Soạn bài Thảo luận một vấn đề đời sống (từ văn học) Ngữ văn 9

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một kỹ năng vô cùng quan trọng không chỉ trong môn Ngữ văn mà còn trong cuộc sống: thảo luận về một vấn đề đáng quan tâm trong đời sống được gợi ra từ tác phẩm văn học. Đây không chỉ là một bài học về kỹ năng nói và nghe, mà còn là cơ hội để các em kết nối những trang sách với thực tại sôi động, biến những bài học văn chương thành những suy ngẫm sâu sắc về con người và xã hội. Bài học này sẽ trang bị cho các em phương pháp tư duy logic, khả năng trình bày quan điểm một cách thuyết phục và thái độ lắng nghe, đối thoại văn minh. Qua đó, các em sẽ tự tin hơn khi bày tỏ chính kiến của mình về những vấn đề gần gũi, phù hợp với lứa tuổi.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Hiểu đúng về thảo luận một vấn đề đời sống từ tác phẩm văn học

1. Khái niệm và đặc điểm

Trước hết, chúng ta cần làm rõ các khái niệm cốt lõi.

• Vấn đề đáng quan tâm trong đời sống: Là những sự việc, hiện tượng diễn ra trong xã hội, có ảnh hưởng đến nhiều người, thu hút sự chú ý và tạo ra nhiều luồng ý kiến, quan điểm khác nhau. Ví dụ: bảo vệ môi trường, áp lực học đường, văn hóa ứng xử trên mạng xã hội, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.
• Gợi ra từ tác phẩm văn học: Nghĩa là vấn đề đó không được nêu ra một cách trực tiếp, khô khan mà được khơi nguồn, gợi mở từ một chi tiết, một hình tượng, một tình huống hay số phận nhân vật trong tác phẩm văn học các em đã học.

Thảo luận về một vấn đề đời sống gợi ra từ tác phẩm văn học là hình thức dùng kỹ năng nói và nghe để trao đổi, bàn bạc, làm sáng tỏ một vấn đề xã hội có ý nghĩa, lấy tác phẩm văn học làm điểm tựa, làm chất liệu khởi đầu cho những suy ngẫm và liên hệ.

2. Tại sao văn học là điểm tựa tuyệt vời cho thảo luận xã hội?

Việc bắt đầu từ một tác phẩm văn học mang lại nhiều lợi ích vượt trội:

1. Tạo chiều sâu và sự đồng cảm: Văn học không nói về vấn đề xã hội bằng những con số thống kê khô khan, mà bằng số phận con người. Khi thảo luận về hậu quả chiến tranh từ truyện ngắn "Chiếc lược ngà", chúng ta không chỉ thấy sự mất mát, mà còn cảm nhận được nỗi đau xé lòng của bé Thu, của ông Sáu. Điều đó khiến vấn đề trở nên gần gũi, thấm thía hơn.
2. Cung cấp góc nhìn đa chiều: Một tác phẩm văn học lớn thường chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa, cho phép chúng ta soi chiếu một vấn đề từ nhiều góc độ. Ví dụ, từ "Lặng lẽ Sa Pa", ta có thể thảo luận về lẽ sống cống hiến, về sự lựa chọn giữa cuộc sống sôi nổi và sự đóng góp thầm lặng, về mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể.
3. Làm cho lập luận thêm vững chắc: Dẫn chứng từ tác phẩm văn học là một nguồn cứ liệu sinh động, giàu sức thuyết phục, giúp cho bài nói của các em không bị chung chung, sáo rỗng.

II. Quy trình 4 bước để có một bài thảo luận thành công

Để buổi thảo luận diễn ra hiệu quả, các em cần tuân thủ một quy trình chặt chẽ gồm 4 bước. Chúng ta sẽ lấy ví dụ là vấn đề "Thái độ vô ơn, lãng quên quá khứ" gợi ra từ bài thơ "Ánh trăng" của Nguyễn Duy để minh họa cho từng bước.

Bước 1: Chuẩn bị - Nền móng của thành công

Đây là bước quan trọng nhất, quyết định đến 90% chất lượng của bài nói và buổi thảo luận.

1. Xác định vấn đề và mục tiêu:
   • Vấn đề: Từ hình ảnh "vầng trăng tình nghĩa" bị con người "vô tình" lãng quên khi có "ánh điện cửa gương", ta rút ra vấn đề đáng quan tâm trong đời sống hiện nay: Thói vô tình, vô ơn, lãng quên những giá trị nghĩa tình của quá khứ trong một bộ phận giới trẻ khi cuộc sống trở nên đủ đầy, hiện đại.
   • Mục tiêu thảo luận: Làm rõ thực trạng, nguyên nhân, hậu quả của thái độ sống này và đề xuất giải pháp để nuôi dưỡng lòng biết ơn.
2. Tìm ý và lập dàn ý:

   Đây là lúc các em vận dụng tư duy logic để sắp xếp các ý tưởng. Có thể dùng sơ đồ tư duy (mind map).

   • Mở bài:
     • Dẫn dắt từ hình ảnh "ánh trăng" và sự "giật mình" của nhà thơ Nguyễn Duy.
     • Nêu vấn đề cần thảo luận: "Căn bệnh" vô ơn và hội chứng lãng quên trong đời sống hiện đại.
   • Thân bài:
     • Luận điểm 1: Biểu hiện (Thực trạng): Thái độ sống này biểu hiện như thế nào?
       • Thờ ơ, vô cảm với sự quan tâm của ông bà, cha mẹ. Coi sự hi sinh của họ là điều hiển nhiên.
       • Chạy theo những giá trị vật chất, những xu hướng hào nhoáng bên ngoài mà quên đi những giá trị tinh thần cốt lõi.
       • Dễ dàng quên đi những người đã giúp đỡ mình trong lúc khó khăn.
       • Trên mạng xã hội: Sống ảo, khoe mẽ nhưng lại thiếu đi những lời cảm ơn, sự trân trọng thực sự.
     • Luận điểm 2: Nguyên nhân: Vì sao lại có hiện tượng này?
       • Nguyên nhân khách quan: Cuộc sống hiện đại với nhịp độ nhanh, nhiều cám dỗ vật chất. Sự phát triển của công nghệ khiến con người ít giao tiếp trực tiếp.
       • Nguyên nhân chủ quan: Do sự nuông chiều quá mức của gia đình. Do bản thân thiếu sự tu dưỡng, rèn luyện về nhân cách, sống ích kỷ, chỉ biết đến bản thân.
     • Luận điểm 3: Hậu quả: Thái độ sống này gây ra tác hại gì?
       • Với cá nhân: Tâm hồn trở nên khô cằn, ích kỷ, chai sạn. Đánh mất những mối quan hệ tốt đẹp. Dễ bị cô lập.
       • Với gia đình và xã hội: Làm rạn nứt tình cảm gia đình. Phá vỡ những giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp của dân tộc như "Uống nước nhớ nguồn".
     • Luận điểm 4: Giải pháp: Cần làm gì để khắc phục?
       • Về nhận thức: Mỗi người cần nhận thức được tầm quan trọng của lòng biết ơn.
       • Về hành động: Học cách nói lời "cảm ơn", "xin lỗi". Quan tâm đến người thân bằng những hành động cụ thể. Tham gia các hoạt động cộng đồng. Đọc sách, xem phim về những tấm gương hiếu thảo, nghĩa tình để bồi đắp tâm hồn.
   • Kết bài:
     • Khẳng định lại tác hại của thói vô ơn và tầm quan trọng của lòng biết ơn.
     • Liên hệ lại với hình ảnh "ánh trăng" như một lời nhắc nhở sâu sắc về thái độ sống ân nghĩa, thủy chung.
     • Gửi gắm thông điệp, lời kêu gọi đến các bạn trẻ.
3. Chuẩn bị các yếu tố khác:
   • Luyện tập trình bày một mình hoặc trước nhóm nhỏ.
   • Chuẩn bị các phương tiện hỗ trợ nếu cần (tranh ảnh, slide trình chiếu đơn giản).
   • Dự đoán các câu hỏi phản biện và chuẩn bị câu trả lời.

Bước 2: Trình bày bài nói

Khi đã có sự chuẩn bị kỹ lưỡng, các em sẽ tự tin hơn rất nhiều. Hãy nhớ:

• Mở đầu ấn tượng: Dùng một câu thơ trong "Ánh trăng", một câu chuyện ngắn hoặc một câu hỏi gây tò mò để thu hút sự chú ý.
• Trình bày rõ ràng, logic: Bám sát dàn ý đã chuẩn bị. Dùng các từ ngữ chuyển tiếp (Thứ nhất, Thứ hai, Bên cạnh đó, Tuy nhiên...) để người nghe dễ theo dõi.
• Kết hợp ngôn ngữ và phi ngôn ngữ:
  • Giọng nói: Tốc độ vừa phải, có nhấn nhá ở những điểm quan trọng.
  • Ánh mắt: Nhìn bao quát cả lớp, tương tác bằng mắt với các bạn.
  • Cử chỉ: Sử dụng tay để minh họa một cách tự nhiên, không quá lạm dụng.
• Kết thúc thuyết phục: Tóm tắt lại những điểm chính và đưa ra một lời kêu gọi mạnh mẽ, ý nghĩa.

Bước 3: Trao đổi, thảo luận

Đây là phần thể hiện sự tương tác và tư duy phản biện. Cả người nói và người nghe đều có vai trò quan trọng.

Bước 4: Tổng kết và đánh giá

Sau khi trao đổi, người điều hành (có thể là giáo viên hoặc một bạn lớp trưởng) sẽ giúp cả lớp tổng kết lại:

• Tóm tắt các ý kiến chính: Đã có những luồng quan điểm nào được đưa ra?
• Chỉ ra điểm thống nhất và khác biệt: Cả lớp cùng đồng tình ở những khía cạnh nào? Vấn đề nào còn gây tranh cãi?
• Rút ra bài học: Qua buổi thảo luận, chúng ta học được điều gì về vấn đề xã hội đang bàn và cả về kỹ năng thảo luận? Mỗi cá nhân tự rút ra bài học nhận thức và hành động cho riêng mình.

III. Một số lỗi thường gặp và cách khắc phục

1. Về nội dung

• Lỗi: Nói lan man, xa rời vấn đề trọng tâm hoặc chỉ phân tích tác phẩm văn học mà quên liên hệ đời sống.
• Khắc phục: Luôn bám sát dàn ý. Tự đặt câu hỏi: "Phân tích này giúp làm sáng tỏ vấn đề xã hội nào?" Luôn giữ sự cân bằng giữa "văn học" và "đời sống".
• Lỗi: Lập luận chung chung, thiếu dẫn chứng cụ thể.
• Khắc phục: Thay vì nói "nhiều bạn trẻ sống vô cảm", hãy kể một câu chuyện, một ví dụ cụ thể mà em biết hoặc đọc được trên báo chí. Dẫn chứng càng cụ thể, sức thuyết phục càng cao.

2. Về kỹ năng trình bày

• Lỗi: Rụt rè, nói lí nhí, không dám nhìn người nghe.
• Khắc phục: Chuẩn bị kỹ sẽ giúp tự tin hơn. Hãy hít thở sâu trước khi nói. Nhớ rằng, các bạn đang lắng nghe để học hỏi chứ không phải để phán xét.
• Lỗi: Phản ứng tiêu cực khi bị góp ý, tranh cãi gay gắt để bảo vệ ý kiến của mình bằng mọi giá.
• Khắc phục: Rèn luyện thái độ "cầu thị". Mục đích của thảo luận là cùng nhau tìm ra chân lý, chứ không phải để phân định thắng thua. Tôn trọng sự khác biệt trong quan điểm.

C. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP VẬN DỤNG

1. Từ truyện ngắn "Làng" của nhà văn Kim Lân, hãy gợi ra vấn đề về "Lòng yêu nước và tinh thần dân tộc của thế hệ trẻ trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay". Xây dựng một dàn ý chi tiết cho bài thảo luận về vấn đề này.

   Gợi ý: Tình yêu làng của ông Hai là biểu hiện cụ thể của tình yêu nước. Ngày nay, yêu nước không chỉ là cầm súng ra trận mà còn là học tập tốt, làm việc tốt, quảng bá văn hóa Việt Nam ra thế giới, bảo vệ chủ quyền quốc gia trên không gian mạng... Bên cạnh đó cũng có những biểu hiện lệch lạc cần phê phán.

2. Nhân vật anh thanh niên trong truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa" của Nguyễn Thành Long gợi cho em suy nghĩ gì về vấn đề "lẽ sống và sự cống hiến thầm lặng" so với xu hướng "thể hiện bản thân" trên các nền tảng mạng xã hội của giới trẻ hiện nay?

   Gợi ý: So sánh, đối chiếu hai quan niệm sống: một bên là cống hiến âm thầm, tìm thấy niềm vui trong công việc có ích cho đời; một bên là khát khao được công nhận, được thể hiện qua "like", "share". Phân tích mặt tích cực và tiêu cực của mỗi xu hướng và tìm ra một lối sống cân bằng, ý nghĩa.

3. Hãy chọn một vấn đề mà em thực sự quan tâm (ví dụ: bạo lực học đường, ô nhiễm môi trường, áp lực từ kỳ vọng của cha mẹ...). Sau đó, tìm một tác phẩm văn học (trong hoặc ngoài chương trình) mà em cho rằng có thể gợi mở cho việc thảo luận về vấn đề đó. Lý giải sự lựa chọn của em.

   Gợi ý: Bài tập này khuyến khích sự sáng tạo và khả năng kết nối của em. Ví dụ: Chọn vấn đề áp lực học đường có thể liên hệ đến tác phẩm "Lão Hạc" (nỗi lo của lão Hạc về tương lai của con trai), hoặc một tác phẩm hiện đại nào đó em đã đọc. Quan trọng là em phải chỉ ra được mối liên kết hợp lý.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để thực hiện bài nói và thảo luận về một vấn đề đời sống được gợi ra từ tác phẩm văn học. Kỹ năng này là một cây cầu nối liền tri thức sách vở với thực tiễn cuộc sống, giúp các em trở thành những công dân trẻ tuổi có tư duy phản biện, có trách nhiệm và có khả năng đối thoại. Hãy nhớ rằng, văn học không chỉ để đọc và cảm thụ, mà còn là một lăng kính để ta nhìn thấu và suy ngẫm về thế giới quanh mình. Thầy/cô tin rằng, với sự chuẩn bị chu đáo và một trái tim cởi mở, các em sẽ thực hiện thành công những buổi thảo luận sôi nổi và bổ ích.