PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Kỹ năng nói và nghe, đặc biệt là khả năng thảo luận về một vấn đề xã hội, là một trong những kỹ năng quan trọng nhất mà chương trình Ngữ văn 11 hướng tới. Bài học hôm nay sẽ giúp các em trang bị đầy đủ kiến thức và sự tự tin để trình bày quan điểm của mình về một vấn đề xã hội được gợi ra từ một tác phẩm văn học. Thông qua bài học này, các em không chỉ rèn luyện được khả năng tư duy phản biện, lập luận chặt chẽ mà còn biết cách lắng nghe, tôn trọng ý kiến người khác và tham gia thảo luận một cách văn minh, hiệu quả. Đây là nền tảng vững chắc cho các em trong học tập, giao tiếp và cả trong cuộc sống sau này, giúp các em trở thành những công dân tích cực, có trách nhiệm với cộng đồng.
NỘI DUNG CHÍNH
1. Hướng dẫn chuẩn bị
Để có một bài nói thành công, khâu chuẩn bị đóng vai trò vô cùng quan trọng. Sự chuẩn bị kỹ lưỡng giúp em tự tin, chủ động và trình bày ý kiến một cách logic, thuyết phục.
a. Lựa chọn vấn đề xã hội từ tác phẩm văn học
Bước đầu tiên là xác định một vấn đề xã hội nổi bật được tác giả đề cập hoặc gợi ra trong tác phẩm văn học em đã học. Vấn đề này cần có ý nghĩa, gây tranh luận và liên quan đến cuộc sống hiện tại.
- Ví dụ 1: Từ truyện ngắn "Chí Phèo" của Nam Cao, em có thể chọn vấn đề: "Bi kịch bị tha hóa của người nông dân trong xã hội cũ" hoặc "Định kiến xã hội và quyền được làm người lương thiện".
- Ví dụ 2: Từ đoạn trích "Trao duyên" (Truyện Kiều - Nguyễn Du), vấn đề có thể là: "Số phận bi thảm của người phụ nữ trong xã hội phong kiến" hay "Xung đột giữa tình yêu và hiếu thảo".
- Ví dụ 3: Từ vở kịch "Vũ Như Tô" của Nguyễn Huy Tưởng, em có thể thảo luận về: "Mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống", "Bi kịch của người nghệ sĩ tài hoa nhưng xa rời thực tế nhân dân".
Hãy chọn vấn đề mà em cảm thấy tâm đắc và có nhiều tư liệu để phân tích nhất.
b. Tìm ý và lập dàn ý cho bài nói
Sau khi đã có đề tài, hãy bắt đầu quá trình tìm ý và sắp xếp chúng thành một dàn ý chi tiết. Dàn ý sẽ là "xương sống" cho bài nói của em.
- Mở đầu:
- Giới thiệu ngắn gọn về tác phẩm văn học và tác giả.
- Nêu rõ vấn đề xã hội mà em sẽ thảo luận.
- Khẳng định tầm quan trọng và ý nghĩa thời sự của vấn đề đó.
- Nội dung chính:
- Luận điểm 1: Biểu hiện của vấn đề xã hội trong tác phẩm.
- Vấn đề được thể hiện qua những nhân vật, tình huống, chi tiết nghệ thuật nào?
- Phân tích, trích dẫn dẫn chứng cụ thể từ văn bản để làm rõ.
- Luận điểm 2: Nguyên nhân của vấn đề xã hội.
- Theo tác phẩm, nguyên nhân nào dẫn đến vấn đề đó (do hoàn cảnh xã hội, do bản chất con người, do định kiến...)?
- Phân tích quan điểm, thái độ của tác giả đối với vấn đề.
- Luận điểm 3: Ý nghĩa và giá trị của vấn đề trong bối cảnh hiện nay.
- Vấn đề đó còn tồn tại trong xã hội ngày nay không? Biểu hiện của nó là gì?
- Liên hệ với thực tế cuộc sống, đưa ra các ví dụ cụ thể để chứng minh.
- Bài học nhận thức và hành động rút ra cho bản thân và cộng đồng.
- Luận điểm 1: Biểu hiện của vấn đề xã hội trong tác phẩm.
- Kết luận:
- Tóm tắt lại những điểm chính đã trình bày.
- Khẳng định lại giá trị của tác phẩm văn học và ý nghĩa của vấn đề xã hội.
- Gợi mở, đặt câu hỏi để khuyến khích mọi người cùng suy ngẫm và thảo luận.
c. Chuẩn bị các phương tiện hỗ trợ (nếu có)
Để bài nói thêm sinh động và thuyết phục, em có thể chuẩn bị thêm các phương tiện hỗ trợ như:
- Slide trình chiếu (PowerPoint, Canva): Tóm tắt các ý chính, chèn hình ảnh, video clip minh họa.
- Sơ đồ tư duy: Giúp người nghe dễ dàng theo dõi cấu trúc bài nói.
- Tranh ảnh, video clip: Minh họa cho các ví dụ thực tế em đưa ra.
Lưu ý: Các phương tiện này chỉ mang tính hỗ trợ. Nội dung và khả năng trình bày của em mới là yếu tố quyết định.
2. Hướng dẫn trình bày bài nói
Khi đã chuẩn bị xong, đây là lúc em thể hiện bản thân trước tập thể. Hãy nhớ rằng, phong thái tự tin và cách trình bày cuốn hút chiếm 50% thành công.
a. Yêu cầu về nội dung và hình thức
- Nội dung: Đảm bảo trình bày đủ các ý trong dàn bài, lập luận chặt chẽ, dẫn chứng xác thực, có sự liên hệ sâu sắc giữa tác phẩm và thực tế.
- Thời gian: Trình bày trong khoảng thời gian quy định (thường từ 5-7 phút). Hãy luyện tập ở nhà để kiểm soát tốt thời gian.
- Ngôn ngữ: Sử dụng ngôn ngữ trang trọng, mạch lạc nhưng vẫn gần gũi, dễ hiểu. Tránh dùng từ địa phương, tiếng lóng không phù hợp.
- Tác phong: Đứng thẳng, mắt nhìn bao quát người nghe, biểu cảm tự nhiên. Sử dụng cử chỉ tay (body language) một cách hợp lý để nhấn mạnh ý.
b. Cấu trúc bài trình bày
Bám sát dàn ý đã lập ở phần chuẩn bị:
- Mở đầu: Bắt đầu bằng lời chào, giới thiệu bản thân và chủ đề bài nói. Cố gắng tạo ấn tượng ban đầu thật tốt để thu hút sự chú ý.
- Triển khai nội dung: Trình bày lần lượt các luận điểm. Giữa các phần nên có câu chuyển ý mượt mà để bài nói không bị rời rạc. Hãy nói với tốc độ vừa phải, ngắt nghỉ đúng chỗ để nhấn mạnh và cho người nghe thời gian suy ngẫm.
- Kết luận: Tóm tắt lại vấn đề, gửi gắm thông điệp và kết thúc bằng lời cảm ơn người nghe.
3. Hướng dẫn thảo luận và trao đổi
Phần thảo luận sau khi trình bày là cơ hội để em làm sâu sắc hơn vấn đề và học hỏi từ bạn bè. Kỹ năng lắng nghe và phản hồi cũng quan trọng không kém kỹ năng nói.
a. Với vai trò người nghe
- Tập trung lắng nghe: Chú ý theo dõi phần trình bày của bạn. Ghi chép lại những điểm em thấy tâm đắc hoặc những câu hỏi em muốn làm rõ.
- Tôn trọng người nói: Giữ trật tự, không làm việc riêng. Thể hiện sự tôn trọng bằng ánh mắt và thái độ chăm chú.
- Đặt câu hỏi và đóng góp ý kiến:
- Khi đặt câu hỏi, hãy hỏi một cách xây dựng, rõ ràng, đi thẳng vào vấn đề. Ví dụ: "Cảm ơn phần trình bày của bạn. Mình muốn hỏi thêm, theo bạn, giải pháp nào là khả thi nhất để giải quyết vấn đề... trong bối cảnh hiện nay?"
- Khi đóng góp ý kiến, có thể bổ sung thông tin hoặc đưa ra một góc nhìn khác. Ví dụ: "Bên cạnh những nguyên nhân bạn đã nêu, mình nghĩ còn có một nguyên nhân khác là..."
b. Với vai trò người nói (trả lời câu hỏi)
- Lắng nghe kỹ câu hỏi: Đảm bảo em hiểu đúng ý người hỏi. Nếu chưa rõ, hãy hỏi lại.
- Cảm ơn người hỏi: Bắt đầu phần trả lời bằng lời cảm ơn để thể hiện sự trân trọng.
- Trả lời thẳng vào vấn đề: Trả lời một cách ngắn gọn, súc tích, dựa trên những gì em đã tìm hiểu. Nếu không biết, hãy thẳng thắn thừa nhận và hẹn sẽ tìm hiểu thêm, thay vì trả lời vòng vo.
- Giữ thái độ bình tĩnh, cầu thị: Ngay cả khi gặp câu hỏi khó hoặc ý kiến trái chiều, hãy giữ thái độ ôn hòa, lịch sự. Thảo luận là để cùng nhau học hỏi, không phải để tranh cãi thắng thua.
4. Bài nói tham khảo
Dưới đây là một dàn ý chi tiết và bài nói tham khảo cho đề tài: "Thảo luận về vấn đề định kiến xã hội và quyền được sống lương thiện qua tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao".
a. Dàn ý chi tiết
- Mở đầu:
- Chào hỏi, giới thiệu.
- Giới thiệu tác phẩm "Chí Phèo" - một kiệt tác của văn học hiện thực phê phán.
- Nêu vấn đề thảo luận: Định kiến xã hội, một rào cản vô hình đã tước đi quyền được sống lương thiện của con người, thể hiện qua bi kịch của nhân vật Chí Phèo.
- Nội dung chính:
- Luận điểm 1: Định kiến xã hội đã đẩy Chí Phèo vào con đường tha hóa.
- Chí Phèo vốn là người nông dân lương thiện, có ước mơ giản dị.
- Sự ghen tuông vô cớ của Bá Kiến và sự tàn nhẫn của nhà tù thực dân đã biến anh thành một con người khác.
- Làng Vũ Đại, với những ánh mắt soi mói, xa lánh, đã đóng sập cánh cửa trở về của Chí, buộc anh phải sống bằng nghề rạch mặt ăn vạ, trở thành "con quỷ dữ".
- Luận điểm 2: Định kiến xã hội đã dập tắt khát vọng hoàn lương của Chí Phèo.
- Tình yêu thương của thị Nở và bát cháo hành đã đánh thức bản chất lương thiện trong Chí.
- Anh khao khát trở lại làm người, được sống với thị Nở, xây dựng một gia đình bình thường.
- Nhưng định kiến nghiệt ngã, hiện thân qua lời bà cô thị Nở ("Ai lại đi lấy một thằng chỉ có một nghề là rạch mặt ăn vạ?"), đã từ chối anh. Đây là nhát dao cuối cùng, đẩy Chí Phèo đến tuyệt vọng.
- Luận điểm 3: Vấn đề định kiến xã hội trong cuộc sống hôm nay.
- Định kiến vẫn tồn tại dưới nhiều hình thức: định kiến vùng miền, giới tính, ngoại hình, quá khứ lầm lỡ...
- Dẫn chứng: Người có hình xăm bị đánh giá là không tốt, người từng đi tù khó tái hòa nhập cộng đồng, sự phân biệt đối xử với cộng đồng LGBT...
- Hậu quả: Gây tổn thương tâm lý, tước đi cơ hội phát triển của nhiều người, tạo ra sự bất bình đẳng trong xã hội.
- Bài học: Cần có cái nhìn bao dung, nhân ái; đánh giá con người qua bản chất và nỗ lực của họ chứ không phải qua vẻ bề ngoài hay quá khứ. Mỗi người cần nỗ lực xóa bỏ định kiến từ trong chính suy nghĩ của mình.
- Kết luận:
- Khẳng định lại bi kịch của Chí Phèo là lời tố cáo đanh thép sức mạnh hủy diệt của định kiến.
- Nhấn mạnh giá trị nhân đạo của tác phẩm.
- Kêu gọi xây dựng một xã hội văn minh, không còn định kiến, nơi mọi người đều có cơ hội được sống và cống hiến.
b. Văn bản bài nói tham khảo
"Kính thưa cô giáo và toàn thể các bạn!
Nhà văn Nam Cao và kiệt tác Chí Phèo đã trở nên quá đỗi quen thuộc với mỗi chúng ta. Nhưng đằng sau câu chuyện về một gã say triền miên, chửi bới, rạch mặt ăn vạ, là một bi kịch lớn, một câu hỏi nhức nhối xuyên thời gian. Hôm nay, em xin được cùng cô và các bạn thảo luận về vấn đề: Định kiến xã hội và quyền được sống lương thiện, một vấn đề được Nam Cao đặt ra từ gần một thế kỷ trước nhưng vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày hôm nay.
Thưa các bạn, Chí Phèo không phải sinh ra đã là quỷ dữ. Anh từng là một người nông dân hiền lành, khỏe mạnh, với một ước mơ giản dị là 'có một gia đình nho nhỏ'. Nhưng rồi, sự ghen tuông của Bá Kiến, sự tàn bạo của nhà tù đã hủy hoại cả nhân hình lẫn nhân tính của anh. Và khi anh trở về, chính làng Vũ Đại, với những ánh mắt kỳ thị, xa lánh, đã đẩy anh trượt dài trên con đường tha hóa, biến anh thành con quỷ dữ của làng.
Thế nhưng, sâu thẳm trong con quỷ ấy vẫn le lói ánh sáng của phần Người. Tình yêu thương mộc mạc của thị Nở với bát cháo hành nghi ngút khói đã làm hồi sinh khát vọng hoàn lương trong Chí. Anh thèm lương thiện, anh muốn làm hòa với mọi người. Nhưng rồi sao? Cánh cửa vừa hé mở đã bị đóng sập lại bởi chính định kiến xã hội, mà đại diện là lời nói cay nghiệt của bà cô thị Nở. 'Đời nào người ta lại đi lấy một thằng chỉ có một nghề là rạch mặt ăn vạ?'. Lời nói ấy, định kiến ấy đã giết chết Chí Phèo lần thứ hai, đẩy anh đến bước đường cùng và kết thúc bi kịch bằng cái chết.
Câu chuyện của Chí Phèo khiến chúng ta phải suy ngẫm: Phải chăng định kiến xã hội còn đáng sợ hơn cả gươm đao? Ngày nay, xã hội đã văn minh hơn, nhưng những định kiến vô hình vẫn tồn tại. Đó là cái nhìn thiếu thiện cảm với người có hình xăm, là sự e dè với người từng có quá khứ lầm lỗi, là sự phân biệt đối xử với những người thuộc cộng đồng LGBT. Những định kiến đó, dù vô tình hay hữu ý, đều đang gây ra những tổn thương, tước đi cơ hội và tạo ra những bức tường ngăn cách giữa người với người.
Qua bi kịch của Chí Phèo, Nam Cao đã gửi gắm một thông điệp nhân văn sâu sắc: Hãy nhìn nhận con người bằng trái tim bao dung, hãy cho họ cơ hội để làm lại cuộc đời. Bài học từ làng Vũ Đại vẫn còn đó. Để xây dựng một xã hội thực sự văn minh, tiến bộ, mỗi chúng ta cần bắt đầu từ việc xóa bỏ những định kiến trong chính tư duy của mình.
Phần trình bày của em đến đây là kết thúc. Em rất mong nhận được những câu hỏi và ý kiến đóng góp từ cô và các bạn. Em xin chân thành cảm ơn!"
CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Để củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng, các em hãy thực hành với các đề bài sau:
- Câu 1: Lập dàn ý chi tiết cho bài nói về vấn đề "Số phận bi kịch của người phụ nữ trong xã hội phong kiến" qua đoạn trích Trao duyên (Truyện Kiều - Nguyễn Du).
- Câu 2: Từ truyện ngắn "Vợ nhặt" của Kim Lân, hãy trình bày suy nghĩ của em (dưới dạng một bài nói ngắn) về vấn đề "Sức sống mãnh liệt và tinh thần lạc quan của con người trong hoàn cảnh khốn cùng".
- Câu 3: Hãy chọn một tác phẩm văn học em yêu thích (trong hoặc ngoài chương trình) và xác định một vấn đề xã hội được đặt ra trong đó. Chuẩn bị một bài nói 5 phút để trình bày và thảo luận với các bạn trong nhóm.
Hướng dẫn trả lời
- Câu 1: Bám sát cấu trúc 3 phần (Mở đầu, Nội dung chính, Kết luận). Phần nội dung cần làm rõ các biểu hiện bi kịch của Thúy Kiều (tình yêu tan vỡ, phải hy sinh hạnh phúc cá nhân), nguyên nhân (lễ giáo phong kiến, xã hội kim tiền), và liên hệ với cuộc đấu tranh vì bình đẳng giới ngày nay.
- Câu 2: Cần tập trung phân tích các chi tiết thể hiện niềm tin vào cuộc sống của các nhân vật (hành động "nhặt" vợ của Tràng, hình ảnh bữa cơm ngày đói có nồi cháo cám và câu chuyện về lá cờ Việt Minh). Từ đó rút ra bài học về giá trị của niềm hy vọng.
- Câu 3: Đây là bài tập mở, khuyến khích sự sáng tạo. Em cần thể hiện được khả năng tự tìm tòi, phân tích và liên hệ vấn đề một cách độc đáo, sâu sắc. Hãy tự tin lựa chọn và trình bày quan điểm của mình.
KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Bài học hôm nay đã cung cấp cho các em một quy trình toàn diện để chuẩn bị và trình bày bài nói về một vấn đề xã hội trong tác phẩm văn học. Các bước cốt lõi bao gồm: lựa chọn đề tài, tìm ý và lập dàn ý, luyện tập trình bày, và cuối cùng là tham gia thảo luận một cách tích cực. Quan trọng hơn cả, kỹ năng này giúp các em biến những trang sách thành bài học cuộc sống, kết nối văn học với thực tại và rèn luyện tư duy phản biện. Hãy nhớ rằng, mỗi tác phẩm văn học là một cánh cửa mở ra những suy ngẫm sâu sắc về xã hội và con người. Hãy mạnh dạn nói lên tiếng nói của mình, lắng nghe người khác và cùng nhau xây dựng một cộng đồng thảo luận văn minh, tiến bộ.
- Luận điểm 1: Định kiến xã hội đã đẩy Chí Phèo vào con đường tha hóa.