A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những tác phẩm đặc sắc nhất của văn học trung đại Việt Nam - "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên", trích từ "Truyền kì mạn lục" của Nguyễn Dữ. Đây không chỉ là một câu chuyện li kì về cuộc đối đầu giữa người và ma, mà còn là một bài ca hùng tráng về khí phách của người trí thức nước Việt, về niềm tin mãnh liệt vào công lí và chính nghĩa. Thông qua việc soạn bài này, các em sẽ nắm vững kiến thức về tác giả, tác phẩm, phân tích được chiều sâu nhân vật Ngô Tử Văn, hiểu rõ giá trị nội dung và những nét nghệ thuật độc đáo của thể loại truyện truyền kì. Bài học sẽ giúp các em bồi dưỡng lòng dũng cảm, tinh thần đấu tranh cho lẽ phải và thêm yêu quý, tự hào về văn học dân tộc.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả Nguyễn Dữ
Nguyễn Dữ (chưa rõ năm sinh, năm mất), sống vào khoảng thế kỉ XVI, là người huyện Trường Tân, nay thuộc huyện Thanh Miện, tỉnh Hải Dương. Ông xuất thân trong một gia đình khoa bảng, cha là Nguyễn Tường Phiêu, đỗ tiến sĩ. Nguyễn Dữ được cho là học trò của Nguyễn Bỉnh Khiêm. Ông từng đi thi và ra làm quan, nhưng chỉ được một năm rồi lui về ở ẩn, sống cuộc đời thanh cao của một ẩn sĩ. Chính trong thời gian này, ông đã viết nên kiệt tác "Truyền kì mạn lục". Con người ông được biết đến là người có học vấn uyên bác, tính tình cương trực, thanh cao, không màng danh lợi, giống như nhân vật Ngô Tử Văn mà ông đã xây dựng.
2. Tác phẩm "Truyền kì mạn lục"
"Truyền kì mạn lục" (Ghi chép tản mạn những chuyện lạ) được coi là "thiên cổ kì bút" (áng văn lạ nghìn đời) của văn học Việt Nam.
- Thể loại: Truyện truyền kì là một thể loại văn xuôi tự sự thời trung đại, thường có nguồn gốc từ các truyện kể dân gian, sử dụng yếu tố kì ảo, hoang đường để phản ánh hiện thực xã hội và thể hiện quan điểm, tư tưởng của tác giả.
- Nội dung: Tác phẩm gồm 20 truyện, viết bằng chữ Hán, phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội phong kiến Việt Nam thế kỉ XVI với nhiều bất công, thối nát. Qua đó, tác giả bộc lộ tinh thần nhân đạo, ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của con người, đặc biệt là người phụ nữ và người trí thức, đồng thời phê phán mạnh mẽ những thế lực tàn bạo, xấu xa.
- Nghệ thuật: Tác phẩm có sự kết hợp điêu luyện giữa yếu tố hiện thực và yếu tố kì ảo, cốt truyện li kì, hấp dẫn, cách xây dựng nhân vật độc đáo và ngôn ngữ trau chuốt.
3. Văn bản "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên"
- Xuất xứ và vị trí: Là truyện thứ 16 trong tổng số 20 truyện của "Truyền kì mạn lục".
- Tóm tắt: Ngô Tử Văn, một kẻ sĩ nổi tiếng khẳng khái, nóng nảy, thấy ngôi đền thiêng trong làng bị hồn ma của một tên tướng giặc bại trận họ Thôi chiếm giữ, tác yêu tác quái, bèn nổi giận đốt đền. Sau đó, Tử Văn bị bệnh nặng. Trong cơn sốt, chàng thấy tên hung thần đến đòi trả đền và hăm dọa. Tử Văn mặc kệ. Đêm đó, chàng lại gặp Thổ công đến mách bảo sự tình và bày cách đối phó. Tử Văn bị quỷ sứ bắt xuống Minh ti. Trước Diêm Vương, hồn ma họ Thôi kiện cáo Tử Văn. Tử Văn đã dũng cảm vạch trần mọi tội ác của hắn. Diêm Vương cho người đến đền Tản Viên xác minh, mọi lời Tử Văn nói đều đúng. Công lí được thực thi: tên họ Thôi bị trừng trị, Thổ công được trả lại đền, Tử Văn được sống lại. Sau đó, Thổ công tiến cử Tử Văn giữ chức phán sự ở đền Tản Viên.
- Bố cục (3 phần):
- Phần 1 (Từ đầu đến "...không thể sống được nữa"): Giới thiệu nhân vật Ngô Tử Văn và hành động đốt đền trừ tà.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...khó lòng thoát nạn"): Cuộc đối đầu của Ngô Tử Văn với hồn ma tướng giặc và Thổ công, chuẩn bị cho cuộc đấu tranh dưới Minh ti.
- Phần 3 (Còn lại): Ngô Tử Văn thắng kiện ở Minh ti, nhận chức phán sự và ý nghĩa của thắng lợi.
II. Phân tích chi tiết văn bản
1. Nhân vật Ngô Tử Văn – hình tượng người trí thức nước Việt
Ngay từ đầu tác phẩm, Nguyễn Dữ đã giới thiệu Ngô Tử Văn là một nhân vật mang trong mình đầy đủ phẩm chất của một kẻ sĩ chân chính.
a. Lai lịch và tính cách
Tác giả giới thiệu ngắn gọn nhưng đầy đủ: "Ngô Tử Văn tên là Soạn, người huyện Yên Dũng, đất Lạng Giang. Chàng vốn khảng khái, nóng nảy, thấy sự tà gian thì không thể chịu được".
- Khảng khái: Cứng cỏi, có khí phách, dám nói dám làm vì lẽ phải.
- Nóng nảy: Thể hiện phản ứng tức thời, quyết liệt trước cái xấu, cái ác.
- Sự kết hợp này tạo nên một tính cách cương trực, quyết liệt, không khoan nhượng với tà gian. Đây chính là nguồn gốc sức mạnh và là động lực cho mọi hành động của chàng sau này.
b. Hành động đốt đền – biểu tượng của sự dũng cảm và tinh thần trách nhiệm
Hành động đốt đền của Tử Văn không phải là sự bộc phát thiếu suy nghĩ mà là một hành động có ý thức, thể hiện tinh thần trách nhiệm với cộng đồng.
- Nguyên nhân: Chàng "rất tức giận" trước việc hồn ma tên tướng giặc họ Thôi "tác yêu tác quái trong dân gian". Hành động của chàng xuất phát từ lòng yêu thương dân, căm ghét cái ác.
- Sự chuẩn bị: Trước khi hành động, chàng "tắm gội sạch sẽ, khấn trời". Điều này cho thấy sự trang trọng, nghiêm túc và niềm tin vào việc làm chính nghĩa của mình. Chàng không hành động lén lút mà công khai, đàng hoàng.
- Hành động quyết liệt: "vung tay châm lửa đốt đền". Hành động này là sự thách thức trực tiếp với thế lực tà ác, thể hiện khí phách hiên ngang, không run sợ.
- Phản ứng của mọi người: "Mọi người đều lắc đầu lè lưỡi, lo sợ thay cho Tử Văn". Phản ứng này càng tô đậm sự dũng cảm phi thường của chàng, dám làm điều mà người khác không dám.
c. Cuộc đối đầu với hồn ma và Thổ công
Sau khi đốt đền, Tử Văn phải đối mặt với những thử thách gay go, nhưng bản lĩnh của chàng ngày càng được khẳng định.
- Khi đối mặt với hồn ma Bách hộ họ Thôi: Dù đang "lên cơn sốt, nóng rét", Tử Văn vẫn giữ vững khí phách. Khi hồn ma mắng mỏ, dọa dẫm, chàng vẫn "mặc kệ, cứ ngồi ngất ngưởng, tự nhiên". Thái độ này thể hiện sự coi thường, bất khuất trước uy quyền của kẻ ác.
- Khi trò chuyện với Thổ công: Chàng lắng nghe, thấu hiểu nỗi khổ của vị thần tốt bụng, yếu đuối. Qua lời kể của Thổ công, Tử Văn càng quyết tâm đấu tranh đến cùng để vạch trần bộ mặt giả dối của tên tướng giặc. Chàng không chỉ chiến đấu cho riêng mình mà còn cho cả Thổ công, cho công lí.
d. Cuộc đấu tranh dưới Minh ti – đỉnh cao của bản lĩnh và trí tuệ
Cảnh xử kiện ở Minh ti là màn kịch cao trào, nơi phẩm chất của Ngô Tử Văn được bộc lộ rực rỡ nhất.
- Thái độ khi bị bắt: Dù bị quỷ sứ lôi đi một cách thô bạo, Tử Văn không hề run sợ mà còn lớn tiếng quát mắng: "Ngô Soạn này là một kẻ sĩ ngay thẳng ở trần gian, có tội lỗi gì mà phải bắt bớ thô bạo như vậy?". Lời nói đanh thép khẳng định nhân cách trong sạch và tư thế hiên ngang của mình.
- Trước Diêm Vương và lời vu cáo của kẻ thù:
- Hồn ma họ Thôi xảo quyệt, đóng vai người bị hại, dùng lời lẽ ngon ngọt để lừa gạt.
- Tử Văn, ngược lại, không một chút khiếp sợ. Chàng dùng lí lẽ đanh thép, bằng chứng rõ ràng để phản bác: "Nếu nhà vua không tin lời tôi, xin tư giấy đến đền Tản Viên để hỏi... Nếu không đúng như thế, tôi xin chịu thêm cái tội nói càn".
- Lời nói của chàng vừa cứng cỏi, vừa thông minh. Chàng không chỉ tự bào chữa mà còn chủ động tấn công, tố cáo tội ác của kẻ thù, đẩy hắn vào thế bị động.
- Kết quả: Sự thật được phơi bày. Diêm Vương nhận ra sai lầm, công lí được thực thi. Tử Văn chiến thắng không phải bằng phép thuật mà bằng sự thật, bằng lòng dũng cảm và niềm tin vào chính nghĩa.
=> Tiểu kết: Ngô Tử Văn là hình ảnh lí tưởng về người trí thức nước Việt: có học vấn, có khí phách, dũng cảm, cương trực, sẵn sàng xả thân vì dân, trừ hại, đấu tranh cho công lí đến cùng. Chàng là biểu tượng cho tinh thần chính nghĩa sẽ chiến thắng gian tà.
2. Thế giới cõi âm và ý nghĩa biểu tượng
Nguyễn Dữ đã xây dựng một thế giới cõi âm đầy những chi tiết kì ảo nhưng lại mang ý nghĩa hiện thực sâu sắc.
a. Bức tranh cõi âm
Cõi âm trong truyện hiện lên như một xã hội thu nhỏ của cõi trần:
- Có cấu trúc xã hội: Có vua (Diêm Vương), có quan lại, quỷ sứ, có nhà tù ("chốn ngục Cửu U").
- Có tệ nạn: Có sự lừa dối, tham ô, hối lộ ("những tên chiếm đền miếu gần quanh, ăn của đút lót mà bênh vực cho nó").
- Có sự quan liêu: Diêm Vương, vị quan tòa tối cao, cũng có lúc bị che mắt, nghe lời xiểm nịnh mà không xét xử kĩ càng.
=> Thông qua việc miêu tả cõi âm, Nguyễn Dữ đã ngầm phê phán thực tại xã hội phong kiến đương thời đầy rẫy bất công, nơi công lí có thể bị bóp méo bởi những kẻ gian tà, xảo quyệt.
b. Các nhân vật trong thế giới tâm linh
- Hồn ma Bách hộ họ Thôi: Hắn không chỉ là hiện thân của cái ác, cái gian tà mà còn mang ý nghĩa tượng trưng cho thế lực xâm lược. Dù đã chết, bản chất hung bạo, tham lam của hắn không đổi. Việc Tử Văn tiêu diệt hắn không chỉ là diệt trừ cái ác mà còn là hành động bảo vệ sự trong sạch, bình yên cho mảnh đất quê hương, thể hiện tinh thần dân tộc mạnh mẽ.
- Thổ công: Vị thần này đại diện cho những người hiền lành, lương thiện nhưng yếu đuối, không đủ sức chống lại cái ác. Ông là nạn nhân của sự bất công. Việc Tử Văn giúp Thổ công đòi lại đền miếu cũng là hành động bảo vệ những giá trị tốt đẹp, bảo vệ những con người yếu thế trong xã hội.
3. Ý nghĩa của chiến thắng và phần thưởng của Ngô Tử Văn
Chiến thắng của Tử Văn không chỉ là chiến thắng của cá nhân mà còn mang ý nghĩa xã hội to lớn.
- Khẳng định niềm tin vào công lí: Câu chuyện kết thúc có hậu, cái thiện thắng cái ác, chính nghĩa thắng gian tà. Điều này thể hiện niềm tin và ước mơ ngàn đời của nhân dân về một xã hội công bằng.
- Đề cao vai trò của người trí thức: Người trí thức với tri thức và lòng dũng cảm của mình có thể và cần phải gánh vác trách nhiệm với xã hội, đấu tranh chống lại cái ác.
- Phần thưởng xứng đáng: Việc Tử Văn được nhận chức "phán sự" (quan tòa) ở đền Tản Viên là một phần thưởng xứng đáng. Nó có ý nghĩa: người tốt, người có năng lực cần được đặt vào đúng vị trí để thực thi công lí. Đây cũng là một cách để tài năng và đức độ của chàng tiếp tục được phát huy, phục vụ cho lẽ phải.
4. Giá trị nghệ thuật đặc sắc
- Sử dụng yếu tố kì ảo, hoang đường: Các chi tiết về ma quỷ, cõi âm, cuộc xử kiện... làm cho câu chuyện trở nên li kì, hấp dẫn. Tuy nhiên, những yếu tố này không tách rời hiện thực mà được dùng để phản ánh hiện thực một cách sâu sắc hơn.
- Xây dựng nhân vật sắc nét: Các nhân vật, dù là chính hay phụ, đều có tính cách rõ ràng, đặc biệt là sự tương phản giữa Ngô Tử Văn (cương trực, dũng cảm) và hồn ma họ Thôi (gian xảo, hèn hạ).
- Cốt truyện giàu kịch tính: Truyện có kết cấu chặt chẽ, các tình tiết được sắp xếp khéo léo, tạo ra những mâu thuẫn, xung đột ngày càng gay gắt và được giải quyết một cách hợp lí ở cuối truyện.
- Lối kể chuyện hấp dẫn: Lời kể xen lẫn lời đối thoại, ngôn ngữ cô đọng, hàm súc, giàu hình ảnh.
III. Tổng kết giá trị tác phẩm
1. Giá trị nội dung và tư tưởng
- Ca ngợi chính nghĩa và người trí thức: Tác phẩm là bài ca ca ngợi phẩm chất cao đẹp của Ngô Tử Văn, một kẻ sĩ cương trực, dũng cảm, tiêu biểu cho người trí thức nước Việt giàu tinh thần dân tộc, sẵn sàng đấu tranh chống lại cái ác, bảo vệ công lí.
- Phê phán hiện thực xã hội: Qua hình ảnh cõi âm, tác giả gián tiếp phê phán những tiêu cực của xã hội đương thời: quan lại vô trách nhiệm, tham ô, kẻ ác lộng hành.
- Thể hiện niềm tin vào công lí: Tác phẩm thể hiện một niềm tin mãnh liệt rằng trong cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác, chính nghĩa nhất định sẽ chiến thắng, dù phải trải qua nhiều gian nan, thử thách.
2. Giá trị nghệ thuật
- Thành công trong việc xây dựng một câu chuyện truyền kì hấp dẫn, kịch tính.
- Nghệ thuật xây dựng nhân vật điển hình, có tính cách sắc nét.
- Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa yếu tố hiện thực và yếu tố kì ảo, hoang đường.
- Ngôn ngữ kể chuyện súc tích, cô đọng, giàu sức biểu cảm.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
-
Câu hỏi 1: Phân tích diễn biến tâm lí và hành động của nhân vật Ngô Tử Văn trong "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên". Qua đó, hãy làm rõ những phẩm chất tiêu biểu của nhân vật này.
Gợi ý trả lời: Cần phân tích theo trình tự các sự việc: hành động đốt đền, thái độ khi đối mặt với hồn ma, và đặc biệt là cuộc đấu tranh ở Minh ti. Chú ý làm nổi bật các phẩm chất: cương trực, dũng cảm, có tinh thần trách nhiệm, tin vào chính nghĩa, thông minh và bản lĩnh.
-
Câu hỏi 2: Yếu tố kì ảo, hoang đường có vai trò và ý nghĩa như thế nào trong việc thể hiện nội dung, tư tưởng của tác phẩm?
Gợi ý trả lời: Nêu các yếu tố kì ảo (hồn ma, cõi âm, quỷ sứ, Diêm Vương...). Phân tích vai trò: tạo sự hấp dẫn, li kì; là phương tiện để tác giả gửi gắm quan niệm về善-ác; là không gian để nhân vật bộc lộ tính cách; thông qua thế giới cõi âm để phản ánh thế giới thực tại.
-
Câu hỏi 3: Ý nghĩa của việc Ngô Tử Văn được nhận chức Phán sự ở đền Tản Viên là gì? Chi tiết này thể hiện ước mơ gì của tác giả và nhân dân?
Gợi ý trả lời: Phân tích ý nghĩa của chức "phán sự" (người xử án, thực thi công lí). Việc Tử Văn nhận chức này là phần thưởng xứng đáng cho người tốt, khẳng định giá trị của sự chính trực. Nó thể hiện ước mơ về một xã hội mà người tài đức được trọng dụng, công lí được duy trì và bảo vệ.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
"Chuyện chức phán sự đền Tản Viên" là một áng văn xuôi đặc sắc, tiêu biểu cho thể loại truyền kì trong văn học trung đại Việt Nam. Tác phẩm không chỉ thu hút người đọc bởi cốt truyện li kì, hấp dẫn mà còn mang giá trị nhân văn sâu sắc. Qua hình tượng Ngô Tử Văn, Nguyễn Dữ đã khắc họa thành công hình mẫu người trí thức chân chính, giàu khí phách, luôn đứng về phía công lí. Tác phẩm là lời khẳng định đanh thép về sự chiến thắng tất yếu của cái thiện trước cái ác, của chính nghĩa trước gian tà. Hy vọng rằng, qua bài học này, các em sẽ học hỏi được tinh thần dũng cảm, cương trực của Ngô Tử Văn và biết áp dụng vào cuộc sống để trở thành những công dân có ích cho xã hội.