A. Giới thiệu chung về bài học
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Trong giao tiếp hàng ngày cũng như trong các tác phẩm văn học, lời nói không chỉ chứa đựng những thông tin được thể hiện trực tiếp qua câu chữ. Đôi khi, người nói, người viết còn gửi gắm những ý tứ sâu xa, những thông điệp ẩn giấu mà chúng ta cần suy luận mới có thể hiểu được. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 100 hôm nay sẽ giúp các em khám phá hai khái niệm quan trọng: nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn. Việc nắm vững kiến thức này không chỉ giúp các em giải quyết tốt các bài tập trong sách giáo khoa mà còn nâng cao kỹ năng đọc hiểu văn bản, phân tích tác phẩm và giao tiếp tinh tế hơn trong cuộc sống. Sau bài học này, các em sẽ tự tin nhận diện, phân tích và sử dụng thành thạo hai tầng nghĩa này.
B. Nội dung chính của bài học
I. Lý thuyết trọng tâm về Nghĩa tường minh và Nghĩa hàm ẩn
Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần nắm chắc các khái niệm nền tảng. Đây là chìa khóa để các em có thể phân tích vấn đề một cách chính xác.
1. Nghĩa tường minh là gì?
Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng những từ ngữ trong câu. Đây là lớp nghĩa bề mặt, dễ dàng nhận biết và không đòi hỏi người nghe, người đọc phải suy luận.
- Đặc điểm: Hiển thị rõ ràng, trực tiếp.
- Ví dụ: Trong câu "Trời đang mưa.", nghĩa tường minh là thông báo về tình hình thời tiết hiện tại là có mưa.
2. Nghĩa hàm ẩn là gì?
Nghĩa hàm ẩn là phần thông báo không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu, nhưng có thể được suy ra từ câu chữ, ngữ cảnh và cách diễn đạt. Đây là lớp nghĩa sâu, đòi hỏi sự suy luận của người tiếp nhận.
- Đặc điểm: Không trực tiếp, ẩn giấu, cần suy luận dựa vào ngữ cảnh.
- Ví dụ: Một người bạn nói: "Trong rạp chiếu phim lạnh quá!"
- Nghĩa tường minh: Thông báo về nhiệt độ thấp trong rạp chiếu phim.
- Nghĩa hàm ẩn: Có thể là một lời đề nghị (Bạn có thể cho mình mượn áo khoác không?), một lời phàn nàn (Rạp nên tăng nhiệt độ), hoặc một lời gợi ý (Chúng ta ra ngoài đi).
3. Điều kiện để sử dụng nghĩa hàm ẩn hiệu quả
Để việc sử dụng nghĩa hàm ẩn thành công, cần đảm bảo hai điều kiện sau:
- Về phía người nói/viết: Phải có ý thức đưa hàm ý vào câu nói của mình.
- Về phía người nghe/đọc: Phải có năng lực và sẵn sàng giải đoán hàm ý đó. Người nghe phải dựa vào ngữ cảnh, tình huống giao tiếp và mối quan hệ giữa các nhân vật để suy luận.
4. Bảng phân biệt Nghĩa tường minh và Nghĩa hàm ẩn
| Tiêu chí | Nghĩa tường minh | Nghĩa hàm ẩn |
|---|---|---|
| Cách thể hiện | Diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ. | Không diễn đạt trực tiếp, phải suy ra. |
| Mức độ nhận biết | Dễ dàng, hiển thị trên bề mặt câu chữ. | Phải suy luận, phân tích ngữ cảnh. |
| Sự phụ thuộc vào ngữ cảnh | Ít phụ thuộc. | Phụ thuộc chặt chẽ vào ngữ cảnh giao tiếp. |
| Ví dụ | "Đồng hồ chỉ 8 giờ tối." | Khi thấy con vẫn xem TV, mẹ nói: "Đồng hồ chỉ 8 giờ tối rồi đấy." (Hàm ý: Đã đến giờ học bài, con nên tắt TV đi). |
II. Hướng dẫn giải bài tập sách giáo khoa trang 100
Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng những kiến thức lý thuyết vừa ôn tập để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa. Các bài tập này chủ yếu xoay quanh đoạn trích kịch "Bắc Sơn" của Nguyễn Huy Tưởng.
Bài tập 1
Yêu cầu: Đọc đoạn đối thoại sau (trích từ vở kịch Bắc Sơn của Nguyễn Huy Tưởng) và trả lời câu hỏi:
Thái: Cửu đấy à?
Cửu: Vâng, tôi đây. Bà có sai tôi đi đâu thì...
Thơm: (vội vàng) Anh Cửu! Mẹ tôi đi chợ vắng. Anh cứ vào đây. Chờ mẹ tôi về.
Cửu: (nhìn Thơm) Cô Thơm! (nhìn ra ngoài đường rồi đi vào)
Thơm: Anh ngồi xuống đây. (vội vàng đi lấy nước) Mời anh uống nước.
Câu hỏi: Trong lời nói của Thơm: “Mẹ tôi đi chợ vắng”, câu này có nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn là gì? Vì sao Cửu lại hiểu được nghĩa hàm ẩn trong lời nói của Thơm?
Phân tích yêu cầu và ngữ cảnh
- Ngữ cảnh: Cửu là một chiến sĩ cách mạng đang chạy trốn sự truy lùng của giặc. Anh tìm đến nhà cụ Vi - một cơ sở cách mạng. Thơm là con gái cụ Vi. Cuộc đối thoại diễn ra trong không khí khẩn trương, nguy hiểm.
- Nhiệm vụ: Xác định hai lớp nghĩa của câu nói và giải thích tại sao người nghe lại hiểu được lớp nghĩa ẩn.
Gợi ý trả lời chi tiết
a. Nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn trong câu nói của Thơm:
- Nghĩa tường minh: Câu "Mẹ tôi đi chợ vắng" thông báo một sự thật khách quan là mẹ của Thơm (cụ Vi) không có ở nhà vì đã đi chợ.
- Nghĩa hàm ẩn: Trong tình thế nguy hiểm, lời nói của Thơm không chỉ đơn thuần là thông báo. Nó chứa đựng một thông điệp ngầm quan trọng: "Ở nhà hiện tại không có ai khác ngoài tôi. Nơi này an toàn, anh có thể vào ẩn náu tạm thời mà không sợ bị phát hiện."
b. Vì sao Cửu hiểu được nghĩa hàm ẩn:
Anh Cửu có thể hiểu được hàm ý của Thơm nhờ vào các yếu tố sau:
- Dựa vào tình huống giao tiếp (ngữ cảnh): Anh Cửu đang ở trong tình thế cấp bách, cần một nơi ẩn nấp an toàn. Anh không đến đây để hỏi thăm thông thường. Do đó, mọi lời nói đều được đặt trong bối cảnh sinh tử này. Câu trả lời của Thơm phải được hiểu như một phản ứng trực tiếp với tình thế của anh.
- Dựa vào hành động, cử chỉ của Thơm: Lời nói của Thơm đi kèm với hành động "vội vàng" và lời mời "Anh cứ vào đây. Chờ mẹ tôi về". Sự khẩn trương và chủ động này cho thấy Thơm không chỉ trả lời câu hỏi của Cửu mà còn muốn giúp đỡ anh ngay lập tức. Hành động này xác nhận cho hàm ý "nơi này an toàn".
- Mối quan hệ giữa các nhân vật: Cửu biết đây là một cơ sở cách mạng. Anh tin tưởng vào gia đình cụ Vi. Vì vậy, anh có cơ sở để tin rằng lời nói của Thơm mang hàm ý che chở, bảo vệ.
=> Kết luận: Nhờ kết hợp phân tích câu chữ với ngữ cảnh nguy hiểm và hành động của nhân vật, anh Cửu đã giải mã thành công hàm ý trong lời nói của Thơm để đưa ra quyết định đúng đắn là đi vào nhà.
Bài tập 2
Yêu cầu: Tìm những câu có chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý đó.
(Nghe tiếng Vui khóc, Thơm buông màn, chạy lại bế con lên. Cửu nhìn theo ái ngại. Thơm cho con bú. Cửu sửa soạn đi)
Thơm: Anh Cửu! Trời còn chưa sáng hẳn. Anh hãy ở lại đây. Đi lúc này nguy hiểm lắm.
Cửu: Tôi không thể ở lại được. Sáng ra, thế nào cũng có người đến đây. Tôi ở lại, chỉ lụy thôi.
Thơm: Nhưng...
Cửu: Cô cho tôi một cái áo cũ, một cái nón rách, tôi đi ngay bây giờ. (Cửu nhìn Thơm, rồi nhìn con)
Thơm: Con tôi... Con tôi nó chỉ có mỗi một cái áo lành...
Phân tích yêu cầu và ngữ cảnh
- Ngữ cảnh: Cửu quyết định phải rời đi ngay để tránh làm liên lụy đến gia đình Thơm. Anh xin một cái áo cũ và nón rách để cải trang. Thơm đang rất khó xử.
- Nhiệm vụ: Xác định câu nói chứa hàm ý của Thơm và giải thích hàm ý đó.
Gợi ý trả lời chi tiết
a. Câu nói chứa hàm ý:
Câu nói chứa hàm ý của Thơm là: "Con tôi... Con tôi nó chỉ có mỗi một cái áo lành..."
b. Phân tích nội dung hàm ý:
- Nghĩa tường minh: Câu nói này thông báo một sự thật là đứa con của Thơm chỉ có duy nhất một chiếc áo lành lặn.
- Nghĩa hàm ẩn: Lời nói của Thơm không chỉ là một lời thông báo đơn thuần. Đặt trong ngữ cảnh Cửu đang xin một cái áo cũ để cải trang, câu nói của Thơm mang nhiều hàm ý sâu sắc:
- Lời từ chối khéo léo: Thơm không thể đưa áo cho anh Cửu được. Thay vì nói thẳng "Tôi không có áo cũ cho anh", cô dùng hình ảnh đứa con chỉ có một chiếc áo lành để thể hiện sự khó xử và bất lực của mình. Đây là một cách từ chối giữ được sự tôn trọng và thể hiện sự đồng cảm với hoàn cảnh của anh Cửu.
- Giải thích cho sự khó xử: Lời nói ngập ngừng ("Con tôi...") cho thấy sự đấu tranh nội tâm của Thơm. Cô muốn giúp anh Cửu, nhưng hoàn cảnh gia đình quá nghèo khó, đến mức con mình cũng không có đủ áo mặc. Hàm ý là: "Không phải tôi không muốn giúp, mà là tôi thực sự không có khả năng".
- Bộc lộ tình cảnh đáng thương: Qua lời nói này, Thơm gián tiếp bộc lộ tình cảnh khốn cùng của gia đình mình sau khi chồng cô (một người lính trong đội quân Pháp) chết trận. Điều này tạo ra sự đồng cảm sâu sắc từ phía anh Cửu và người đọc.
=> Kết luận: Bằng một câu nói bỏ lửng và đầy hàm ý, Thơm đã vừa từ chối được yêu cầu của Cửu, vừa giải thích được cho hoàn cảnh của mình, đồng thời bộc lộ được tình cảnh éo le của một người phụ nữ trong chiến tranh. Đây là một cách sử dụng hàm ý vô cùng tinh tế và hiệu quả.
Bài tập 3
Yêu cầu: Viết một đoạn đối thoại ngắn, trong đó có sử dụng câu chứa hàm ý từ chối.
Phân tích yêu cầu
- Hình thức: Đoạn đối thoại ngắn (khoảng 4-6 lượt lời).
- Nội dung: Phải có một câu chứa hàm ý mang mục đích từ chối một lời đề nghị hoặc yêu cầu nào đó.
- Yêu cầu kỹ năng: Vận dụng kiến thức về nghĩa hàm ẩn để tạo ra một tình huống giao tiếp tự nhiên, tinh tế.
Gợi ý thực hiện và ví dụ tham khảo
Bước 1: Xây dựng tình huống
Hãy nghĩ ra một tình huống mà việc từ chối thẳng thừng có thể gây mất lòng. Ví dụ:
- Bạn bè rủ đi chơi nhưng bạn phải ở nhà học bài.
- Một người bạn hỏi mượn một món đồ quý giá mà bạn không muốn cho mượn.
- Được mời tham gia một hoạt động nhưng bạn không có hứng thú.
Bước 2: Viết đoạn đối thoại
Dựa vào tình huống đã chọn, hãy viết các lượt lời. Chú ý câu chứa hàm ý phải tự nhiên, phù hợp với tính cách nhân vật và ngữ cảnh.
Ví dụ tham khảo:
Tình huống: Nam muốn mượn chiếc xe đạp mới của Minh để đi chơi xa, nhưng Minh lo ngại xe sẽ bị hỏng.
Đoạn đối thoại:
Nam: Minh ơi, cuối tuần này bọn mình định đạp xe lên Ba Vì chơi. Cho tớ mượn chiếc xe đạp mới của cậu nhé, xe của tớ cũ quá rồi.
Minh: Ồ, đi Ba Vì à, thích nhỉ!
Nam: Ừ, cảnh đẹp lắm. Thế cho tớ mượn xe nhé?
Minh: (Ngập ngừng) Chiếc xe này ba tớ mới mua tặng sinh nhật, ông dặn phải giữ gìn cẩn thận lắm.
Nam: À... ừ, tớ hiểu rồi. Thôi để tớ đi xe cũ vậy.
Phân tích ví dụ
- Câu chứa hàm ý: "Chiếc xe này ba tớ mới mua tặng sinh nhật, ông dặn phải giữ gìn cẩn thận lắm."
- Nghĩa tường minh: Kể lại nguồn gốc và lời dặn của bố về chiếc xe.
- Nghĩa hàm ẩn (lời từ chối): "Đây là một món quà rất quý giá và quan trọng với tớ, tớ không thể cho cậu mượn được, nhất là cho một chuyến đi xa và có thể gặp rủi ro."
- Hiệu quả: Minh đã từ chối một cách khéo léo, không làm Nam cảm thấy bị tổn thương hay phật lòng. Nam tự hiểu ra vấn đề và rút lại lời đề nghị.
C. Câu hỏi ôn tập và củng cố kiến thức
Để khắc sâu kiến thức vừa học, các em hãy thử trả lời các câu hỏi tự luận dưới đây. Đây là cơ hội để các em tự kiểm tra mức độ hiểu bài của mình.
-
Câu hỏi 1: Trình bày sự khác biệt cơ bản giữa nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn. Theo em, trong những tình huống giao tiếp nào người ta thường dùng nghĩa hàm ẩn? Cho ví dụ.
Gợi ý trả lời: Nêu lại định nghĩa, đặc điểm của hai loại nghĩa (dựa vào bảng so sánh). Nêu các tình huống nên dùng hàm ý như: muốn từ chối khéo, muốn châm biếm, phê phán một cách tế nhị, muốn giữ lịch sự, tôn trọng người đối diện... Lấy ví dụ minh họa cho một tình huống cụ thể. -
Câu hỏi 2: Đọc câu ca dao sau và phân tích nghĩa hàm ẩn:
"Bây giờ mận mới hỏi đào,
Vườn hồng đã có ai vào hay chưa?
Mận hỏi thì đào xin thưa,
Vườn hồng có lối nhưng chưa ai vào."
Gợi ý trả lời: Phân tích các hình ảnh ẩn dụ: "mận", "đào" chỉ các chàng trai, cô gái; "vườn hồng" chỉ trái tim, tình yêu của người con gái. Từ đó suy ra nghĩa hàm ẩn của cả đoạn ca dao: Lời tỏ tình và đáp lại một cách ý nhị, kín đáo của đôi trai gái trong xã hội xưa. -
Câu hỏi 3: Tại sao việc hiểu được nghĩa hàm ẩn lại quan trọng trong việc đọc hiểu các tác phẩm văn học, đặc biệt là thơ ca và kịch?
Gợi ý trả lời: Nhấn mạnh rằng văn học thường không phát biểu trực tiếp. Nhà văn, nhà thơ thường gửi gắm tư tưởng, tình cảm qua các hình ảnh, chi tiết, lời thoại ẩn ý. Việc giải mã được hàm ý giúp người đọc khám phá được chiều sâu của tác phẩm, hiểu đúng ý đồ nghệ thuật của tác giả, cảm nhận được vẻ đẹp của ngôn từ và sự tinh tế trong cách biểu đạt.
D. Kết luận và tóm tắt
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu và thực hành về nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn. Bài học đã chỉ ra rằng, ngôn ngữ không chỉ là những gì được viết ra hay nói ra một cách rõ ràng. Ẩn sau câu chữ là cả một thế giới thông điệp phong phú mà người nói, người viết muốn gửi gắm. Nghĩa tường minh là phần nổi của tảng băng, còn nghĩa hàm ẩn chính là phần chìm sâu sắc và thú vị. Việc rèn luyện kỹ năng nhận biết và phân tích hàm ý sẽ giúp các em trở thành người đọc văn tinh tế và người giao tiếp hiệu quả hơn. Hãy tiếp tục quan sát và áp dụng kiến thức này vào việc học tập và cuộc sống hàng ngày nhé!