Soạn bài Thảo luận về một vấn đề đời sống (Ngữ văn 9 KNTT)

A. Giới thiệu chung

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Các tác phẩm văn học không chỉ là những câu chuyện trên trang giấy mà còn là tấm gương phản chiếu cuộc sống đa dạng, phong phú. Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau học một kĩ năng vô cùng quan trọng: Thảo luận về một vấn đề đáng quan tâm trong đời sống phù hợp với lứa tuổi, được gợi ra từ chính những tác phẩm văn học mà các em đã học. Đây không chỉ là một bài học trong sách giáo khoa mà còn là cơ hội để các em rèn luyện tư duy phản biện, khả năng trình bày quan điểm và lắng nghe người khác một cách xây dựng. Qua bài học này, các em sẽ biết cách biến những cảm nhận văn học thành những ý kiến sâu sắc, có giá trị và tự tin chia sẻ chúng với mọi người xung quanh.

B. Hướng dẫn soạn bài chi tiết

I. Tìm hiểu tri thức về kiểu bài

1. Khái niệm

Thảo luận về một vấn đề đời sống gợi ra từ tác phẩm văn học là hình thức trao đổi, bàn bạc ý kiến xoay quanh một chủ đề, một tư tưởng, một vấn đề xã hội có ý nghĩa được rút ra từ một tác phẩm văn học. Mục đích chính không phải là để "thắng thua" trong một cuộc tranh luận, mà là để cùng nhau làm sáng tỏ vấn đề, mở rộng hiểu biết và tìm kiếm những góc nhìn đa chiều.

Ví dụ: Từ truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa" của Nguyễn Thành Long, chúng ta có thể thảo luận về vấn đề: "Quan niệm về cống hiến và lẽ sống của thanh niên trong xã hội hiện đại".

2. Yêu cầu đối với kiểu bài

• Về nội dung: Vấn đề thảo luận phải thực sự đáng quan tâm, phù hợp với lứa tuổi và được gợi ra một cách hợp lí từ tác phẩm văn học. Các ý kiến đưa ra cần có lí lẽ thuyết phục và bằng chứng xác thực (từ tác phẩm và từ đời sống).
• Về hình thức: Bài trình bày cần có bố cục rõ ràng (mở đầu, nội dung chính, kết luận). Người nói cần có thái độ tự tin, đĩnh đạc; ngôn ngữ trong sáng, mạch lạc. Người nghe cần tập trung, có thái độ tôn trọng và sẵn sàng trao đổi một cách xây dựng.

3. So sánh "Thảo luận" và "Tranh luận"

Để tránh nhầm lẫn, chúng ta cần phân biệt rõ hai khái niệm này:

II. Hướng dẫn quy trình thực hiện (Trước khi nói)

Đây là giai đoạn quan trọng nhất, quyết định đến 80% sự thành công của bài thảo luận. "Sự chuẩn bị tốt là một nửa của chiến thắng".

1. Bước 1: Lựa chọn đề tài

Việc chọn đúng đề tài sẽ khơi gợi hứng thú cho cả người nói và người nghe. Hãy dựa vào các tiêu chí sau:

• Gợi ra từ tác phẩm đã học: Đảm bảo em hiểu sâu sắc về tác phẩm đó.
• Phù hợp với lứa tuổi: Các vấn đề như tình bạn, tình yêu thương gia đình, ước mơ, hoài bão, trách nhiệm với cộng đồng, thái độ sống...
• Có tính thời sự, đáng quan tâm: Vấn đề đó vẫn còn ý nghĩa trong cuộc sống hôm nay.
• Có nhiều khía cạnh để bàn luận: Tránh các chủ đề quá đơn giản, chỉ có một câu trả lời đúng/sai.

Gợi ý một số đề tài từ các tác phẩm trong chương trình Ngữ văn 9:

1. Từ truyện ngắn "Làng" (Kim Lân): Vấn đề tình yêu quê hương, đất nước bắt nguồn từ những điều bình dị, gần gũi.
2. Từ truyện ngắn "Chiếc lược ngà" (Nguyễn Quang Sáng): Sự tàn phá của chiến tranh đối với tình cảm gia đình và giá trị thiêng liêng của tình phụ tử.
3. Từ truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa" (Nguyễn Thành Long): Vẻ đẹp của sự cống hiến thầm lặng và quan niệm về hạnh phúc trong công việc.
4. Từ đoạn trích "Kiều ở lầu Ngưng Bích" (Nguyễn Du): Tấm lòng hiếu thảo, vị tha và nỗi cô đơn của con người khi rơi vào hoàn cảnh éo le.
5. Từ bài thơ "Đồng chí" (Chính Hữu): Cơ sở hình thành và sức mạnh của tình đồng chí, đồng đội.

2. Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý

Sau khi có đề tài, hãy bắt đầu "xây dựng ngôi nhà" cho bài nói của mình. Hãy tự đặt và trả lời các câu hỏi sau để tìm ý:

• Vấn đề đó là gì? (Giải thích khái niệm cốt lõi)
• Biểu hiện của vấn đề trong tác phẩm văn học ra sao? (Dẫn chứng cụ thể qua nhân vật, tình tiết, hình ảnh...)
• Tại sao vấn đề đó lại đáng quan tâm? (Phân tích ý nghĩa, tầm quan trọng)
• Vấn đề đó biểu hiện như thế nào trong đời sống hôm nay? (Liên hệ thực tế, lấy ví dụ từ xã hội, từ chính bản thân)
• Chúng ta cần có thái độ và hành động như thế nào trước vấn đề đó? (Bài học nhận thức và hành động)

Lập dàn ý chi tiết (Ví dụ với đề tài từ "Lặng lẽ Sa Pa"):

Đề tài: Vẻ đẹp của sự cống hiến thầm lặng và quan niệm sống tích cực của giới trẻ.

A. Mở đầu:

• Dẫn dắt vào vấn đề: Có những con người sống và làm việc âm thầm, lặng lẽ nhưng lại tạo ra những giá trị lớn lao cho xã hội.
• Giới thiệu vấn đề thảo luận: Vẻ đẹp của sự cống hiến thầm lặng và quan niệm sống tích cực.
• Nêu nguồn gốc gợi ý: Vấn đề được gợi ra sâu sắc từ hình ảnh anh thanh niên trong truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa" của Nguyễn Thành Long.

B. Nội dung chính:

1. Luận điểm 1: Giải thích và làm rõ biểu hiện của sự cống hiến thầm lặng trong tác phẩm.
   • Giải thích: Cống hiến thầm lặng là làm việc hết mình, say mê vì lợi ích chung mà không cần ai biết đến, không đòi hỏi được tôn vinh.
   • Biểu hiện ở anh thanh niên:
     • Hoàn cảnh sống và làm việc khắc nghiệt: một mình trên đỉnh Yên Sơn cao 2600m, quanh năm mây mù, lạnh giá.
     • Công việc đòi hỏi sự tỉ mỉ, chính xác và tinh thần trách nhiệm cao.
     • Quan niệm sống đẹp: "Khi ta làm việc, ta với công việc là đôi, sao gọi là một mình được?"; coi công việc là niềm vui, hạnh phúc.
     • Hành động đẹp: Tự tạo niềm vui cho mình (đọc sách, trồng hoa), quan tâm đến người khác (tặng hoa, tặng củ tam thất).
2. Luận điểm 2: Mở rộng, bàn luận về ý nghĩa của sự cống hiến thầm lặng trong đời sống hiện nay.
   • Khẳng định: Trong xã hội nào cũng cần những con người cống hiến thầm lặng. Họ là những "anh hùng" không tên làm nên cuộc sống tốt đẹp.
   • Dẫn chứng thực tế:
     • Các y bác sĩ ở tuyến đầu chống dịch.
     • Các thầy cô giáo cắm bản ở vùng sâu vùng xa.
     • Những người công nhân vệ sinh môi trường làm việc mỗi đêm.
     • Những lập trình viên, nhà khoa học ngày đêm nghiên cứu trong phòng thí nghiệm.
   • Phê phán những biểu hiện tiêu cực: Lối sống ích kỉ, chỉ nghĩ đến bản thân; thích phô trương, "làm màu"; ngại khó, ngại khổ.
3. Luận điểm 3: Bài học nhận thức và hành động cho thế hệ trẻ.
   • Nhận thức: Hiểu rằng giá trị của con người không nằm ở sự nổi tiếng mà ở những đóng góp có ích cho cộng đồng. Hạnh phúc đích thực đến từ việc say mê làm việc và tạo ra giá trị.
   • Hành động:
     • Học tập, rèn luyện nghiêm túc để có tri thức, kĩ năng.
     • Bắt đầu từ những việc nhỏ: giúp đỡ gia đình, tham gia hoạt động tình nguyện, giữ gìn vệ sinh chung...
     • Xây dựng cho mình một lí tưởng sống cao đẹp, dám dấn thân vì lợi ích chung.

C. Kết luận:

• Khẳng định lại vẻ đẹp và ý nghĩa của lối sống cống hiến thầm lặng.
• Liên hệ bản thân, thể hiện quyết tâm rèn luyện.
• Gửi gắm thông điệp, lời kêu gọi đến các bạn trẻ.

3. Bước 3: Luyện tập

Sau khi có dàn ý, hãy viết ra thành văn và luyện nói. Đừng chỉ học thuộc lòng, hãy nắm chắc các ý chính. Hãy thử:

• Nói trước gương: Để quan sát nét mặt, cử chỉ, ánh mắt của mình.
• Ghi âm lại bài nói: Để nghe lại và điều chỉnh ngữ điệu, tốc độ, phát âm.
• Tập cùng một nhóm bạn: Để nhận được góp ý và làm quen với việc nói trước đám đông.
• Chuẩn bị các phương tiện hỗ trợ (nếu có): Một vài hình ảnh minh họa trên slide, một biểu đồ đơn giản... sẽ giúp bài nói sinh động hơn.

III. Hướng dẫn thực hành (Trong khi nói và nghe)

1. Đối với người trình bày

• Tác phong: Tự tin, đĩnh đạc. Mắt nhìn bao quát về phía người nghe, tạo sự kết nối.
• Giọng nói: Rõ ràng, rành mạch, tốc độ vừa phải. Nhấn mạnh vào những từ khóa quan trọng. Sử dụng ngữ điệu lên xuống để tránh gây nhàm chán.
• Nội dung: Bám sát dàn ý đã chuẩn bị. Sử dụng các từ ngữ chuyển tiếp (ví dụ: "Thứ nhất...", "Bên cạnh đó...", "Tuy nhiên...", "Từ đó, chúng ta có thể thấy...") để bài nói mạch lạc.
• Thời gian: Tuân thủ đúng thời gian quy định.

2. Đối với người nghe và tham gia thảo luận

• Lắng nghe tích cực: Tập trung vào nội dung bài nói, ghi lại những điểm quan trọng hoặc những thắc mắc. Thể hiện sự tôn trọng bằng ánh mắt và thái độ.
• Đặt câu hỏi và phản hồi: Khi đến lượt trao đổi, hãy đưa ra ý kiến của mình một cách thẳng thắn nhưng lịch sự.
• Nguyên tắc phản hồi:
  • Bắt đầu bằng việc ghi nhận điểm hay, điểm đồng tình trong bài nói của bạn (VD: "Mình rất đồng ý với bạn ở điểm...").
  • Đưa ra câu hỏi hoặc ý kiến phản biện một cách xây dựng (VD: "Tuy nhiên, mình còn một băn khoăn là...", "Theo mình, vấn đề này còn có thể nhìn ở một góc độ khác...").
  • Luôn dùng lí lẽ và dẫn chứng, tránh công kích cá nhân.

IV. Hướng dẫn đánh giá (Sau khi nói)

Việc đánh giá giúp chúng ta nhận ra ưu điểm để phát huy và nhược điểm để khắc phục. Hoạt động này cần sự tham gia của cả người nói và người nghe.

1. Người nói tự đánh giá

Sau khi kết thúc phần trình bày, hãy tự trả lời các câu hỏi sau:

• Nội dung bài nói đã bám sát đề tài và dàn ý chưa?
• Các luận điểm, lí lẽ, dẫn chứng có đủ sức thuyết phục không?
• Mình đã trình bày tự tin, lưu loát chưa?
• Mình đã quản lí tốt thời gian chưa?
• Mình có thể làm tốt hơn ở điểm nào?

2. Người nghe góp ý, đánh giá

Giáo viên và các bạn trong lớp có thể dựa vào bảng tiêu chí sau để đưa ra nhận xét:

C. Câu hỏi và bài tập vận dụng

1. Câu hỏi 1: Tại sao việc thảo luận một vấn đề đời sống được gợi ra từ tác phẩm văn học lại thường sâu sắc và thú vị hơn là chỉ thảo luận một vấn đề "chay"?

   Gợi ý trả lời: Vì tác phẩm văn học cung cấp một bối cảnh, những nhân vật, tình huống cụ thể, giàu hình ảnh và cảm xúc. Nó giúp chúng ta có một điểm tựa vững chắc để bắt đầu phân tích, có những "bằng chứng" sinh động để soi chiếu vào đời sống, khiến vấn đề trở nên gần gũi và dễ cảm nhận hơn.

2. Câu hỏi 2: Chọn một trong hai nhân vật: ông Hai (truyện "Làng") hoặc bé Thu (truyện "Chiếc lược ngà"). Hãy xác định một vấn đề xã hội đáng quan tâm có thể thảo luận từ nhân vật đó và lập dàn ý chi tiết cho bài nói của em.

   Gợi ý trả lời:

   • Với ông Hai: Vấn đề "Nguồn cội của lòng yêu nước và trách nhiệm của công dân đối với danh dự của cộng đồng". Dàn ý cần làm rõ tình yêu làng (quê hương nhỏ) hòa quyện với tình yêu nước (Tổ quốc lớn) ở ông Hai, liên hệ đến lòng tự hào dân tộc và ý thức bảo vệ hình ảnh quốc gia của giới trẻ ngày nay.
   • Với bé Thu: Vấn đề "Hậu quả của chiến tranh đối với tâm hồn trẻ thơ và sự bền vững của tình cảm gia đình". Dàn ý cần tập trung phân tích sự biến đổi tâm lí của bé Thu (từ không nhận cha đến lúc chia tay đầy lưu luyến) để thấy sự tàn khốc của chiến tranh, từ đó khẳng định giá trị thiêng liêng của hòa bình và mái ấm gia đình.

3. Câu hỏi 3: Trong một buổi thảo luận, nếu có bạn đưa ra ý kiến hoàn toàn trái ngược với em, em sẽ làm gì để cuộc thảo luận vẫn diễn ra một cách văn minh, hiệu quả?

   Gợi ý trả lời:

   • Bước 1 - Lắng nghe: Lắng nghe trọn vẹn ý kiến của bạn, cố gắng hiểu lí do tại sao bạn lại nghĩ như vậy.
   • Bước 2 - Ghi nhận: Tôn trọng ý kiến của bạn, có thể nói "Cảm ơn bạn đã chia sẻ một góc nhìn rất khác".
   • Bước 3 - Phản hồi bằng lí lẽ: Trình bày lại quan điểm của mình, dùng lí lẽ và dẫn chứng để làm rõ, hoặc chỉ ra điểm chưa hợp lí trong lập luận của bạn một cách nhẹ nhàng.
   • Bước 4 - Tìm điểm chung: Cố gắng tìm ra một điểm chung nào đó hoặc đồng ý rằng vấn đề này có nhiều cách nhìn khác nhau. Mục tiêu là sự thấu hiểu, không phải là chiến thắng.

D. Tổng kết và dặn dò

Các em thân mến, kĩ năng thảo luận về một vấn đề đời sống không chỉ phục vụ cho môn Ngữ văn mà còn là một công cụ hữu ích trong suốt cuộc đời. Nó giúp chúng ta suy nghĩ sâu sắc hơn, giao tiếp hiệu quả hơn và trở thành một công dân có trách nhiệm. Bài học hôm nay đã cung cấp cho các em một quy trình ba bước rõ ràng: Chuẩn bị kỹ lưỡng - Trình bày tự tin - Trao đổi xây dựng. Hãy nhớ rằng, văn học là cuộc đời. Hãy dùng lăng kính văn học để nhìn cuộc đời và dùng trải nghiệm cuộc đời để hiểu văn học sâu sắc hơn. Chúc các em sẽ có những buổi thảo luận thật sôi nổi và bổ ích!