Soạn bài Thực hành tiếng Việt lớp 9 trang 17 (Phó từ, Trợ từ)

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9! Bài học hôm nay sẽ đưa chúng ta đi sâu vào thế giới vi diệu của tiếng Việt qua bài Thực hành tiếng Việt trang 17, sách Ngữ văn 9 - Kết nối tri thức. Nội dung trọng tâm của bài học là ba loại từ tuy nhỏ bé nhưng có "võ" rất lớn: phó từ, trợ từ và thán từ. Việc nắm vững cách dùng các từ loại này không chỉ giúp các em giải quyết tốt các bài tập trong sách giáo khoa mà còn là chìa khóa để nâng cao khả năng diễn đạt, làm cho lời văn, câu nói trở nên chính xác, giàu sắc thái biểu cảm hơn. Sau bài học này, các em sẽ tự tin nhận diện, phân tích tác dụng và vận dụng thành thạo phó từ, trợ từ, thán từ trong cả việc đọc hiểu văn bản và tạo lập văn bản của riêng mình.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Hệ thống hóa kiến thức nền tảng

Trước khi đi vào giải bài tập cụ thể, chúng ta cần củng cố lại những kiến thức lý thuyết cốt lõi về phó từ, trợ từ và thán từ.

1. Phó từ

Phó từ là những từ chuyên đi kèm với động từ, tính từ để bổ sung ý nghĩa về thời gian, mức độ, sự tiếp diễn, sự phủ định, sự cầu khiến...

• Chức năng: Bổ sung, làm rõ nghĩa cho thành phần trung tâm (động từ, tính từ). Phó từ không thể làm chủ ngữ hay vị ngữ một mình.
• Phân loại và ví dụ:
  • Phó từ chỉ quan hệ thời gian: đã, đang, sẽ, sắp, từng, mới, vừa... (Ví dụ: Tôi đã làm xong bài tập.)
  • Phó từ chỉ mức độ: rất, quá, lắm, cực kỳ, vô cùng... (Ví dụ: Bông hoa này thơm quá!)
  • Phó từ chỉ sự tiếp diễn tương tự: cũng, vẫn, còn, đều, cứ... (Ví dụ: Anh ấy vẫn giữ thói quen đọc sách mỗi tối.)
  • Phó từ chỉ sự phủ định: không, chưa, chẳng... (Ví dụ: Cô ấy chưa đến.)
  • Phó từ chỉ sự cầu khiến: hãy, đừng, chớ... (Ví dụ: Hãy giữ gìn vệ sinh chung.)
• Vị trí: Phó từ thường đứng trước hoặc sau động từ, tính từ mà nó bổ nghĩa. Vị trí này có thể thay đổi ý nghĩa của câu. (Ví dụ: "Tôi đã ăn cơm" khác với "Tôi ăn cơm đã").

2. Trợ từ

Trợ từ là những từ dùng để nhấn mạnh hoặc biểu thị thái độ, sự đánh giá đối với sự vật, sự việc được nói đến trong câu.

• Chức năng: Nhấn mạnh vào một từ, một cụm từ nào đó trong câu để làm nổi bật thông tin hoặc thái độ của người nói.
• Một số trợ từ thường gặp: những, có, chính, đích, ngay, cả, đến, thì, là, mà...
• Ví dụ phân tích:
  • "Nó ăn những ba bát cơm." -> Trợ từ "những" nhấn mạnh số lượng lớn, vượt mức bình thường.
  • "Chính em đã làm vỡ lọ hoa." -> Trợ từ "chính" nhấn mạnh vào chủ thể hành động là "em", không phải ai khác.
  • "Nó đi ngay." -> "ngay" là phó từ. Nhưng "Ngay cả tôi cũng không biết." -> "ngay" là trợ từ, nhấn mạnh đối tượng "tôi".
• Lưu ý: Trợ từ thường đi kèm với một từ ngữ cụ thể và có vai trò nhấn mạnh. Nếu bỏ trợ từ đi, câu vẫn đúng ngữ pháp nhưng mất đi sắc thái nhấn mạnh.

3. Thán từ

Thán từ là những từ dùng để bộc lộ trực tiếp tình cảm, cảm xúc của người nói, người viết hoặc dùng để gọi đáp.

• Chức năng: Bộc lộ cảm xúc (vui, buồn, ngạc nhiên, đau đớn...) hoặc tạo lập, duy trì quan hệ giao tiếp.
• Phân loại:
  • Thán từ bộc lộ cảm xúc: ôi, chao ôi, trời ơi, á, ái, than ôi... (Ví dụ: Ôi, cảnh đẹp quá!)
  • Thán từ gọi đáp: này, ơi, vâng, dạ, ạ, ư... (Ví dụ: "Mẹ ơi, mẹ đâu rồi?" - "Dạ, con đây ạ.")
• Vị trí và Dấu hiệu nhận biết: Thán từ thường đứng ở đầu câu, có thể tách thành một câu riêng. Sau thán từ thường có dấu chấm than (!) hoặc dấu phẩy (,).

II. Hướng dẫn giải bài tập SGK Ngữ văn 9 trang 17

Bài tập 1: Tìm phó từ trong các câu sau và cho biết mỗi phó từ bổ sung ý nghĩa gì.

Câu a. "Tôi đã đi nhiều nơi, đóng quân nhiều chỗ..."

• Phó từ: đã.
• Ý nghĩa: Bổ sung ý nghĩa thời gian (hành động "đi", "đóng quân" xảy ra trong quá khứ) cho các động từ "đi", "đóng quân".

Câu b. "Nhưng mỗi lần về thăm quê, tôi vẫn không thể quên được..."

• Phó từ: vẫn.
• Ý nghĩa: Bổ sung ý nghĩa tiếp diễn (trạng thái "không thể quên" được duy trì, lặp lại) cho cụm động từ "không thể quên".

Câu c. "Nó chẳng còn mong ước nào hơn thế."

• Phó từ: chẳng (tương đương với "không").
• Ý nghĩa: Bổ sung ý nghĩa phủ định cho động từ "còn".

Câu d. "Hình ảnh người mẹ tần tảo rất đỗi thân thương."

• Phó từ: rất.
• Ý nghĩa: Bổ sung ý nghĩa mức độ cao cho tính từ "thân thương".

Bài tập 2: Xác định trợ từ, thán từ trong các câu sau và nêu tác dụng của chúng.

Câu a. "Ôi, quê hương, ta lại trở về với người!"

• Từ loại: Ôi là thán từ.
• Tác dụng: Bộc lộ cảm xúc vui mừng, sung sướng, xúc động mãnh liệt khi được trở về quê hương.

Câu b. "Chính lòng yêu nước đã đoàn kết chúng ta."

• Từ loại: Chính là trợ từ.
• Tác dụng: Nhấn mạnh vào "lòng yêu nước", khẳng định đây là yếu tố cốt lõi, nguồn sức mạnh tạo nên sự đoàn kết, chứ không phải bất kỳ yếu tố nào khác.

Câu c. "Nó làm được những hai bài toán khó."

• Từ loại: những là trợ từ.
• Tác dụng: Nhấn mạnh số lượng "hai bài toán khó" là nhiều, vượt ngoài dự kiến hoặc sự bình thường, thể hiện sự đánh giá, ngạc nhiên của người nói.

Câu d. "- Này, cậu lại đây tớ bảo. - Vâng, tớ đến ngay."

• Từ loại: Này là thán từ gọi, Vâng là thán từ đáp.
• Tác dụng:
  • Này: Dùng để gọi, thu hút sự chú ý của người nghe.
  • Vâng: Dùng để đáp lại lời gọi, thể hiện sự đồng ý, lịch sự.

Bài tập 3: Phân biệt ý nghĩa của các từ in đậm trong các cặp câu.

Cặp 1a: "Nó ăn cả con gà."
Cặp 1b: "Cả lớp đều chăm chú nghe giảng."

• Phân tích 1a: "cả" là trợ từ. Nó nhấn mạnh sự toàn vẹn, mức độ cao của hành động ăn (ăn hết nguyên con gà), thể hiện sự ngạc nhiên, thán phục hoặc chê bai.
• Phân tích 1b: "cả" là đại từ phiếm chỉ (hoặc một số quan điểm xếp vào nhóm từ chỉ lượng). Nó có ý nghĩa bao hàm toàn bộ tập hợp "lớp", không mang sắc thái nhấn mạnh thái độ như trợ từ.

Cặp 2a: "Tôi cũng nghĩ như bạn."
Cặp 2b: "Nó nghèo mà học giỏi."

• Phân tích 2a: "cũng" là phó từ. Nó bổ sung ý nghĩa tiếp diễn tương tự cho động từ "nghĩ" (hành động suy nghĩ của tôi tương tự hành động suy nghĩ của bạn).
• Phân tích 2b: "mà" là quan hệ từ. Nó nối hai vế câu có ý nghĩa tương phản (nghèo >< học giỏi).
• Lưu ý: Từ "mà" cũng có thể là trợ từ trong trường hợp khác, ví dụ: "Đẹp mà không thông minh thì cũng vô ích." (nhấn mạnh, biểu thị thái độ). Việc phân biệt cần dựa vào ngữ cảnh cụ thể.

Bài tập 4: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 5-7 câu) về một kỉ niệm tuổi thơ, trong đó có sử dụng ít nhất một phó từ, một trợ từ và một thán từ. Gạch chân và chú thích rõ.

Đoạn văn tham khảo:

Chao ôi (thán từ), mỗi khi hè về, lòng tôi lại nao nao nhớ về những buổi trưa trốn ngủ đi bắt ve cùng lũ bạn. Kỉ niệm ấy đã (phó từ) hằn sâu trong tâm trí tôi. Cả đám trẻ chúng tôi, đứa nào đứa nấy đen nhẻm vì nắng. Vậy mà vui! Có hôm, thằng Tí bắt được những (trợ từ) năm con ve sầu, khiến cả bọn phải trầm trồ thán phục. Những tiếng ve râm ran ngày ấy giờ chỉ còn là kí ức, nhưng mỗi lần nhớ lại, tôi vẫn thấy lòng mình ấm áp lạ thường.

• Thán từ: Chao ôi - Bộc lộ cảm xúc hoài niệm, bâng khuâng.
• Phó từ: đã - Bổ sung ý nghĩa thời gian quá khứ cho động từ "hằn sâu".
• Trợ từ: những - Nhấn mạnh số lượng "năm con ve" là nhiều, đáng ngạc nhiên.

III. Mở rộng và Nâng cao

1. Bảng tóm tắt phân biệt Phó từ - Trợ từ - Thán từ

2. Sức mạnh biểu cảm của các "hư từ" trong văn chương

Phó từ, trợ từ, thán từ tuy là hư từ nhưng lại là công cụ đắc lực để các nhà văn thể hiện tài năng ngôn ngữ. Hãy xem cách Nguyễn Du sử dụng chúng trong Truyện Kiều:

"Buồn trông cửa bể chiều hôm,
Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?
Buồn trông ngọn nước mới sa,
Hoa trôi man mác biết là về đâu?
Buồn trông nội cỏ rầu rầu,
Chân mây mặt đất một màu xanh xanh.
Buồn trông gió cuốn mặt duềnh,
Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi."

Phó từ "mới" trong "ngọn nước mới sa" không chỉ chỉ thời gian mà còn gợi cảm giác sự việc vừa mới xảy ra, còn tươi mới, xót xa. Nó góp phần tô đậm thêm nỗi buồn vô định, bất an của Thúy Kiều. Hay trong văn của Nam Cao, những thán từ như "hỡi ơi", "khốn nạn" hay những trợ từ như "chính", "đến" được sử dụng một cách tài tình để lột tả tận cùng sự đau khổ, phẫn uất của người nông dân.

C. CÂU HỎI TỰ LUYỆN

Để củng cố kiến thức, các em hãy thử sức với các câu hỏi tự luận sau:

1. Câu 1: Đặt hai câu để phân biệt một phó từ và một trợ từ có hình thức giống nhau (ví dụ: ngay, còn, đã...). Phân tích rõ chức năng và ý nghĩa của từ đó trong mỗi câu.
2. Câu 2: Tìm trong đoạn trích sau các phó từ, trợ từ, thán từ. Nêu rõ tác dụng của chúng trong việc biểu đạt nội dung và cảm xúc.
   "Trời ơi, chỉ còn có năm phút! Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn." (Lặng lẽ Sa Pa - Nguyễn Thành Long)
3. Câu 3: Viết một đoạn hội thoại ngắn (4-6 lượt lời) giữa hai người bạn hỏi thăm nhau về kết quả thi, trong đó có sử dụng ít nhất một thán từ gọi, một thán từ đáp, một phó từ chỉ mức độ và một trợ từ để nhấn mạnh.

Hướng dẫn trả lời ngắn gọn:

1. Câu 1: Cần chọn một từ (ví dụ: "ngay"). Câu 1: "Tôi đi ngay đây." (ngay: phó từ chỉ sự tức thì). Câu 2: "Ngay cả cô giáo cũng ngạc nhiên." (ngay: trợ từ nhấn mạnh đối tượng "cô giáo"). Phân tích rõ chức năng bổ nghĩa (phó từ) và nhấn mạnh (trợ từ).
2. Câu 2:
   • Thán từ: Trời ơi -> Bộc lộ cảm xúc ngạc nhiên, tiếc nuối vì thời gian trôi quá nhanh.
   • Trợ từ: Chính -> Nhấn mạnh chủ thể nói là "anh thanh niên", không phải ai khác.
   • Phó từ: chỉ còn -> "chỉ" là trợ từ nhấn mạnh sự ít ỏi, "còn" là phó từ chỉ sự tiếp diễn. Cụm từ này nhấn mạnh thời gian còn lại rất ít.
3. Câu 3: Đoạn hội thoại cần tự nhiên, có lời gọi ("Này Lan ơi!"), lời đáp ("Ừ, tớ đây!"). Sử dụng phó từ mức độ ("Bài thi khó lắm.") và trợ từ ("Tớ làm được những câu khó nhất đấy.") một cách hợp lý để thể hiện cảm xúc và thông tin.

D. KẾT LUẬN VÀ TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau ôn tập, phân tích và thực hành về ba đơn vị kiến thức tiếng Việt quan trọng: phó từ, trợ từ và thán từ. Phó từ giúp làm rõ nghĩa cho động từ, tính từ. Trợ từ là công cụ để nhấn mạnh, biểu thị thái độ. Thán từ giúp bộc lộ cảm xúc và thực hiện chức năng giao tiếp. Việc hiểu rõ bản chất và phân biệt được ba từ loại này sẽ giúp các em không chỉ làm tốt bài kiểm tra, mà quan trọng hơn là có khả năng sử dụng tiếng Việt một cách linh hoạt, tinh tế và biểu cảm. Hãy tích cực quan sát cách sử dụng chúng trong các văn bản các em đọc và mạnh dạn áp dụng vào bài viết của mình để lời văn thêm sinh động và có chiều sâu.