A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em, những nhà thơ tương lai! Thơ ca là tiếng lòng, là nơi chúng ta gửi gắm những cảm xúc, suy tư sâu kín nhất. Trong chương trình Ngữ văn 9, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một thể thơ rất quen thuộc trong thơ ca hiện đại Việt Nam: thơ tám chữ. Đây là thể thơ có khả năng diễn đạt phong phú, vừa tự do, phóng khoáng lại vừa có nhạc điệu riêng. Bài học hôm nay không chỉ giúp các em hiểu rõ về luật thơ tám chữ mà còn trang bị cho các em những kỹ năng cần thiết để tự mình sáng tác. Thông qua bài giảng này, các em sẽ nắm vững được đặc điểm, quy trình sáng tác và có thể tự tin viết nên những vần thơ tám chữ đầu tiên của riêng mình, thể hiện được cá tính và cảm xúc độc đáo.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tri thức về kiểu bài: Khám phá thơ tám chữ
Trước khi bắt tay vào sáng tác, chúng ta cần trang bị những kiến thức nền tảng nhất về "nhân vật chính" của ngày hôm nay. Thơ tám chữ có những bí mật gì thú vị? Hãy cùng tìm hiểu nhé!
1. Khái niệm thơ tám chữ
Thơ tám chữ là thể thơ mỗi dòng có tám chữ (tiếng), số câu trong mỗi bài không hạn định. Đây là một thể thơ hiện đại, được các nhà thơ trong phong trào Thơ mới và thơ ca sau này sử dụng rất phổ biến để thể hiện những cảm xúc dạt dào, những suy tư triết lý hay những câu chuyện dài.
So với các thể thơ truyền thống như lục bát hay thất ngôn, thơ tám chữ mang đến một không gian rộng rãi hơn cho cảm xúc và ý tưởng. Mỗi dòng thơ dài hơn cho phép nhà thơ diễn đạt ý một cách trọn vẹn, liền mạch hơn.
2. Đặc điểm thi luật của thơ tám chữ
Giống như mọi thể thơ khác, thơ tám chữ cũng có những quy tắc riêng về nhịp, vần. Việc nắm vững các quy tắc này chính là chìa khóa để bài thơ của em vừa đúng luật, vừa có nhạc điệu.
a. Về số tiếng (số chữ)
Đây là đặc điểm dễ nhận biết nhất: Mỗi dòng thơ đều có 8 tiếng. Điều này tạo nên sự đều đặn, cân đối cho toàn bài thơ.
b. Về cách ngắt nhịp
Nhịp điệu là linh hồn của thơ. Thơ tám chữ có cách ngắt nhịp rất linh hoạt, tạo nên những giai điệu khác nhau. Các nhịp phổ biến bao gồm:
- Nhịp 3/5: Là nhịp phổ biến nhất, tạo cảm giác nhẹ nhàng, suy tư.
Ví dụ: "Sóng gợn tràng giang / buồn điệp điệp" (Huy Cận) - Nhịp 5/3: Tạo sự thay đổi, nhấn mạnh vào vế đầu.
Ví dụ: "Ta muốn ôm cả sự sống / mới bắt đầu mơn mởn" (Xuân Diệu) - Nhịp 4/4: Tạo sự cân đối, hài hòa, nhịp nhàng.
Ví dụ: "Mắt em là một dòng sông / Thuyền anh bơi lội trong dòng mắt em" (Lưu Quang Vũ) - Nhịp 2/2/2/2 hoặc 2/4/2: Tạo cảm giác dồn dập, nhanh hoặc dàn trải đều.
Ví dụ: "Em đi / như không / bao giờ / trở lại" (Thơ sưu tầm)
Lưu ý: Một bài thơ tám chữ hay thường có sự phối hợp linh hoạt giữa các cách ngắt nhịp để tránh sự đơn điệu và thể hiện tốt nhất cảm xúc của từng câu.
c. Về cách gieo vần
Gieo vần giúp kết nối các câu thơ, tạo nên tính nhạc và sự liền mạch. Thơ tám chữ thường sử dụng các cách gieo vần sau:
- Vần chân: Vần được gieo ở cuối mỗi dòng thơ. Đây là cách gieo vần phổ biến nhất.
- Vần liền: Gieo vần liên tiếp ở các dòng (AABB). Ví dụ: "Trời cao trong vắt như gương / Xa xa phảng phất mùi hương lúa hè / Gió reo vi vút bờ tre / Lòng tôi bỗng thấy vui ghê lạ thường."
- Vần cách: Gieo vần ở các dòng cách nhau (ABAB). Ví dụ: "Lá thu rơi rụng bên thềm / Lòng tôi chợt thấy buồn tênh tháng ngày / Gió heo may thổi heo may / Nỗi buồn sao cứ đong đầy trong tim."
- Vần ôm: Gieo vần ở dòng đầu và dòng cuối khổ, hai dòng giữa gieo vần với nhau (ABBA). Ví dụ: "Tôi đứng lặng giữa đất trời / Gió thu se sắt gọi mời nhớ thương / Con đường nhuộm sắc tơ vương / Chờ ai một bóng bên đời quạnh hiu."
- Vần lưng: Vần được gieo ở giữa dòng thơ. Cách gieo vần này ít phổ biến hơn nhưng tạo ra hiệu ứng âm thanh độc đáo. Ví dụ: "Mây bay lãng đãng trời chiều / Lòng tôi man mác bao điều chưa nguôi."
II. Phân tích bài thơ tham khảo
Để hiểu rõ hơn cách các nhà thơ vận dụng thi luật, chúng ta hãy cùng phân tích một đoạn thơ tám chữ tiêu biểu trong bài "Vội vàng" của Xuân Diệu. Đây là một ví dụ xuất sắc về sự kết hợp giữa cảm xúc mãnh liệt và hình thức thơ điêu luyện.
"Tôi muốn tắt nắng đi
Cho màu đừng nhạt mất;
Tôi muốn buộc gió lại
Cho hương đừng bay đi.Của ong bướm này đây tuần tháng mật;
Này đây hoa của đồng nội xanh rì;
Này đây lá của cành tơ phơ phất;
Của yến anh này đây khúc tình si;"
1. Phân tích các yếu tố hình thức
- Số tiếng: Rất đặc biệt, khổ đầu là thơ 5 chữ, nhưng từ khổ thứ hai, tác giả chuyển sang 8 chữ để diễn tả cảm xúc dạt dào, tuôn chảy. Chúng ta tập trung phân tích khổ 8 chữ. Mỗi dòng đều có 8 tiếng.
- Ngắt nhịp: Tác giả sử dụng nhịp rất linh hoạt. Ví dụ: "Của ong bướm này đây / tuần tháng mật" (5/3), "Này đây hoa / của đồng nội xanh rì" (3/5). Sự thay đổi nhịp điệu tạo nên giọng thơ sôi nổi, cuồng nhiệt.
- Gieo vần: Tác giả sử dụng vần chân, vần cách (mật - phất; rì - si). Vần "i" là một vần mở, tạo cảm giác bay bổng, ngân nga, phù hợp với niềm say mê cuộc sống.
- Điệp cấu trúc: Cấu trúc "Này đây..." được lặp lại ở ba dòng thơ liên tiếp, tạo nên nhịp điệu dồn dập, nhấn mạnh sự giàu có, tươi đẹp của cuộc sống trần thế.
2. Phân tích nội dung và nghệ thuật
Qua việc sử dụng thể thơ tám chữ với nhịp điệu nhanh, dồn dập, kết hợp với các biện pháp tu từ như điệp ngữ, liệt kê, Xuân Diệu đã thể hiện một cách trọn vẹn quan niệm sống "vội vàng": sống hết mình, tận hưởng từng giây phút của cuộc đời. Thể thơ tám chữ đã trở thành một công cụ đắc lực, giúp ποιητής bày tỏ một cách mãnh liệt, tuôn trào cái tôi yêu đời, ham sống của mình.
III. Hướng dẫn quy trình viết một bài thơ tám chữ
Nắm vững lý thuyết rồi, giờ là lúc chúng ta bước vào phần thú vị nhất: tự mình sáng tác! Đừng lo lắng, hãy theo sát 4 bước đơn giản sau đây, các em sẽ thấy làm thơ không hề khó như mình tưởng.
Bước 1: Chuẩn bị - Tìm cảm hứng và xác định đề tài
Cảm hứng ở quanh ta! Các em hãy bắt đầu từ những gì gần gũi nhất:
- Một khoảnh khắc đáng nhớ: buổi bình minh trên biển, cơn mưa rào mùa hạ, buổi chia tay bạn bè...
- Một cảm xúc mạnh mẽ: nỗi nhớ nhà, niềm vui khi đạt điểm cao, tình yêu thương dành cho cha mẹ...
- Một sự vật, con người gây ấn tượng: cây bàng già góc sân trường, người mẹ tần tảo, chú mèo cưng...
Sau khi có ý tưởng, hãy xác định rõ: Mình muốn nói điều gì? Cảm xúc chủ đạo của bài thơ là gì (vui, buồn, suy tư, yêu thương...)? Việc này sẽ giúp bài thơ của em có một "linh hồn" rõ ràng.
Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý cho bài thơ
Đừng vội viết ngay! Hãy dành thời gian phác thảo ý tưởng. Giống như viết một bài văn, thơ cũng cần có cấu trúc. Hãy thử trả lời các câu hỏi:
- Mở đầu (Khổ 1): Giới thiệu trực tiếp hoặc gián tiếp về đối tượng, cảm xúc. Ví dụ: viết về mưa, có thể bắt đầu bằng hình ảnh mây đen kéo đến.
- Phát triển (Khổ 2, 3...): Miêu tả chi tiết hơn. Mưa rơi như thế nào? Âm thanh, hình ảnh, mùi vị ra sao? Mưa gợi cho em cảm xúc gì? Kỷ niệm nào ùa về?
- Kết thúc (Khổ cuối): Khái quát lại cảm xúc, gửi gắm một suy ngẫm hoặc một thông điệp. Cơn mưa tạnh, để lại điều gì trong lòng em?
Hãy ghi ra những từ ngữ, hình ảnh, so sánh, nhân hóa mà em dự định sẽ sử dụng. Ví dụ: mưa - lách tách, ào ào, gột rửa, nỗi buồn, ký ức...
Bước 3: Bắt tay vào sáng tác (Viết nháp)
Đây là lúc để cảm xúc thăng hoa. Hãy cứ viết tự do theo dàn ý đã vạch ra. Đừng quá lo lắng về vần và nhịp ở lần viết đầu tiên. Quan trọng nhất là thể hiện được cảm xúc và ý tưởng một cách chân thật.
Một vài mẹo nhỏ:
- Bắt đầu từ câu thơ em tâm đắc nhất: Không nhất thiết phải viết từ đầu đến cuối. Đôi khi một câu thơ hay ở giữa bài lại là nguồn cảm hứng cho các câu khác.
- Sử dụng từ điển đồng nghĩa: Nếu bí từ, hãy tìm các từ đồng nghĩa để câu thơ thêm phong phú.
- Đọc to câu thơ: Việc đọc thành tiếng giúp em kiểm tra nhịp điệu và âm hưởng của câu thơ một cách tự nhiên nhất. Xem câu thơ có bị "ngang" hay không.
- Tìm vần: Sau khi có câu thơ đầu tiên, hãy nghĩ đến từ cuối cùng của câu đó. Ví dụ, câu thơ kết thúc bằng chữ "trời", em có thể tìm các vần như "đời", "chơi vơi", "muôn nơi", "rạng ngời"... để gieo cho các câu tiếp theo.
Bước 4: Chỉnh sửa và hoàn thiện
Đây là bước biến một bản nháp thành một tác phẩm hoàn chỉnh. Hãy đọc lại bài thơ nhiều lần và tự mình làm một "biên tập viên" khó tính.
- Kiểm tra thi luật: Đếm lại số chữ mỗi dòng. Rà soát lại vần (đã đúng chỗ chưa, có bị gượng ép không?). Đọc và ngắt nhịp xem đã hợp lý chưa.
- Gọt giũa từ ngữ: Có từ nào dùng chưa hay, chưa chính xác không? Có thể thay bằng từ nào đắt giá hơn không? Ví dụ, thay vì viết "bông hoa rất đẹp", hãy thử "đóa hồng rực rỡ dưới nắng mai".
- Kiểm tra hình ảnh, nhạc điệu: Các hình ảnh trong bài đã thống nhất và gợi cảm chưa? Toàn bài thơ đọc lên có mượt mà, truyền cảm không?
- Nhờ người khác đọc góp ý: Một góc nhìn từ bên ngoài có thể giúp em phát hiện những lỗi mình không nhận ra.
Quá trình này có thể lặp đi lặp lại nhiều lần. Đừng nản lòng, vì mỗi lần chỉnh sửa là một lần bài thơ của em trở nên tốt hơn.
IV. Bài tập thực hành và tham khảo
1. Một số đề bài gợi ý
Hãy chọn một trong những đề tài sau và thử sáng tác một bài thơ tám chữ (khoảng 2-3 khổ):
- Viết về phượng hồng và mùa hè chia tay.
- Cảm xúc khi đứng trước biển cả mênh mông.
- Viết về đôi bàn tay của mẹ/bà.
- Một buổi chiều hoàng hôn trên quê hương em.
- Nỗi lòng của một cuốn sách bị lãng quên trên giá.
2. Bài thơ tham khảo (Sáng tác của học sinh)
Dưới đây là một bài thơ tham khảo về đề tài "cơn mưa". Hãy đọc và xem bạn học sinh này đã vận dụng các kiến thức trên như thế nào nhé.
MƯA HẠ
Mây đen kéo đến ùn ùn chân trời (A)
Báo hiệu một trận mưa rơi sắp về (B)
Cây cối trong vườn nghiêng mình đón đợi (A)
Lòng người cũng thấy hả hê lạ thường (C)
Lộp độp vài hạt rồi tuôn xối xả (D)
Cuốn trôi bụi bặm của ngày oi nồng (E)
Lá bàng xanh mướt như vừa mới rửa (D)
Cầu vồng ẩn hiện phía xa mênh mông (E)
Mưa tạnh, không khí trong veo mát lành
Tiếng chim lảnh lót trên cành cây cao
Em yêu cơn mưa mùa hè trong xanh
Đem theo bao nỗi khát khao ngọt ngào.
Phân tích ngắn:
- Số chữ: Đảm bảo 8 chữ/dòng.
- Gieo vần: Khổ 1 và 2 sử dụng vần cách (trời-đợi, xả-rửa, nồng-mông). Khổ 3 sử dụng vần liền ở hai câu cuối (xanh-lành). Cách gieo vần khá linh hoạt.
- Ngắt nhịp: Chủ yếu là nhịp 4/4 và 3/5, tạo cảm giác nhẹ nhàng, tự nhiên.
- Nội dung: Bố cục 3 phần rõ ràng: trước cơn mưa, trong cơn mưa, và sau cơn mưa.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
-
Câu hỏi 1: Trình bày những đặc điểm cơ bản về số tiếng, cách ngắt nhịp và gieo vần của thể thơ tám chữ. Theo em, đặc điểm nào tạo nên sự linh hoạt và sức hấp dẫn cho thể thơ này?
Gợi ý trả lời: Nêu lại các đặc điểm đã học. Nhấn mạnh sự đa dạng trong cách ngắt nhịp (3/5, 4/4...) và các kiểu gieo vần (liền, cách, ôm) chính là yếu tố tạo nên sự linh hoạt, giúp nhà thơ thể hiện được nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau.
-
Câu hỏi 2: Tại sao bước "Chỉnh sửa và hoàn thiện" lại được coi là vô cùng quan trọng trong quá trình sáng tác thơ?
Gợi ý trả lời: Đây là bước giúp nâng tầm tác phẩm từ một bản nháp thành một bài thơ hoàn chỉnh. Nó giúp kiểm tra và sửa lỗi thi luật, trau chuốt từ ngữ, hình ảnh để bài thơ cô đọng, giàu sức gợi và truyền cảm hơn.
-
Câu hỏi 3 (Thực hành): Hãy chọn một đề tài em yêu thích (ví dụ: mái trường, bạn bè, gia đình, quê hương...) và viết một khổ thơ tám chữ (4 câu) hoàn chỉnh, trong đó có áp dụng cách gieo vần cách (ABAB) hoặc vần ôm (ABBA).
Gợi ý trả lời: Học sinh tự thực hành. Cần đảm bảo: đúng 8 chữ/dòng, gieo vần đúng yêu cầu, nội dung trong sáng, diễn đạt được cảm xúc.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu từ lý thuyết đến thực hành cách làm một bài thơ tám chữ. Các em hãy nhớ rằng, quy trình sáng tác gồm bốn bước cốt lõi: tìm cảm hứng, lập dàn ý, viết nháp và chỉnh sửa. Thi luật như vần, nhịp là những công cụ cần thiết để bài thơ có nhạc điệu, nhưng trên hết, thơ ca vẫn là tiếng nói của cảm xúc chân thành. Đừng ngần ngại thể hiện cái tôi và góc nhìn riêng của mình. Hãy đọc thật nhiều thơ, quan sát cuộc sống và luyện tập thường xuyên, chắc chắn các em sẽ sáng tác được những bài thơ tám chữ hay và ý nghĩa. Chúc các em thành công trên hành trình sáng tạo của mình!