Soạn bài Thần Trụ trời - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những câu chuyện cổ xưa nhất, kỳ vĩ nhất của dân tộc Việt Nam - truyện thần thoại Thần Trụ trời. Đây là tác phẩm mở đầu cho kho tàng văn học dân gian, lý giải về nguồn gốc của vũ trụ, trời đất theo trí tưởng tượng phong phú của người Việt cổ. Việc tìm hiểu văn bản này không chỉ giúp các em hiểu về một thể loại văn học đặc trưng mà còn mở ra cánh cửa nhìn về thế giới quan, về cách cha ông ta nhận thức và giải thích thế giới tự nhiên khi khoa học chưa phát triển. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững đặc điểm của thể loại thần thoại, phân tích được hình tượng nhân vật thần với sức mạnh phi thường và cảm nhận được vẻ đẹp của trí tưởng tượng bay bổng của người xưa.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Thể loại Thần thoại

Trước khi đi vào văn bản, chúng ta cần hiểu rõ thần thoại là gì. Thần thoại là một thể loại truyện dân gian, ra đời từ thời nguyên thủy, nhằm mục đích giải thích các hiện tượng tự nhiên, xã hội và nguồn gốc của vũ trụ, vạn vật mà con người thời đó chưa thể lý giải bằng khoa học.

Đặc điểm chính của thần thoại:

Không gian: Thường là không gian vũ trụ nguyên sơ, còn hỗn mang, chưa có trật tự.

Thời gian: Là thời gian cổ sơ, không xác định, thường được gọi là "thuở ấy", "thuở trời đất mới hình thành".

Nhân vật: Thường là các vị thần (thần sáng tạo, thần hủy diệt, thần văn hóa) có hình dáng và sức mạnh khổng lồ, phi thường.

Nội dung: Kể về công cuộc sáng tạo hay kiến tạo thế giới, giải thích nguồn gốc các loài vật, phong tục, tập quán. Cốt truyện thường đơn giản, xoay quanh một hoặc vài sự kiện lớn.

2. Văn bản Thần Trụ trời

Thần Trụ trời là một trong những truyện thần thoại suy nguyên quan trọng nhất trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Tác phẩm này thuộc nhóm truyện kể về nguồn gốc vũ trụ (thần thoại suy nguyên vũ trụ), giải thích sự hình thành của trời và đất. Giống như các truyện dân gian khác, tác phẩm này không có tác giả cụ thể, được lưu truyền trong dân gian và sau này được các nhà nghiên cứu sưu tầm, ghi chép lại.

3. Bố cục văn bản

Văn bản có thể chia làm 3 phần rõ rệt:

Phần 1 (từ đầu đến "...chia ra làm hai"): Bối cảnh trời đất thời hỗn mang và sự xuất hiện của Thần Trụ trời.
Phần 2 (tiếp theo đến "...ngày nay gọi là núi Thạch Môn"): Hành động phân chia trời đất và kết quả của hành động đó.
Phần 3 (còn lại): Sự xuất hiện của các vị thần khác tiếp nối công cuộc xây dựng thế giới.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Bối cảnh và sự xuất hiện của Thần Trụ trời

Truyện mở đầu bằng một bối cảnh rất đặc trưng của thần thoại sáng thế:

"Thuở ấy, chưa có vũ trụ, chưa có muôn vật và loài người. Trời đất chỉ là một vùng hỗn độn, tối tăm, lạnh lẽo."

Bối cảnh này gợi ra một không gian nguyên sơ, chưa có sự sống, chưa có trật tự. Mọi thứ còn mờ mịt, hỗn loạn. Đây là "chất liệu" lý tưởng để các vị thần sáng tạo thể hiện vai trò của mình. Trong khung cảnh đó, một vị thần khổng lồ bỗng nhiên xuất hiện. Sự xuất hiện của thần không được giải thích, tựa như một lẽ tất yếu của tạo hóa. Chi tiết này nhấn mạnh vai trò tự thân, vốn có của thần trong việc khai thiên lập địa.

2. Hình tượng nhân vật Thần Trụ trời

Nhân vật trung tâm của tác phẩm là Thần Trụ trời, một hình tượng nghệ thuật kỳ vĩ, mang đậm dấu ấn tư duy của người nguyên thủy.

a. Ngoại hình và tầm vóc

Thần Trụ trời được miêu tả với những chi tiết độc đáo, thể hiện tầm vóc vũ trụ:

Thân thể khổng lồ: "thần cao lớn không biết bao nhiêu mà kể".
Bước chân phi thường: "thần bước một bước là có thể qua từ vùng núi này đến vùng núi khác hay từ đỉnh núi này sang đỉnh núi nọ".

Ngoại hình này không chỉ để miêu tả một vị thần, mà còn là sự hình tượng hóa sức mạnh của tự nhiên. Tầm vóc của thần tương xứng với nhiệm vụ vĩ đại mà thần sắp thực hiện: phân chia trời đất. Đây là một thủ pháp nghệ thuật quen thuộc trong thần thoại, sử dụng sự phóng đại để tôn vinh sức mạnh và vai trò của nhân vật.

b. Hành động sáng tạo thế giới

Hành động của Thần Trụ trời là trọng tâm của câu chuyện. Hành động này rất đơn giản nhưng mang ý nghĩa lớn lao:

Tự đứng dậy, đội trời lên: Hành động đầu tiên mang tính chất khai mở, bắt đầu cho công cuộc tạo lập thế giới.
Đào đất, đá đắp thành cột chống trời: Đây là hành động cụ thể hóa việc phân chia trời đất. Thần không dùng phép thuật mà dùng chính sức lao động của mình. Điều này phản ánh tư duy của người xưa, đề cao giá trị của lao động sáng tạo.
Cột càng cao, trời càng đẩy lên: Quá trình này diễn ra liên tục, cho thấy sự kiên trì, bền bỉ và sức mạnh vô tận của vị thần.

Những hành động này mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc: từ cõi hỗn mang, một trật tự mới được thiết lập. Có trời, có đất, có cao, có thấp. Hành động của thần là hành động kiến tạo, sắp đặt lại vũ trụ.

c. Kết quả và ý nghĩa

Công cuộc của Thần Trụ trời mang lại một kết quả vĩ đại:

Trời và đất được phân đôi: Trời tròn như cái bát úp, đất phẳng như cái mâm vuông. Đây chính là quan niệm "trời tròn đất vuông" của người xưa.
Cột chống trời bị phá đi: Khi trời đã ổn định, thần phá cột đi, đất đá văng ra khắp nơi tạo thành núi, đồi, cù lao. Cái cột cũ nay là núi Thạch Môn (còn gọi là núi Tản Viên).

Kết quả này không chỉ giải thích sự hình thành của trời đất mà còn lý giải nguồn gốc của địa hình Việt Nam (núi, đồi). Việc gắn liền cột chống trời với núi Tản Viên (Ba Vì) cho thấy nỗ lực của người xưa trong việc kết nối câu chuyện thần thoại với không gian địa lý quen thuộc, làm tăng tính xác thực và gần gũi cho câu chuyện.

III. PHÂN TÍCH SÂU VÀ MỞ RỘNG

1. Đặc trưng thể loại thần thoại qua văn bản

Thần Trụ trời là một minh chứng tiêu biểu cho thể loại thần thoại, thể hiện đầy đủ các đặc trưng cơ bản:

Cốt truyện đơn giản: Toàn bộ câu chuyện chỉ xoay quanh một sự kiện duy nhất là việc thần phân chia trời và đất.
Nhân vật trung tâm là thần: Thần Trụ trời là vị thần sáng thế với sức mạnh phi thường, hành động có tầm vóc vũ trụ.
Yếu tố kì ảo, hoang đường: Các chi tiết về tầm vóc, hành động của thần đều là sản phẩm của trí tưởng tượng bay bổng, không có thật.
Mục đích giải thích tự nhiên: Truyện ra đời để trả lời câu hỏi lớn của con người thời cổ: "Trời đất do đâu mà có? Núi non được hình thành như thế nào?".

2. Giá trị nội dung và nghệ thuật

a. Giá trị nội dung

Phản ánh nhận thức của người Việt cổ: Tác phẩm cho thấy cách người xưa hình dung về vũ trụ (trời tròn, đất vuông) và quá trình hình thành của nó. Đây là một cách giải thích thế giới đầy tính sáng tạo khi chưa có khoa học.
Thể hiện ước mơ và sức mạnh con người: Hình tượng Thần Trụ trời với hành động lao động miệt mài để tạo dựng thế giới cũng là sự hình tượng hóa sức mạnh, ý chí và khát vọng chinh phục tự nhiên của con người. Con người muốn lý giải tự nhiên và muốn làm chủ nó.
Ca ngợi công lao của người mở cõi: Thần Trụ trời có thể xem là vị anh hùng khai thiên lập địa đầu tiên. Tác phẩm thể hiện lòng biết ơn và sự tôn vinh đối với công lao của những người có công tạo dựng, xây đắp cuộc sống.

b. Giá trị nghệ thuật

Xây dựng hình tượng nghệ thuật kỳ vĩ: Hình tượng Thần Trụ trời được khắc họa bằng những chi tiết phóng đại, tạo nên một vẻ đẹp hoành tráng, siêu thực.
Trí tưởng tượng phong phú: Toàn bộ câu chuyện là sản phẩm của trí tưởng tượng bay bổng, từ việc trời đất hỗn độn đến hành động đắp cột chống trời.
Lối kể chuyện mộc mạc, tự nhiên: Ngôn ngữ truyện đơn giản, cách kể chuyện chậm rãi, trang trọng, phù hợp với không khí của một câu chuyện kể về sự khởi đầu của thế giới.

3. So sánh với các thần thoại sáng thế khác

Để hiểu sâu hơn, chúng ta có thể so sánh Thần Trụ trời với một số thần thoại sáng thế khác trên thế giới và trong nước.

a. So với thần thoại Việt Nam

Trong văn bản, sau khi Thần Trụ trời hoàn thành nhiệm vụ, có nhắc đến một loạt các vị thần khác như Thần Tát Biển Đông, Thần Đào Sông, Thần Xây Núi... Điều này cho thấy trong hệ thống thần thoại Việt Nam, có một hệ thống các vị thần cùng tham gia vào công cuộc kiến tạo thế giới. Mỗi vị thần đảm nhận một nhiệm vụ chuyên biệt. Thần Trụ trời là người mở đầu, có vai trò quan trọng nhất.

b. So với thần thoại thế giới

Thần thoại Trung Quốc: Có truyện Bàn Cổ khai thiên lập địa. Bàn Cổ cũng là một vị thần khổng lồ, dùng búa tách trời và đất ra từ một quả trứng hỗn độn. Sau khi Bàn Cổ chết, thân thể ông hóa thành vạn vật. Điểm chung là đều có một nhân vật khổng lồ thực hiện hành động phân chia trời đất.
Thần thoại Hy Lạp: Vũ trụ bắt nguồn từ cõi hỗn mang (Chaos). Từ đó sinh ra Gaia (Đất Mẹ) và Uranus (Bầu Trời). So với Thần Trụ trời, thần thoại Hy Lạp có hệ thống các vị thần phức tạp hơn và câu chuyện mang nhiều yếu tố về mối quan hệ, xung đột giữa các vị thần.

Việc so sánh cho thấy, dù ở nền văn hóa nào, con người thời cổ đại cũng có chung một khao khát lý giải nguồn gốc vũ trụ và đều sáng tạo ra những hình tượng thần linh vĩ đại để thực hiện công cuộc đó.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu 1: Phân tích hình tượng nhân vật Thần Trụ trời qua các chi tiết về ngoại hình, hành động và kết quả công việc của thần. Qua hình tượng này, người Việt cổ muốn gửi gắm quan niệm và ước mơ gì?
Gợi ý trả lời: Cần làm rõ các chi tiết miêu tả tầm vóc (cao lớn, bước chân dài), hành động (đội trời, đắp cột) và kết quả (trời đất phân đôi, núi non hình thành). Liên hệ đến quan niệm về vũ trụ (trời tròn đất vuông), ước mơ chinh phục tự nhiên và đề cao sức mạnh lao động sáng tạo của con người.
Câu 2: Chỉ ra và phân tích những đặc điểm của thể loại thần thoại được thể hiện trong văn bản Thần Trụ trời.
Gợi ý trả lời: Bám vào các đặc điểm đã học: không gian, thời gian, nhân vật, cốt truyện, yếu tố kì ảo. Lấy dẫn chứng cụ thể từ văn bản để minh họa cho từng đặc điểm.
Câu 3: Ý nghĩa của chi tiết Thần Trụ trời phá cột đá đi và những mảnh vỡ tạo thành núi, đồi, cù lao là gì? Chi tiết này giúp em hiểu thêm gì về cách tư duy của người xưa?
Gợi ý trả lời: Chi tiết này nhằm giải thích nguồn gốc của địa hình đa dạng. Nó cho thấy tư duy logic và khả năng liên kết của người xưa: họ quan sát thực tế (núi, đồi) và dùng trí tưởng tượng để tạo ra một câu chuyện thần thoại nhằm lý giải cho sự tồn tại của chúng, đồng thời gắn kết không gian thần thoại với không gian địa lý thực tại (núi Thạch Môn).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài soạn Thần Trụ trời, chúng ta đã cùng nhau ngược dòng thời gian để tìm về cội nguồn của vũ trụ trong tâm thức người Việt cổ. Tác phẩm không chỉ là một câu trả lời giàu trí tưởng tượng cho câu hỏi về sự hình thành trời đất mà còn là một bản hùng ca về sức mạnh lao động, về khát vọng chinh phục và kiến tạo của con người. Bằng hình tượng Thần Trụ trời kỳ vĩ và lối kể chuyện mộc mạc, trang trọng, thần thoại này đã đặt viên gạch đầu tiên cho nền văn học dân gian Việt Nam. Hy vọng rằng, bài học hôm nay sẽ khơi gợi trong các em niềm yêu thích và tự hào về kho tàng truyện cổ của dân tộc. Các em có thể tìm đọc thêm các truyện thần thoại khác như Sơn Tinh, Thủy Tinh, Nữ thần Mặt Trăng và Mặt Trời để hiểu rõ hơn về thế giới quan của cha ông ta.