Soạn bài Tháng Tư - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm thơ hiện đại đầy chất suy tư và lắng đọng trong chương trình Ngữ văn 12 - bộ sách Cánh diều: bài thơ "Tháng Tư" của tác giả Nguyễn Như Huy. Bài thơ không chỉ là những vần thơ đẹp về một khoảnh khắc giao mùa mà còn là một dòng chảy của ký ức, hoài niệm và những chiêm nghiệm sâu sắc về thời gian. Thông qua việc soạn bài này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức để phân tích tác phẩm trong các bài kiểm tra, bài thi quan trọng mà còn bồi đắp thêm cho tâm hồn mình những cảm xúc tinh tế, biết trân trọng hơn những khoảnh khắc của hiện tại và những kỷ niệm đã qua. Chúng ta hãy cùng nhau đi sâu vào thế giới nghệ thuật của "Tháng Tư" để cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp của nó nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG VỀ TÁC GIẢ, TÁC PHẨM

1. Tác giả Nguyễn Như Huy

• Tiểu sử: Nguyễn Như Huy là một nhà thơ thuộc thế hệ tác giả thơ hiện đại Việt Nam. Thơ ông mang đậm chất trữ tình, suy tư và triết lý, thường khai thác những cảm xúc tinh tế, những khoảnh khắc lắng đọng của đời sống nội tâm con người.
• Phong cách sáng tác: Thơ Nguyễn Như Huy có ngôn ngữ giản dị, trong sáng nhưng giàu sức gợi. Ông thường sử dụng những hình ảnh gần gũi, thân thuộc để diễn tả những ý niệm sâu xa về tình yêu, cuộc đời và sự chảy trôi của thời gian. Giọng thơ của ông thường trầm lắng, mang một nỗi buồn man mác nhưng không bi lụy, mà hướng đến sự chiêm nghiệm và thấu hiểu.

2. Tác phẩm "Tháng Tư"

• Xuất xứ: Bài thơ "Tháng Tư" là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho phong cách thơ của Nguyễn Như Huy, được đưa vào giảng dạy trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12, bộ Cánh diều.
• Bố cục: Bài thơ có thể được chia làm 3 phần chính, tương ứng với dòng chảy cảm xúc của nhân vật trữ tình:
  • Phần 1 (Khổ 1): Cảm nhận tinh tế về tháng Tư đang về trong hiện tại.
  • Phần 2 (Khổ 2, 3): Dòng hồi tưởng về quá khứ với những kỷ niệm tuổi học trò và những nuối tiếc.
  • Phần 3 (Khổ 4, 5): Sự lắng đọng của cảm xúc trong hiện tại và những suy ngẫm triết lý về thời gian, ký ức.
• Chủ đề và cảm hứng chủ đạo: Bài thơ lấy cảm hứng từ khoảnh khắc tháng Tư về để khơi gợi dòng cảm xúc về ký ức, thời gian và những hoài niệm về tuổi trẻ. Chủ đề chính của tác phẩm là sự chiêm nghiệm về mối quan hệ giữa quá khứ, hiện tại và sự chảy trôi không ngừng của cuộc đời.

II. ĐỌC - HIỂU CHI TIẾT VĂN BẢN

1. Phần 1: Cảm nhận về tháng Tư đang về (Khổ 1)

Tháng Tư về
cỏ hát
mưa bay
Ta đi trong lặng lẽ...

• Hình ảnh "Tháng Tư về": Câu thơ mở đầu ngắn gọn như một lời thông báo nhẹ nhàng. Động từ "về" gợi cảm giác thân thương, gần gũi, như một người bạn cũ quay trở lại. Tháng Tư ở đây không chỉ là một mốc thời gian mà đã trở thành một thực thể có linh hồn, một sự kiện được mong chờ.
• Những tín hiệu của thiên nhiên:
  • "cỏ hát": Tác giả sử dụng nghệ thuật nhân hóa đặc sắc. Cỏ không chỉ xanh non mà còn cất lên tiếng hát, gợi tả sức sống đang trỗi dậy mạnh mẽ của vạn vật khi đất trời chuyển mình. Âm thanh ấy vui tươi, trong trẻo, tràn đầy sinh lực.
  • "mưa bay": Hình ảnh cơn mưa tháng Tư không phải là mưa rào nặng hạt mà là những hạt mưa nhẹ, giăng mắc như một tấm voan mỏng. "Mưa bay" gợi tả một không gian thơ mộng, lãng mạn và có chút bảng lảng, mơ hồ.
• Tâm trạng của nhân vật trữ tình: Đối lập với sự sôi động, tươi vui của thiên nhiên ("cỏ hát"), con người lại xuất hiện trong một trạng thái tĩnh lặng: "Ta đi trong lặng lẽ". Sự lặng lẽ này không phải là sự cô đơn trống rỗng, mà là một sự tĩnh tâm để lắng nghe, để cảm nhận trọn vẹn những rung động tinh vi của đất trời và của lòng mình. Đây là tư thế của một tâm hồn đang mở rộng các giác quan để đón nhận và suy tư.

2. Phần 2: Dòng hồi tưởng về quá khứ (Khổ 2, 3)

Tháng Tư về áo trắng bay
mắt lá răm
daoีด
Thời gian như nước chảy qua cầu
ngoảnh lại chỉ còn trong nỗi nhớ.

Giá như ngày ấy đừng si mê
nếu biết rằng không là mãi mãi
câu thơ tình viết hoài trang giấy
chưa kịp trao tay đã hết rồi.

• Ký ức tuổi học trò ùa về: Từ tín hiệu của tháng Tư hiện tại, dòng ký ức đột ngột ùa về, đưa nhân vật "ta" trở lại với một tháng Tư trong quá khứ.
  • Hình ảnh "áo trắng bay": Một hình ảnh hoán dụ kinh điển, gợi nhắc về tuổi học trò trong sáng, ngây thơ. Tà áo trắng tung bay trong gió là biểu tượng cho những năm tháng thanh xuân đẹp đẽ nhất.
  • Hình ảnh "mắt lá răm": Một nét vẽ đầy tinh tế để đặc tả vẻ đẹp của người con gái trong ký ức. "Mắt lá răm" theo quan niệm dân gian là đôi mắt đẹp, sắc sảo, có duyên. Chi tiết này cho thấy hình bóng "em" đã in đậm trong tâm trí nhân vật trữ tình.
  • Từ láy "daoีด": Từ láy này diễn tả một ánh nhìn sắc như dao, khẽ lướt qua nhưng đủ để lại một vết cắt ngọt ngào, một ấn tượng sâu đậm không thể phai mờ trong trái tim chàng trai trẻ.
• Suy ngẫm về sự chảy trôi của thời gian:
  • So sánh "Thời gian như nước chảy qua cầu": Đây là một hình ảnh so sánh quen thuộc nhưng luôn gợi nhiều suy ngẫm. Thời gian trôi đi một cách vô tình, lạnh lùng, không thể nào níu giữ, giống như dòng nước dưới chân cầu cứ mãi chảy về phía trước.
  • Sự thật phũ phàng: "ngoảnh lại chỉ còn trong nỗi nhớ". Cái ngoảnh lại bất chợt chỉ để nhận ra tất cả đã lùi xa, chỉ còn tồn tại trong miền ký ức. Quá khứ đã trở thành một thế giới riêng, chỉ có thể tìm về bằng hoài niệm.
• Nỗi nuối tiếc muộn màng:
  • Cặp từ giả định "Giá như...", "nếu biết rằng..." thể hiện một sự nuối tiếc day dứt. Nhân vật "ta" ước gì mình đừng "si mê", nếu biết trước tình yêu tuổi học trò trong sáng ấy rồi cũng sẽ không "mãi mãi".
  • Hình ảnh "câu thơ tình viết hoài trang giấy / chưa kịp trao tay đã hết rồi" là đỉnh điểm của sự nuối tiếc. Đó là sự tiếc nuối cho một mối tình dang dở, một lời yêu chưa kịp ngỏ. Sự chần chừ, nhút nhát của tuổi trẻ đã khiến một cơ hội trôi qua vĩnh viễn. "Hết rồi" là một tiếng thở dài đầy xót xa.

3. Phần 3: Lắng đọng và chiêm nghiệm ở hiện tại (Khổ 4, 5)

Ta ngồi một mình
giọt cà phê đắng
tháng Tư về ngoài kia nắng hạ
em bây giờ ở đâu?

Tháng Tư vừa là em, vừa là ta
vừa là cỏ hát
vừa là mưa bay
Còn lại gì sau những tháng năm?

• Sự đối diện với thực tại cô đơn:
  • Trạng thái "Ta ngồi một mình": Nhân vật trữ tình trở về với thực tại. Không gian giờ đây thu hẹp lại, chỉ còn "ta" đối diện với chính mình. Sự cô đơn không còn là "lặng lẽ" để hòa mình vào thiên nhiên mà là sự tĩnh tại để đối diện với nội tâm.
  • Hình ảnh "giọt cà phê đắng": Một hình ảnh mang tính biểu tượng cao. Vị đắng của cà phê hòa quyện với vị đắng của những nuối tiếc, của sự thật thời gian. Nó đối lập hoàn toàn với sự ngọt ngào của ký ức. Đây là hương vị của thực tại, của sự trưởng thành.
  • Câu hỏi tu từ "em bây giờ ở đâu?": Một câu hỏi không chờ đợi câu trả lời. Nó vang lên trong không gian tĩnh lặng, thể hiện nỗi khắc khoải, nhớ nhung và sự xa cách không thể san lấp giữa quá khứ và hiện tại.
• Sự hòa quyện và thống nhất:
  • Câu thơ "Tháng Tư vừa là em, vừa là ta" là một sự khám phá, một sự tổng kết đầy triết lý. Tháng Tư không còn là của riêng ai, không còn là quá khứ hay hiện tại đơn thuần. Nó đã trở thành một không gian nghệ thuật nơi "em" (quá khứ, kỷ niệm) và "ta" (hiện tại, suy tư) hòa quyện vào nhau, cùng tồn tại.
  • Sự hòa quyện ấy còn mở rộng ra cả thiên nhiên: "vừa là cỏ hát / vừa là mưa bay". Tháng Tư trở thành một biểu tượng tổng hòa cho cả ký ức con người và vẻ đẹp đất trời, cho cả niềm vui và nỗi buồn, sự sống và sự chiêm nghiệm.
• Câu hỏi triết lý về sự tồn tại:
  • Câu thơ cuối cùng "Còn lại gì sau những tháng năm?" là một câu hỏi lớn, mang tầm vóc triết học. Nó không chỉ hỏi về một mối tình đã qua mà còn hỏi về ý nghĩa của cả một đời người, về giá trị của những gì còn đọng lại sau sự chảy trôi của thời gian.
  • Bài thơ không đưa ra câu trả lời trực tiếp. Nhưng chính những cảm xúc, những hình ảnh đẹp đẽ về "áo trắng bay", "mắt lá răm", về "cỏ hát", "mưa bay"... đã là câu trả lời. Điều còn lại chính là những ký ức đẹp, những rung động sâu sắc đã làm nên giá trị và ý nghĩa cho tâm hồn con người.

III. TỔNG KẾT GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT

1. Giá trị nội dung

• Bài thơ là một dòng suy tưởng sâu sắc về thời gian và ký ức. Tác giả thể hiện một cách tinh tế nỗi nhớ nhung, nuối tiếc về một thời thanh xuân tươi đẹp đã qua.
• Qua đó, tác phẩm gợi lên những chiêm nghiệm triết lý về sự tồn tại, về những giá trị còn lại sau sự bào mòn của năm tháng. Đó chính là những kỷ niệm đẹp, những rung cảm chân thành đã làm giàu có thêm đời sống tinh thần của con người.
• "Tháng Tư" là tiếng lòng chung của nhiều thế hệ, khơi gợi sự đồng cảm nơi người đọc về những hoài niệm của riêng mình.

2. Giá trị nghệ thuật

• Ngôn ngữ và hình ảnh thơ: Ngôn ngữ thơ giản dị, trong sáng nhưng giàu sức gợi. Tác giả sử dụng thành công các hình ảnh biểu tượng (áo trắng, mắt lá răm, giọt cà phê), hình ảnh nhân hóa (cỏ hát), các từ láy gợi hình (daoีด) để tạo nên một thế giới nghệ thuật tinh tế.
• Giọng điệu và cảm xúc: Giọng thơ chủ đạo là trầm lắng, suy tư, man mác buồn nhưng không bi lụy. Cảm xúc vận động tự nhiên theo dòng hồi tưởng, từ sự rung động trước thiên nhiên hiện tại, đến nuối tiếc quá khứ và lắng đọng chiêm nghiệm.
• Cấu trúc và nhịp điệu: Bài thơ được viết theo thể thơ tự do, câu thơ ngắn dài linh hoạt, tạo nên nhịp điệu khi nhanh khi chậm, phù hợp với dòng chảy của tâm trạng. Cấu trúc đối lập giữa quá khứ - hiện tại, thiên nhiên - con người, ngọt ngào - cay đắng làm nổi bật chủ đề tư tưởng của tác phẩm.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố và đào sâu kiến thức về bài thơ "Tháng Tư":

1. Câu 1: Phân tích vai trò của hình tượng "Tháng Tư" trong việc khơi nguồn và dẫn dắt mạch cảm xúc của nhân vật trữ tình trong bài thơ.
   Gợi ý trả lời: Phân tích "Tháng Tư" với vai trò là tín hiệu thời gian ở hiện tại, là chất xúc tác gợi mở ký ức, và cuối cùng trở thành một không gian nghệ thuật hòa quyện cả quá khứ và hiện tại, con người và thiên nhiên.
2. Câu 2: Cảm nhận của em về tâm trạng của nhân vật "ta" được thể hiện qua bài thơ. Tâm trạng ấy đã thay đổi như thế nào từ đầu đến cuối tác phẩm?
   Gợi ý trả lời: Bám sát bố cục 3 phần để phân tích sự vận động của tâm trạng: từ lặng lẽ suy tư -> day dứt nuối tiếc -> tĩnh tại chiêm nghiệm. Chú ý các chi tiết như "đi trong lặng lẽ", "chỉ còn trong nỗi nhớ", "ngồi một mình", "giọt cà phê đắng".
3. Câu 3: Theo em, câu hỏi cuối bài thơ "Còn lại gì sau những tháng năm?" gợi cho em những suy ngẫm gì về giá trị của cuộc sống và ký ức?
   Gợi ý trả lời: Nêu ý nghĩa triết lý của câu hỏi. Liên hệ với chính nội dung bài thơ để trả lời: những gì còn lại là ký ức đẹp, là những rung động làm phong phú tâm hồn. Mở rộng liên hệ đến bản thân về việc trân trọng những khoảnh khắc hiện tại để tạo nên những kỷ niệm đáng nhớ cho tương lai.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Bài thơ "Tháng Tư" của Nguyễn Như Huy là một tác phẩm đặc sắc của thơ ca đương đại Việt Nam, là một khúc nhạc lòng trầm lắng và sâu sắc về thời gian. Với ngôn từ giản dị, hình ảnh giàu sức gợi và giọng điệu suy tư, tác giả đã thành công trong việc tái hiện lại một miền ký ức trong trẻo của tuổi học trò và qua đó gửi gắm những chiêm nghiệm triết lý về cuộc đời. Hi vọng rằng, qua bài soạn này, các em đã có thể cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp của bài thơ, đồng thời rút ra cho mình những bài học ý nghĩa về việc trân trọng quá khứ, sống hết mình cho hiện tại. Hãy đọc thêm những bài thơ khác cùng chủ đề để mở rộng vốn cảm thụ văn học của mình nhé!