Soạn bài Thần trụ trời - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những tác phẩm đầu tiên và quan trọng nhất trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam: truyện thần thoại Thần Trụ Trời. Đây là tác phẩm mở đầu cho trí tưởng tượng của người Việt cổ về quá trình tạo lập nên vũ trụ, giải thích sự hình thành của trời, đất và các dạng địa hình sơ khai. Việc tìm hiểu văn bản này không chỉ giúp các em nắm vững kiến thức về thể loại thần thoại mà còn mở ra một cánh cửa để hiểu sâu hơn về tư duy, nhận thức và ước mơ của cha ông ta trong buổi bình minh của lịch sử. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm được cách phân tích một văn bản thần thoại, hiểu rõ hình tượng nhân vật Thần Trụ Trời và ý nghĩa của công cuộc sáng tạo vũ trụ.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung về tác phẩm

1.1. Thể loại Thần thoại

Trước khi đi vào phân tích chi tiết, chúng ta cần hiểu rõ thần thoại là gì. Thần thoại là một thể loại văn học dân gian, ra đời trong xã hội nguyên thủy, nhằm đáp ứng nhu cầu nhận thức và giải thích thế giới của con người thời cổ đại.

Đặc điểm chính của thần thoại:

Không gian: Vũ trụ, nguyên sơ, chưa được định hình rõ ràng.

Thời gian: Cổ sơ, không xác định, thường được gọi là "thuở ấy", "thuở trời đất còn hỗn mang".

Nhân vật: Các vị thần có sức mạnh phi thường, hình dáng khổng lồ, thực hiện các công việc sáng tạo, sắp đặt lại thế giới.

Nội dung: Giải thích nguồn gốc vũ trụ, các hiện tượng tự nhiên (sấm, chớp, mưa, gió), nguồn gốc loài người và các dân tộc.

Yếu tố nghệ thuật: Trí tưởng tượng bay bổng, các chi tiết hoang đường, kì ảo, xây dựng hình tượng nhân vật có tầm vóc lớn lao, kì vĩ.

1.2. Vị trí và ý nghĩa của truyện "Thần trụ trời"

Trong hệ thống thần thoại Việt Nam, Thần Trụ Trời được xem là truyện thần thoại suy nguyên quan trọng bậc nhất. "Suy nguyên" có nghĩa là giải thích về nguồn gốc. Tác phẩm này đóng vai trò như một "viên gạch" nền móng, lý giải câu hỏi lớn nhất mà con người thời cổ đại luôn trăn trở: Thế giới này được hình thành như thế nào? Nó mở đầu cho một chuỗi các thần thoại khác về việc tạo lập thế giới như Ông Trời, Nữ thần Mặt Trăng và Mặt Trời, Thần Sét...

1.3. Bố cục văn bản

Văn bản "Thần Trụ Trời" có bố cục rất rõ ràng, mạch lạc, gồm 3 phần:

Phần 1 (Từ đầu đến "...chưa có muôn vật"): Quang cảnh trời đất thuở hỗn mang, nguyên sơ.
Phần 2 (Tiếp theo đến "...cột chống trời nữa"): Sự xuất hiện của Thần Trụ Trời và hành động phân chia trời đất.
Phần 3 (Còn lại): Kết quả của công cuộc tạo lập trời đất và sự xuất hiện của các vị thần khác.

2. Hướng dẫn đọc - hiểu văn bản

2.1. Bối cảnh trời đất thuở hỗn mang (Phần 1)

Tác phẩm mở đầu bằng một khung cảnh rất đặc trưng của thần thoại suy nguyên:

"Thuở ấy, chưa có vũ trụ, chưa có muôn vật và loài người. Trời đất chỉ là một đám hỗn độn, tối tăm, lạnh lẽo."

Phác họa này gợi ra một không gian nguyên thủy, chưa có sự sống, chưa có trật tự. Trời và đất dính liền vào nhau, không có ranh giới. Đây chính là bối cảnh lý tưởng để một vị thần sáng tạo xuất hiện và thực hiện sứ mệnh vĩ đại của mình. Cách miêu tả này thể hiện nhận thức đơn sơ nhưng rất logic của người xưa: muốn có một thế giới có trật tự thì phải bắt đầu từ một trạng thái hỗn loạn.

2.2. Hình tượng nhân vật Thần Trụ Trời và công cuộc tạo lập thế giới (Phần 2)

Đây là phần trọng tâm của tác phẩm, tập trung khắc họa hình tượng vị thần sáng thế với tầm vóc và hành động phi thường.

2.2.1. Sự xuất hiện và ngoại hình kì vĩ

Giữa khung cảnh hỗn mang, một vị thần khổng lồ bỗng nhiên xuất hiện. Sự xuất hiện của thần không được báo trước, tựa như một sức mạnh tất yếu của tạo hóa. Tầm vóc của thần được miêu tả bằng những nét bút đầy ấn tượng:

"thần cao không thể tả xiết": Một cách nói đầy ngưỡng mộ, cho thấy sự to lớn vượt ngoài trí tưởng tượng của con người.
"cứ bước một bước là có thể vượt từ vùng núi này sang vùng núi khác hoặc từ bờ biển bên này sang bờ biển bên kia": Chi tiết này cụ thể hóa tầm vóc khổng lồ của thần, đồng thời nhấn mạnh sức mạnh và quyền năng bao trùm khắp không gian của ngài.

=> Ngoại hình kì vĩ, phi thường của Thần Trụ Trời không chỉ để gây ấn tượng. Nó còn mang ý nghĩa biểu tượng: công việc sáng tạo vũ trụ là một công việc vĩ đại, đòi hỏi một sức mạnh và tầm vóc tương xứng. Con người cổ đại đã hình dung ra một vị thần khổng lồ để thực hiện công việc khổng lồ ấy.

2.2.2. Hành động và sức mạnh phi thường

Hành động của Thần Trụ Trời rất dứt khoát, mạnh mẽ và tập trung vào một mục tiêu duy nhất: tách trời ra khỏi đất.

Tự mình đứng dậy, dùng đầu đội trời lên cao: Đây là hành động mang tính quyết định, thể hiện ý chí và sức mạnh tự thân. Thần không cần một công cụ nào khác ngoài chính cơ thể mình.
Đào đất, đá, đắp thành một cái cột vừa to vừa cao để chống trời: Hành động này cho thấy sự bền bỉ, kiên trì và trí tuệ. Thần không chỉ dùng sức mạnh thuần túy mà còn biết sử dụng vật liệu từ chính trời đất (đất, đá) để thực hiện công việc của mình. Cái cột chính là biểu tượng cho sự vững chãi, kiên cố của vũ trụ sau khi được tạo lập.
Cứ hì hục đắp cột mãi: Từ láy "hì hục" gợi tả sự lao động miệt mài, cần mẫn, không quản ngại khó khăn. Nó cho thấy thái độ nghiêm túc và tinh thần trách nhiệm của vị thần với công việc của mình.

=> Những hành động này không chỉ đơn thuần là miêu tả công việc của một vị thần. Chúng còn phản ánh quan niệm của người xưa về lao động sáng tạo: lao động là nguồn gốc của mọi sự biến đổi, là sức mạnh để chinh phục và cải tạo tự nhiên. Hình ảnh Thần Trụ Trời chính là sự thiêng liêng hóa, vũ trụ hóa hình ảnh người lao động.

2.3. Kết quả của công cuộc sáng tạo và sự tiếp nối (Phần 3)

Sau những nỗ lực phi thường của Thần Trụ Trời, thế giới đã có một diện mạo hoàn toàn mới.

2.3.1. Sự hình thành trời và đất

Trời và đất được phân đôi: Trời tròn như cái bát úp, đất phẳng như cái mâm vuông. Đây là nhận thức về vũ trụ theo mô hình "trời tròn, đất vuông" rất phổ biến trong văn hóa phương Đông.
Cột chống trời bị phá đi: Khi trời đã ở độ cao và khô cứng, thần phá cột đi. Đất đá từ cột văng ra khắp nơi, tạo thành núi, đồi, gò, đống và các hòn đảo. Chỗ thần đào đất để đắp cột thì biến thành biển cả.

=> Chi tiết này vô cùng đặc sắc, nó không chỉ hoàn thành việc tạo ra trời đất mà còn lý giải luôn nguồn gốc của các dạng địa hình cơ bản như núi, đảo và biển. Mọi thứ trong vũ trụ đều có sự liên kết với nhau, bắt nguồn từ hành động sáng thế ban đầu của Thần Trụ Trời.

2.3.2. Sự xuất hiện của các vị thần khác

Sau khi Thần Trụ Trời hoàn thành nhiệm vụ chính, truyện kể còn nhắc đến sự ra đời của một loạt các vị thần khác, mỗi người một nhiệm vụ để tiếp tục hoàn thiện thế giới: Thần Kể, Thần Xây, Thần Đào Sông, Thần Tát Biển...

Điều này cho thấy trí tưởng tượng phong phú của người xưa. Họ không chỉ dừng lại ở việc giải thích nguồn gốc trời đất mà còn muốn lý giải mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên. Hệ thống thần thoại Việt Nam được xây dựng như một "công trường" vĩ đại, nơi mỗi vị thần là một "người thợ" chuyên trách một công việc. Thần Trụ Trời là vị "tổng công trình sư" vĩ đại nhất.

3. Phân tích các đặc trưng của thể loại thần thoại trong văn bản

"Thần Trụ Trời" là một ví dụ điển hình và tiêu biểu cho thể loại thần thoại. Tác phẩm hội tụ đầy đủ các đặc trưng của thể loại này.

3.1. Yếu tố không gian và thời gian nghệ thuật

Không gian: Không gian vũ trụ, nguyên sơ, hỗn mang, không có giới hạn cụ thể. Tầm vóc của nhân vật và hành động của nhân vật cũng mang kích thước vũ trụ.
Thời gian: Thời gian cổ sơ, phi lịch sử, được tính bằng những đơn vị không thể đo đếm ("không biết bao nhiêu lâu"). Đây là thời gian của sự khởi nguyên.

3.2. Cốt truyện đơn giản, nhân vật chức năng

Cốt truyện: Rất đơn giản, chỉ xoay quanh một sự kiện duy nhất là công cuộc tạo lập trời đất của Thần Trụ Trời.
Nhân vật: Thần Trụ Trời là nhân vật chức năng, xuất hiện để thực hiện một nhiệm vụ duy nhất là phân chia trời đất. Tính cách, nội tâm của nhân vật gần như không được miêu tả. Sức mạnh và hành động của nhân vật là yếu tố quan trọng nhất.

3.3. Yếu tố hoang đường, kì ảo và trí tưởng tượng bay bổng

Toàn bộ câu chuyện được xây dựng trên nền tảng của trí tưởng tượng và các yếu tố kì ảo:

Sự xuất hiện của một vị thần khổng lồ.
Hành động dùng đầu đội trời, dùng tay đắp cột chống trời.
Cột chống trời sau khi bị phá đã tạo thành núi, đảo; chỗ đào đất thành biển.

Những yếu tố này không phải để lừa dối mà là phương tiện nghệ thuật để người xưa cụ thể hóa, hình상 hóa những nhận thức trừu tượng của mình về thế giới. Nó làm cho câu chuyện trở nên hấp dẫn và thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên của con người.

4. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

4.1. Giá trị nội dung

Tác phẩm là cách giải thích sơ khai nhưng đầy sáng tạo của người Việt cổ về nguồn gốc hình thành vũ trụ, trời đất, núi non, biển cả.
Thể hiện sự tôn vinh sức mạnh của lao động sáng tạo, ca ngợi công lao của những người khai phá, xây dựng thế giới.
Phản ánh nhận thức, tư duy hồn nhiên, chất phác và ước mơ, khát vọng chinh phục, giải thích tự nhiên của con người thời cổ đại.

4.2. Giá trị nghệ thuật

Xây dựng thành công hình tượng nhân vật thần thoại với tầm vóc, sức mạnh kì vĩ, mang kích thước vũ trụ.
Sử dụng các chi tiết, hình ảnh tưởng tượng, kì ảo độc đáo, giàu ý nghĩa.
Cốt truyện đơn giản, cách kể chuyện tự nhiên, mộc mạc, dễ hiểu.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận để các em củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng phân tích văn bản:

Câu hỏi 1: Phân tích hình tượng nhân vật Thần Trụ Trời trong truyện. Qua hình tượng đó, người Việt cổ muốn thể hiện những nhận thức và ước mơ gì?

Gợi ý trả lời: Phân tích các chi tiết về ngoại hình, hành động, sức mạnh của thần. Liên hệ với công cuộc lao động, chinh phục tự nhiên của người xưa để thấy được ước mơ và khát vọng được gửi gắm trong hình tượng.
Câu hỏi 2: Hãy chỉ ra và phân tích những đặc điểm của thể loại thần thoại được thể hiện qua văn bản "Thần Trụ Trời".

Gợi ý trả lời: Bám sát các đặc trưng đã học (không gian, thời gian, nhân vật, cốt truyện, yếu tố kì ảo) và tìm dẫn chứng cụ thể trong văn bản để phân tích.
Câu hỏi 3: Theo em, ý nghĩa của chi tiết "chỗ cột bị phá, đất đá văng ra tạo thành núi, đảo; chỗ đào đất thành biển" là gì?

Gợi ý trả lời: Phân tích ý nghĩa suy nguyên (giải thích nguồn gốc) của chi tiết. Cho thấy sự liên kết logic trong tư duy của người xưa: mọi sự vật trong vũ trụ đều có chung một nguồn gốc, bắt nguồn từ công cuộc sáng thế vĩ đại.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Thần Trụ Trời không chỉ là một câu chuyện kể về nguồn gốc vũ trụ mà còn là một áng văn chương đẹp đẽ, thể hiện trí tưởng tượng bay bổng và tư duy sáng tạo của người Việt cổ. Tác phẩm đã khắc họa thành công hình tượng vị thần sáng thế vĩ đại, biểu tượng cho sức mạnh và khát vọng chinh phục tự nhiên của con người. Việc học và hiểu văn bản này giúp chúng ta thêm trân trọng những giá trị văn hóa, tinh thần mà cha ông để lại, đồng thời là chìa khóa để khám phá thế giới phong phú của thần thoại Việt Nam. Hãy tiếp tục tìm đọc những truyện thần thoại khác như Sự tích hồ Gươm, Sơn Tinh - Thủy Tinh để thấy được sự đa dạng và hấp dẫn của văn học dân gian nhé!