm lược, cha ông là Nguyễn Phi Khanh bị bắt giải về Trung Quốc. Lời dặn của cha bên ải Nam Quan: "Con về lập chí, rửa nhục cho nước, trả thù cho cha, như thế mới là đại hiếu" đã khắc sâu vào tâm trí Nguyễn Trãi, trở thành động lực lớn lao cho sự nghiệp cứu nước của ông sau này.
- Tham gia khởi nghĩa Lam Sơn: Sau hơn 10 năm ẩn mình chờ thời, khoảng năm 1420, ông tìm đến Lam Sơn, gia nhập nghĩa quân của Lê Lợi, trở thành linh hồn của cuộc kháng chiến.
- Sau ngày toàn thắng và bi kịch cuối đời: Sau khi kháng chiến thắng lợi, ông hăm hở tham gia vào công cuộc xây dựng đất nước. Tuy nhiên, do những mâu thuẫn, đố kỵ trong triều đình, ông không được trọng dụng, phải xin về ở ẩn tại Côn Sơn. Năm 1442, xảy ra vụ án Lệ Chi Viên (vua Lê Thái Tông đột ngột băng hà khi đi tuần ở vườn Lệ Chi), ông bị gian thần vu cho tội giết vua và phải chịu án tru di tam tộc. Đây là thảm kịch lớn nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam.
- Được minh oan: Hơn 20 năm sau, vua Lê Thánh Tông đã minh oan cho ông, ca ngợi ông là "Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo" (Tấm lòng Ức Trai sáng như sao Khuê). Năm 1980, UNESCO đã công nhận Nguyễn Trãi là Danh nhân văn hóa thế giới.
3. Vẻ đẹp con người Nguyễn Trãi
Con người Nguyễn Trãi là sự hòa quyện tuyệt vời giữa nhiều phẩm chất cao đẹp, tiêu biểu cho tinh hoa của dân tộc.
Tóm tắt phẩm chất con người Nguyễn Trãi:
- Người anh hùng: Một lòng vì nước, vì dân, với lí tưởng nhân nghĩa cao cả.
- Người nghệ sĩ: Tâm hồn tinh tế, lãng mạn, yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống.
- Con người đời thường: Tình cảm chân thành, gần gũi với gia đình, bạn bè, quê hương.
- Một lòng yêu nước, thương dân sâu sắc: Đây là phẩm chất bao trùm toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp của ông. Tình yêu nước thể hiện ở ý chí diệt giặc ngoại xâm, khôi phục độc lập. Lòng thương dân thể hiện ở tư tưởng "lấy dân làm gốc", mong muốn nhân dân được sống trong cảnh thái bình, ấm no.
- Tấm lòng "trung quân ái quốc" và nhân cách thanh cao: Ông luôn giữ tấm lòng trung thành với vua, với nước. Ngay cả khi bị nghi kỵ, bị đối xử bất công, ông vẫn một lòng nghĩ cho xã tắc. Nhân cách của ông trong sáng, thẳng thắn, luôn đấu tranh cho lẽ phải, ghét gian tà.
- Tâm hồn nghệ sĩ, yêu thiên nhiên tha thiết: Bên cạnh hình ảnh một nhà chính trị cứng cỏi, Nguyễn Trãi còn là một thi sĩ với tâm hồn bay bổng, lãng mạn. Thơ ông viết về thiên nhiên Côn Sơn cho thấy một tình yêu sâu sắc, một sự hòa quyện tuyệt đối giữa con người và tạo vật. Thiên nhiên là nơi ông tìm thấy sự thanh thản cho tâm hồn, quên đi những ưu phiền của cuộc đời.
III. SỰ NGHIỆP VĂN HỌC VĨ ĐẠI
Nguyễn Trãi để lại một di sản văn học đồ sộ, có giá trị to lớn cả về nội dung và nghệ thuật, đánh dấu một bước phát triển vượt bậc của văn học Việt Nam.
1. Các tác phẩm chính
- Sáng tác bằng chữ Hán:
- Quân trung từ mệnh tập: Tập hợp những văn thư, thư từ ngoại giao do ông soạn thảo trong thời kỳ kháng chiến. Đây được coi là một áng "văn chương có sức mạnh của mười vạn quân".
- Bình Ngô đại cáo: Tác phẩm được xem là bản "tuyên ngôn độc lập thứ hai" của dân tộc, tổng kết cuộc kháng chiến chống Minh một cách hùng hồn và sâu sắc.
- Ức Trai thi tập: Gồm 105 bài thơ, thể hiện tâm sự, tình cảm, triết lý sống của tác giả.
- Ngoài ra còn có các tác phẩm khác như Chí Linh sơn phú, Lam Sơn thực lục, Dư địa chí...
- Sáng tác bằng chữ Nôm:
- Quốc âm thi tập: Là tập thơ Nôm sớm nhất hiện còn, gồm 254 bài, đánh dấu sự trưởng thành của ngôn ngữ văn học dân tộc. Tập thơ phản ánh toàn diện con người Nguyễn Trãi: người anh hùng, người nghệ sĩ, con người đời thường.
2. Nội dung tư tưởng lớn trong văn thơ Nguyễn Trãi
Văn thơ Nguyễn Trãi là sự kết tinh của những tư tưởng, tình cảm lớn lao, có giá trị nhân văn sâu sắc.
- Tư tưởng Nhân nghĩa - Lấy dân làm gốc:
Đây là tư tưởng chủ đạo, là sợi chỉ đỏ xuyên suốt sự nghiệp của ông. Kế thừa tư tưởng Nho gia nhưng Nguyễn Trãi đã phát triển nó lên một tầm cao mới, mang đậm tinh thần dân tộc.
"Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân
Quân điếu phạt trước lo trừ bạo"
(Bình Ngô đại cáo)Nhân nghĩa của Nguyễn Trãi không phải là khái niệm trừu tượng mà rất cụ thể: yên dân, trừ bạo. Yên dân là làm cho dân được sống trong hòa bình, ấm no. Trừ bạo là tiêu diệt kẻ thù xâm lược tàn ác. Tư tưởng này thể hiện lòng thương dân vô hạn và tinh thần nhân đạo cao cả.
- Lí tưởng yêu nước và tự hào dân tộc:
Lòng yêu nước trong thơ văn Nguyễn Trãi gắn liền với ý thức sâu sắc về độc lập, chủ quyền và niềm tự hào về truyền thống lịch sử, văn hóa của dân tộc.
- Khẳng định chủ quyền: "Như nước Đại Việt ta từ trước / Vốn xưng nền văn hiến đã lâu".
- Lên án tội ác kẻ thù: "Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn / Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ".
- Ca ngợi sức mạnh dân tộc: "Đem đại nghĩa để thắng hung tàn / Lấy chí nhân để thay cường bạo".
- Vẻ đẹp con người và triết lí sống:
Thơ văn ông còn là nơi ký thác những tâm sự, trăn trở về cuộc đời, về thế sự. Khi lui về ở ẩn, ông thể hiện triết lý sống hòa hợp với thiên nhiên, giữ gìn cốt cách thanh cao, an bần lạc đạo.
"Côn Sơn suối chảy rì rầm,
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.
Côn Sơn có đá rêu phơi,
Ta ngồi trên đá như ngồi đệm êm."
(Bài ca Côn Sơn)Thiên nhiên trong thơ ông không chỉ là cảnh đẹp mà còn là người bạn tri kỷ, là nơi để gột rửa tâm hồn, tìm lại sự bình yên trước những sóng gió của cuộc đời.
3. Những đóng góp đặc sắc về nghệ thuật
Nguyễn Trãi không chỉ là nhà tư tưởng lớn mà còn là một nhà nghệ thuật thiên tài, có công lao to lớn trong việc phát triển và hoàn thiện nền văn học dân tộc.
- Nhà văn chính luận kiệt xuất: Ông đã đưa văn chính luận đạt đến trình độ mẫu mực. Tác phẩm Bình Ngô đại cáo là một ví dụ tiêu biểu với lập luận chặt chẽ, lý lẽ đanh thép, dẫn chứng hùng hồn, giọng văn linh hoạt, khi trang trọng, khi bi phẫn, khi hào hùng.
- Nhà thơ trữ tình sâu sắc: Thơ Nguyễn Trãi (cả chữ Hán và chữ Nôm) đều dạt dào cảm xúc, chân thành mà sâu lắng. Ông đã thể hiện một cách tinh tế những rung động của tâm hồn mình trước thiên nhiên, đất nước và con người.
- Người đặt nền móng và mở đường cho thơ tiếng Việt: Với tập Quốc âm thi tập, Nguyễn Trãi đã khẳng định vị thế của ngôn ngữ dân tộc. Ông đã Việt hóa thể thơ Đường luật, sử dụng lời ăn tiếng nói giản dị, hình ảnh đời thường của nhân dân, đưa thơ ca đến gần hơn với cuộc sống.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Để củng cố kiến thức đã học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:
-
Câu hỏi 1: Phân tích tư tưởng nhân nghĩa cốt lõi trong sự nghiệp văn chương và cuộc đời của Nguyễn Trãi. Tư tưởng đó có giá trị như thế nào đối với ngày nay?
Gợi ý trả lời:
- Làm rõ khái niệm "nhân nghĩa" của Nguyễn Trãi: yên dân, trừ bạo.
- Phân tích biểu hiện của tư tưởng nhân nghĩa qua các tác phẩm (chủ yếu là Bình Ngô đại cáo) và qua hành động thực tiễn (tham gia khởi nghĩa, chủ trương hòa bình...).
- Nêu giá trị và ý nghĩa của tư tưởng đó trong bối cảnh xây dựng và bảo vệ đất nước hiện nay (bài học về lòng yêu nước, tinh thần nhân đạo, chính sách khoan dung...).
-
Câu hỏi 2: Bằng những hiểu biết về cuộc đời và tác phẩm, hãy làm sáng tỏ nhận định: "Nguyễn Trãi là người anh hùng vĩ đại và cũng là một nhà văn hóa kiệt xuất".
Gợi ý trả lời:
- Luận điểm 1: Người anh hùng vĩ đại. Dẫn chứng các sự kiện lịch sử: vai trò trong khởi nghĩa Lam Sơn, soạn thảo văn thư địch vận, đóng góp xây dựng đất nước...
- Luận điểm 2: Nhà văn hóa kiệt xuất. Dẫn chứng qua di sản văn học đồ sộ: các tác phẩm tiêu biểu, những đóng góp lớn về nội dung (tư tưởng nhân nghĩa, yêu nước) và nghệ thuật (nhà chính luận, nhà thơ trữ tình, người phát triển thơ Nôm).
- Khẳng định sự thống nhất, hòa quyện giữa hai phương diện này trong con người Nguyễn Trãi.
-
Câu hỏi 3: Phân tích vẻ đẹp tâm hồn Nguyễn Trãi thể hiện qua tình yêu thiên nhiên trong thơ ông (qua một số bài thơ trong Quốc âm thi tập hoặc Bài ca Côn Sơn).
Gợi ý trả lời:
- Chọn một vài bài thơ tiêu biểu về thiên nhiên (ví dụ: Bài ca Côn Sơn, các bài thơ Nôm viết về cảnh trí Côn Sơn, cuộc sống điền viên).
- Phân tích các hình ảnh, từ ngữ miêu tả thiên nhiên (suối, đá, thông, trúc...).
- Làm rõ tâm hồn của nhà thơ qua bức tranh thiên nhiên đó: sự giao hòa tuyệt đối, tình yêu say đắm, tâm thế ung dung, tự tại, mong muốn thoát khỏi vòng danh lợi để giữ gìn phẩm giá trong sạch.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Nguyễn Trãi là một ngôi sao sáng trên bầu trời lịch sử và văn hóa Việt Nam. Cuộc đời bi tráng nhưng cao cả của ông là tấm gương sáng ngời về lòng yêu nước, thương dân và nhân cách thanh cao. Sự nghiệp văn học của ông là một di sản vô giá, kết tinh tư tưởng nhân nghĩa, tinh thần dân tộc và mở ra một giai đoạn mới cho văn học tiếng Việt. Việc tìm hiểu tác gia Nguyễn Trãi giúp chúng ta không chỉ bồi đắp kiến thức văn học, lịch sử mà còn nuôi dưỡng tình yêu quê hương, đất nước và niềm tự hào dân tộc. Hy vọng qua bài học này, các em sẽ thêm yêu mến và trân trọng những giá trị mà Nguyễn Trãi đã để lại cho muôn đời sau.