Soạn bài Thề nguyền và vĩnh biệt - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài và phân tích một trong những trích đoạn kịch kinh điển nhất của văn học thế giới: “Thề nguyền và vĩnh biệt”, trích từ vở bi kịch lừng danh Romeo và Juliet của William Shakespeare. Đoạn trích này không chỉ là một cảnh chia ly đẫm nước mắt mà còn là đỉnh cao của nghệ thuật xây dựng xung đột kịch, khắc họa tâm lý nhân vật và sử dụng ngôn từ đầy biểu tượng. Việc tìm hiểu sâu về đoạn trích này sẽ giúp các em không chỉ nắm vững kiến thức trong chương trình Ngữ văn 11 sách Cánh diều mà còn cảm nhận được vẻ đẹp bất tử của tình yêu, sự tàn khốc của định mệnh và tài năng kiệt xuất của Shakespeare. Qua bài học, các em sẽ có khả năng phân tích tâm trạng nhân vật, nhận diện các biện pháp nghệ thuật sân khấu và hiểu rõ hơn về giá trị nhân văn sâu sắc của tác phẩm.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả William Shakespeare (1564 - 1616)

Tiểu sử: William Shakespeare được coi là nhà văn vĩ đại nhất của nước Anh và là nhà viết kịch đi trước thời đại. Ông sinh ra và lớn lên ở Stratford-upon-Avon. Sự nghiệp của ông chủ yếu diễn ra ở London, nơi ông là một diễn viên, nhà viết kịch và là cổ đông của công ty kịch "The Lord Chamberlain's Men".
Sự nghiệp sáng tác: Di sản của Shakespeare vô cùng đồ sộ với khoảng 38 vở kịch, 154 bài sonnet và nhiều tác phẩm khác. Các tác phẩm của ông được dịch ra mọi ngôn ngữ lớn và được trình diễn nhiều hơn bất kỳ nhà viết kịch nào khác trong lịch sử.
Phong cách nghệ thuật: Kịch của Shakespeare nổi bật với khả năng thấu hiểu sâu sắc bản chất con người, xây dựng những nhân vật có tính cách phức tạp, đa chiều. Ông là bậc thầy trong việc sử dụng ngôn ngữ, kết hợp giữa thơ ca và văn xuôi, tạo ra những lớp nghĩa phong phú và những hình ảnh đầy ám ảnh. Chủ đề trong tác phẩm của ông mang tính phổ quát: tình yêu, lòng căm thù, sự ghen tuông, tham vọng, số phận và cái chết.

2. Vở kịch Romeo và Juliet

Tóm tắt cốt truyện: Tại thành Verona xinh đẹp của nước Ý, hai dòng họ danh giá là Montague và Capulet có mối thù truyền kiếp. Trớ trêu thay, Romeo, con trai nhà Montague, và Juliet, con gái nhà Capulet, lại yêu nhau say đắm ngay từ cái nhìn đầu tiên. Họ bí mật kết hôn với sự giúp đỡ của tu sĩ Laurence. Tuy nhiên, bi kịch ập đến khi Romeo trong một cuộc ẩu đả đã vô tình giết chết Tybalt, anh họ của Juliet, và bị trục xuất khỏi Verona. Vở kịch đi đến đỉnh điểm bi thảm khi vì một sự hiểu lầm tai hại, cả Romeo và Juliet đều tự vẫn. Cái chết của họ đã hóa giải mối thù hận lâu đời giữa hai dòng họ.
Chủ đề chính: Vở kịch xoay quanh các chủ đề lớn như: Sức mạnh của tình yêu mãnh liệt có thể vượt qua mọi thù hận; Xung đột giữa tình yêu cá nhân và định kiến gia đình, xã hội; Vai trò của định mệnh và sự ngẫu nhiên trong cuộc đời con người.

3. Vị trí và bối cảnh đoạn trích “Thề nguyền và vĩnh biệt”

Đoạn trích nằm ở cảnh V, hồi III của vở kịch. Đây là một thời điểm vô cùng căng thẳng và éo le:

Bối cảnh trước đó: Romeo và Juliet vừa trải qua đêm tân hôn sau lễ cưới bí mật.
Nguyên nhân chia ly: Do giết Tybalt để trả thù cho người bạn thân Mercutio, Romeo đã bị Lãnh chúa ra lệnh trục xuất khỏi Verona. Nếu ở lại, chàng sẽ bị xử tử.
Thời điểm diễn ra: Rạng sáng, ngay sau đêm tân hôn. Đây là giây phút họ phải chia tay nhau, Romeo phải lên đường đi đày ở Mantua. Cuộc chia ly này không hẹn ngày gặp lại và đầy những dự cảm chẳng lành.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Cuộc đối thoại níu kéo trong quyến luyến (Giữa Romeo và Juliet)

Mở đầu đoạn trích là một cuộc đối thoại đầy giằng xé giữa hai nhân vật chính. Họ tranh luận về một hiện tượng tự nhiên – tiếng chim hót lúc rạng đông – nhưng thực chất là đang đấu tranh giữa khát khao được ở bên nhau và sự thật phũ phàng phải chia lìa.

a. Cuộc tranh luận về “chim sơn ca” và “chim họa mi”

Đây là một trong những hình ảnh biểu tượng đặc sắc nhất của vở kịch.

Chim họa mi (Nightingale): Là loài chim hót vào ban đêm. Với Juliet, tiếng chim họa mi là biểu tượng cho màn đêm còn kéo dài, cho phép Romeo được ở lại bên nàng. Nàng cố gắng thuyết phục Romeo và chính mình rằng:
“Anh yêu, đó là chim họa mi, chứ đâu phải sơn ca...”
Juliet níu kéo thời gian, níu kéo tình yêu bằng mọi lý lẽ, bất chấp thực tế.
Chim sơn ca (Lark): Là loài chim báo hiệu bình minh. Với Romeo, tiếng chim sơn ca là sứ giả của ánh sáng nghiệt ngã, báo hiệu sự chia ly và hiểm nguy. Chàng biết rằng nếu ở lại, chàng sẽ phải đối mặt với cái chết.

Cuộc tranh luận này cho thấy sự đối lập gay gắt giữa mong muốn chủ quan của Juliet và thực tại khách quan mà Romeo nhận thức rõ. Ban đầu, Romeo nhẹ nhàng giải thích: “Cưng à, đó là chim sơn ca...”. Nhưng trước sự níu kéo tuyệt vọng của Juliet, Romeo đã có một quyết định đầy tính bi kịch và yêu thương:

“Thôi, cứ để người ta bắt ta, cứ để ta chết. Ta sung sướng được chết ở nơi đây khi nàng muốn thế... Nào ta hãy nói chuyện, em yêu; trời chưa sáng đâu.”

Hành động này của Romeo cho thấy tình yêu của chàng lớn hơn cả nỗi sợ hãi cái chết. Chàng sẵn sàng hy sinh tính mạng để đổi lấy vài khoảnh khắc ngắn ngủi bên người mình yêu. Chính sự liều lĩnh này của Romeo đã thức tỉnh Juliet, kéo nàng trở về với thực tại.

b. Tâm trạng và cảm xúc đối lập nhưng thống nhất

Juliet: Ban đầu, nàng sống trong tâm trạng phủ nhận thực tại, cố gắng biến ngày thành đêm, biến sự thật thành ảo ảnh. Nàng sợ hãi, tuyệt vọng trước viễn cảnh chia xa. Nhưng khi nhận ra sự nguy hiểm của Romeo, tình yêu trong nàng đã chiến thắng nỗi sợ hãi. Nàng vội vã giục chàng:
“Anh đi đi, đi đi! Trời sáng lắm rồi!”
Sự thay đổi đột ngột này cho thấy sự trưởng thành và đức hy sinh của Juliet. Tình yêu khiến nàng vừa yếu đuối, vừa mạnh mẽ.
Romeo: Chàng luôn ở trong tâm trạng giằng xé giữa tình yêu và lý trí. Chàng yêu Juliet tha thiết nhưng cũng ý thức được mối nguy hiểm chết người. Ban đầu, chàng cương quyết phải đi, nhưng rồi lại mềm lòng trước lời van xin của người yêu. Cuối cùng, chính tình yêu đã giúp chàng bình tĩnh đối mặt với cuộc chia ly.

Dù tâm trạng có những lúc đối lập, nhưng cả hai đều thống nhất ở một điểm: tình yêu mãnh liệt và sự hy sinh vì người mình yêu.

2. Cảnh vĩnh biệt và những dự cảm bi kịch

Sau khi chấp nhận thực tại, cuộc chia tay của Romeo và Juliet diễn ra trong không khí bi thương, nhuốm màu dự cảm về một kết cục thảm khốc.

a. Lời vĩnh biệt và hình ảnh đối lập “ánh sáng - bóng tối”

Khi Romeo phải ra đi, ánh sáng ban ngày, vốn là biểu tượng của sự sống và niềm vui, giờ đây lại trở thành biểu tượng của sự chia lìa và đau khổ. Romeo thốt lên:

“Càng sáng ra, trời càng thêm u tối.”

Ngược lại, bóng tối ban đêm, vốn gắn với sự sợ hãi, lại là không gian của tình yêu, của hạnh phúc. Sự đảo lộn giá trị của hai hình ảnh ánh sáng và bóng tối đã khắc họa sâu sắc nghịch cảnh éo le của đôi tình nhân. Tình yêu của họ là một tình yêu phải lén lút, ẩn mình trong đêm tối và bị xua đuổi bởi ánh sáng của ban ngày, ánh sáng của thù hận và định kiến.

b. Những dự cảm chẳng lành

Trong giây phút chia tay, cả hai nhân vật đều có những linh cảm bất an, báo trước cho tấn bi kịch sắp xảy ra. Khi Romeo trèo xuống từ ban công, Juliet nhìn theo và nói:

“Ôi, lạy Chúa, con có một linh hồn báo điềm gở! Con thấy chàng, giờ đây, ở dưới thấp thế kia, như một người chết dưới đáy mồ.”

Romeo cũng đáp lại bằng một dự cảm tương tự. Những lời thoại này không phải là ngẫu nhiên. Shakespeare đã khéo léo gieo vào tâm trí khán giả những dự báo về cái chết, tạo ra một không khí căng thẳng, bi thương và nhấn mạnh sự bất lực của con người trước bàn tay của định mệnh.

3. Cuộc đối đầu giữa Juliet và phu nhân Capulet

Ngay sau khi Romeo rời đi, phu nhân Capulet bước vào, tạo nên một lớp xung đột mới. Xung đột này không chỉ là xung đột giữa mẹ và con mà còn là xung đột giữa các thế hệ, các quan niệm về tình yêu và hạnh phúc.

a. Tình huống kịch éo le và nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ nước đôi

Phu nhân Capulet thấy con gái khóc lóc và cho rằng Juliet đang khóc thương cho cái chết của người anh họ Tybalt. Bà không hề biết rằng những giọt nước mắt đó là dành cho Romeo, người vừa phải rời đi.

Trong tình huống này, Juliet đã thể hiện sự thông minh và sắc sảo của mình qua việc sử dụng ngôn ngữ nước đôi (double meaning). Lời nàng nói ra có hai nghĩa: một nghĩa để phu nhân Capulet hiểu theo ý bà, và một nghĩa khác thể hiện đúng tâm trạng và tình cảm thật của nàng.

Ví dụ phân tích:

Khi phu nhân Capulet nói sẽ cho người đến Mantua đầu độc Romeo, Juliet đáp:
“Thật vậy, con sẽ không bao giờ được mãn nguyện với Romeo cho đến khi nào con trông thấy chàng... chết... Lòng con đau đớn biết bao khi nghe nhắc đến tên chàng...”
- Nghĩa mẹ hiểu: Juliet hận Romeo đến mức muốn thấy chàng chết.
- Nghĩa thật của Juliet: Nàng sẽ không bao giờ mãn nguyện cho đến khi được ở bên Romeo. Trái tim nàng tan nát vì phải xa chàng. Từ “chết” được nàng cố tình ngắt ra, như một tiếng nấc nghẹn ngào.

Việc sử dụng ngôn ngữ nước đôi không chỉ cho thấy sự thông minh của Juliet mà còn khắc họa nỗi đau đớn, cô độc của nàng. Nàng phải che giấu tình yêu của mình, phải giả vờ căm ghét người mình yêu thương nhất. Đây là đỉnh cao của bi kịch nội tâm.

b. Xung đột thế hệ và quan niệm về tình yêu, hôn nhân

Cuộc đối thoại còn làm nổi bật sự khác biệt sâu sắc trong quan niệm về tình yêu và hôn nhân:

Phu nhân Capulet: Đại diện cho quan niệm phong kiến, thực dụng. Bà thông báo cho Juliet rằng gia đình đã sắp đặt cho nàng kết hôn với bá tước Paris – một cuộc hôn nhân môn đăng hộ đối, vì danh lợi và địa vị. Với bà, hôn nhân là một sự sắp đặt, không cần tình yêu.
Juliet: Đại diện cho quan niệm mới, tiến bộ của thời Phục hưng. Nàng khao khát tình yêu tự do, chân thành. Nàng quyết liệt từ chối cuộc hôn nhân sắp đặt, khẳng định lòng chung thủy với Romeo:
“Con thề với Mẹ, thà lấy Romeo, người mà Mẹ biết con căm ghét, còn hơn lấy Paris.”

Sự đối đầu này đẩy Juliet vào tình thế hoàn toàn cô độc. Nàng không thể chia sẻ bí mật của mình với ai, bị chính gia đình ruồng bỏ và ép buộc. Xung đột giữa cá nhân và gia đình, giữa khát vọng tình yêu tự do và những ràng buộc của xã hội đã được đẩy lên đến đỉnh điểm.

III. TỔNG KẾT VÀ ĐÁNH GIÁ

1. Giá trị nội dung

Ca ngợi tình yêu chân chính: Đoạn trích là bài ca bất tử về tình yêu mãnh liệt, trong sáng và đầy hy sinh của Romeo và Juliet. Tình yêu của họ vượt lên trên mọi hận thù, định kiến và cả cái chết.
Phản ánh xung đột xã hội: Tác phẩm phản ánh sâu sắc xung đột giữa khát vọng yêu đương của con người với những luật lệ hà khắc, những mối thù hận vô nghĩa của xã hội phong kiến.
Giá trị nhân văn: Đoạn trích thể hiện niềm tin vào con người, vào sức mạnh của tình yêu và khát vọng tự do. Cái chết của đôi tình nhân đã thức tỉnh lương tri của mọi người, hóa giải hận thù.

2. Giá trị nghệ thuật

Nghệ thuật xây dựng xung đột kịch: Shakespeare đã tạo ra những lớp xung đột chồng chéo: xung đột giữa tình yêu và hoàn cảnh, xung đột nội tâm nhân vật, xung đột giữa các thế hệ.
Nghệ thuật khắc họa tâm lý nhân vật: Tâm lý của Romeo và Juliet được thể hiện vô cùng tinh tế và sâu sắc qua từng lời thoại, hành động, đặc biệt là qua những giằng xé nội tâm.
Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ: Ngôn ngữ kịch giàu chất thơ, sử dụng nhiều hình ảnh biểu tượng đặc sắc (sơn ca - họa mi, ánh sáng - bóng tối), và nghệ thuật ngôn ngữ nước đôi đầy kịch tính.
Nghệ thuật dự báo và tạo kịch tính: Tác giả khéo léo cài cắm những chi tiết, lời thoại mang tính dự báo bi kịch, khiến cho vở kịch luôn căng thẳng, hấp dẫn.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Câu hỏi 1: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh “chim sơn ca” và “chim họa mi” trong cuộc đối thoại giữa Romeo và Juliet. Cuộc tranh luận này đã bộc lộ tâm trạng và tình cảm của hai nhân vật như thế nào?
Gợi ý trả lời:
- Nêu ý nghĩa biểu tượng: Họa mi (đêm, tình yêu, sự níu kéo), Sơn ca (ngày, chia ly, hiểm nguy).
- Phân tích tâm trạng Juliet: Mong muốn níu kéo thời gian, phủ nhận thực tại, sợ hãi chia ly.
- Phân tích tâm trạng Romeo: Giằng xé giữa tình yêu và lý trí, cuối cùng sẵn sàng hy sinh vì tình yêu.
- Khẳng định: Cuộc tranh luận cho thấy tình yêu mãnh liệt và bi kịch của đôi tình nhân.
Câu hỏi 2: Bằng việc phân tích những lời thoại và hình ảnh trong cảnh chia tay, hãy làm rõ những dự cảm về bi kịch được tác giả Shakespeare thể hiện trong đoạn trích.
Gợi ý trả lời:
- Phân tích câu nói của Romeo: “Càng sáng ra, trời càng thêm u tối.” -> Sự đảo lộn giá trị, nghịch cảnh.
- Phân tích lời thoại của Juliet khi nhìn Romeo từ trên cao: “như một người chết dưới đáy mồ.” -> Linh cảm trực tiếp về cái chết.
- Phân tích lời đáp của Romeo cũng mang dự cảm tương tự.
- Nêu tác dụng: Tạo không khí bi thương, nhấn mạnh vai trò của định mệnh, báo trước kết cục thảm khốc của vở kịch.
Câu hỏi 3: Phân tích nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ nước đôi của Juliet trong cuộc đối thoại với phu nhân Capulet. Nghệ thuật này cho thấy vẻ đẹp gì trong nhân vật Juliet?
Gợi ý trả lời:
- Giải thích tình huống kịch: Phu nhân Capulet hiểu lầm nguyên nhân nỗi buồn của con gái.
- Đưa ra và phân tích 1-2 ví dụ cụ thể về lời thoại nước đôi (ví dụ câu nói về việc muốn thấy Romeo “chết”). Phân tích cả hai lớp nghĩa.
- Khẳng định vẻ đẹp của nhân vật Juliet qua đó: thông minh, sắc sảo; có một tình yêu chung thủy, sâu sắc; đồng thời cho thấy nỗi đau đớn, cô độc tột cùng khi phải che giấu cảm xúc thật.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Đoạn trích “Thề nguyền và vĩnh biệt” là một bức tranh thu nhỏ, hội tụ đầy đủ những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của vở bi kịch Romeo và Juliet. Qua cảnh chia ly đầy nước mắt, chúng ta không chỉ thấy được vẻ đẹp bất diệt của tình yêu tự do mà còn cảm nhận sâu sắc sự xung đột giữa khát vọng cá nhân và những rào cản của xã hội. Bằng tài năng xây dựng kịch tính, khắc họa tâm lý và sử dụng ngôn từ bậc thầy, Shakespeare đã để lại cho nhân loại một kiệt tác sống mãi với thời gian. Hy vọng qua bài soạn này, các em sẽ thêm yêu mến tác phẩm và có thêm động lực để tìm đọc toàn bộ vở kịch, khám phá trọn vẹn câu chuyện tình yêu vĩ đại này.