Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 101 - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. Giới thiệu bài học

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Bước vào giai đoạn cuối của chặng đường phổ thông, việc sử dụng tiếng Việt một cách trong sáng, chính xác và hiệu quả không chỉ là yêu cầu của môn Ngữ văn mà còn là kỹ năng thiết yếu cho các kì thi quan trọng và giao tiếp trong cuộc sống. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 101, Tập 2 hôm nay sẽ giúp các em rèn luyện hai kĩ năng quan trọng: nhận diện, sửa chữa các lỗi sai phổ biến về thành phần câu, lỗi logic và vận dụng thành thạo biện pháp tu từ lặp cấu trúc. Thông qua bài học này, các em sẽ tự tin hơn trong việc diễn đạt, viết lách, xây dựng những câu văn, đoạn văn chặt chẽ, logic và giàu sức biểu cảm, từ đó nâng cao kết quả học tập của mình.

B. Nội dung chính

I. Lý thuyết trọng tâm cần nắm vững

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta hãy cùng hệ thống lại những kiến thức nền tảng về lỗi câu và biện pháp tu từ lặp cấu trúc.

1. Các lỗi thường gặp về thành phần câu

Câu là đơn vị cơ bản của lời nói, phải có cấu trúc chủ ngữ - vị ngữ (C-V) đầy đủ để diễn đạt một ý trọn vẹn. Tuy nhiên, trong quá trình viết, chúng ta dễ mắc một số lỗi sau:

Câu thiếu chủ ngữ: Là câu thiếu bộ phận trả lời cho câu hỏi "Ai?", "Cái gì?", "Con gì?". Người đọc không xác định được đối tượng thực hiện hành động, trạng thái được nói đến trong vị ngữ.
Câu thiếu vị ngữ: Là câu thiếu bộ phận trả lời cho câu hỏi "Làm gì?", "Như thế nào?", "Là gì?". Câu văn chỉ nêu lên đối tượng mà không cho biết đối tượng đó hoạt động, có đặc điểm hay trạng thái ra sao.
Câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ (câu què): Thực chất đây không phải là một câu hoàn chỉnh mà chỉ là một cụm từ, một thành phần phụ của câu bị tách ra đứng độc lập.

2. Các lỗi logic trong câu

Một câu văn đúng ngữ pháp nhưng vẫn có thể sai nếu các ý trong câu không nhất quán, mâu thuẫn hoặc không phù hợp với thực tế khách quan.

Lỗi về quan hệ từ: Dùng sai các cặp quan hệ từ (ví dụ: dùng tuy... nên... thay vì tuy... nhưng...) làm cho quan hệ ý nghĩa giữa các vế câu trở nên sai lệch.
Lỗi mâu thuẫn về nghĩa: Các từ ngữ, các vế câu trong cùng một phát ngôn lại diễn tả những thông tin trái ngược, phủ định lẫn nhau.
Lỗi sắp xếp trật tự các ý: Các sự việc, ý tưởng không được trình bày theo một trình tự hợp lý (thời gian, nguyên nhân - kết quả, nhận thức), gây khó hiểu hoặc hiểu sai cho người đọc.

3. Biện pháp tu từ lặp cấu trúc (Lặp cú pháp)

Định nghĩa: Lặp cấu trúc là biện pháp tu từ lặp lại một mô hình cấu trúc ngữ pháp nào đó (cụm từ, vế câu, câu) nhằm tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng cho lời văn, đồng thời nhấn mạnh một ý tưởng, cảm xúc quan trọng.

Tác dụng:
- Tạo nhịp điệu, sự hài hòa, cân đối cho câu văn, đoạn văn.
- Nhấn mạnh, làm nổi bật một nội dung, cảm xúc cần biểu đạt.
- Tăng tính biểu cảm, sức hấp dẫn và thuyết phục cho lời nói/bài viết.
- Thể hiện sự liệt kê, tính song hành hoặc sự tăng tiến của các sự vật, hiện tượng.
Phân biệt: Cần phân biệt lặp cấu trúc (lặp lại mô hình ngữ pháp) với phép lặp (lặp lại một từ/cụm từ). Lặp cấu trúc mang tính khái quát và phức tạp hơn.

II. Hướng dẫn giải bài tập sách giáo khoa trang 101

Bài tập 1: Phát hiện và sửa lỗi về thành phần câu trong các câu sau:

Câu a) Qua hình tượng những người nông dân trong các tác phẩm của Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám đã cho ta thấy số phận bi thảm và vẻ đẹp tâm hồn của họ.

Phát hiện lỗi: Câu thiếu chủ ngữ. Trạng ngữ "Qua hình tượng... Cách mạng tháng Tám" quá dài, khiến người viết nhầm tưởng đó là chủ ngữ. Vị ngữ là "đã cho ta thấy...". Câu hỏi đặt ra là: "Cái gì đã cho ta thấy?". Câu văn chưa trả lời được.
Cách sửa:
- Cách 1 (Biến trạng ngữ thành chủ ngữ): Bỏ từ "Qua", câu sẽ trở nên hoàn chỉnh.
  → Hình tượng những người nông dân trong các tác phẩm của Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám đã cho ta thấy số phận bi thảm và vẻ đẹp tâm hồn của họ.
- Cách 2 (Thêm chủ ngữ): Giữ nguyên trạng ngữ và thêm chủ ngữ phù hợp.
  → Qua hình tượng những người nông dân trong các tác phẩm của Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám, nhà văn đã cho ta thấy số phận bi thảm và vẻ đẹp tâm hồn của họ.
  → Qua hình tượng những người nông dân trong các tác phẩm của Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám, chúng ta thấy được số phận bi thảm và vẻ đẹp tâm hồn của họ.

Câu b) Đoàn Thị Điểm, một nữ sĩ tài hoa, có nhiều đóng góp cho văn học dân tộc ở thế kỉ XVIII.

Phát hiện lỗi: Câu thiếu vị ngữ. Cả câu mới chỉ là một cụm danh từ phức tạp, trong đó "Đoàn Thị Điểm" là danh từ trung tâm, "một nữ sĩ... thế kỉ XVIII" là thành phần phụ chú, giải thích cho danh từ đó. Câu mới chỉ nêu đối tượng, chưa cho biết đối tượng đó làm gì, ra sao.
Cách sửa:
- Cách 1 (Thêm vị ngữ): Thêm động từ "là" để biến cụm danh từ thành một vị ngữ hoàn chỉnh.
  → Đoàn Thị Điểm là một nữ sĩ tài hoa, có nhiều đóng góp cho văn học dân tộc ở thế kỉ XVIII.
- Cách 2 (Biến phụ chú thành vị ngữ): Bỏ dấu phẩy sau "tài hoa" và biến phần sau thành vị ngữ.
  → Đoàn Thị Điểm là một nữ sĩ tài hoa và bà có nhiều đóng góp cho văn học dân tộc ở thế kỉ XVIII. (Cách này làm câu dài hơn nhưng rõ nghĩa).

Câu c) Với lối miêu tả nội tâm sâu sắc, tinh tế, khả năng phân tích tâm lí nhân vật bậc thầy.

Phát hiện lỗi: Câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Cả câu chỉ là một cụm danh từ và một trạng ngữ. "Với lối miêu tả... tinh tế" là trạng ngữ chỉ cách thức. "khả năng phân tích... bậc thầy" là một cụm danh từ. Đây không phải là một câu hoàn chỉnh.
Cách sửa: Cần thêm đầy đủ C-V để tạo thành câu. Giả sử đang nói về nhà văn Nam Cao.
→ Nam Cao đã rất thành công với lối miêu tả nội tâm sâu sắc, tinh tế, thể hiện khả năng phân tích tâm lí nhân vật bậc thầy.
→ Với lối miêu tả nội tâm sâu sắc, tinh tế, Nam Cao đã cho thấy khả năng phân tích tâm lí nhân vật bậc thầy của mình.

Câu d) Bằng những việc làm thiết thực để giúp đỡ đồng bào bị lũ lụt.

Phát hiện lỗi: Câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ (tương tự câu c). "Bằng những việc làm thiết thực" là trạng ngữ. "để giúp đỡ đồng bào bị lũ lụt" là thành phần phụ chỉ mục đích.
Cách sửa: Thêm C-V để câu có nghĩa trọn vẹn.
→ Chúng tôi đã thể hiện tinh thần tương thân tương ái bằng những việc làm thiết thực để giúp đỡ đồng bào bị lũ lụt.
→ Bằng những việc làm thiết thực để giúp đỡ đồng bào bị lũ lụt, thanh niên tình nguyện đã lan tỏa những giá trị tốt đẹp trong cộng đồng.

Bài tập 2: Phát hiện và sửa lỗi logic trong các câu sau:

Câu a) Mặc dù bị ốm nhưng bạn ấy vẫn đạt giải Nhất trong kì thi học sinh giỏi.

Phát hiện lỗi: Lỗi logic về quan hệ ý nghĩa. Việc "bị ốm" là một trở ngại, một điều kiện bất lợi. Việc "đạt giải Nhất" là một kết quả tốt đẹp, vượt qua trở ngại đó. Quan hệ giữa hai vế phải là quan hệ tương phản, đối lập, không phải quan hệ nhượng bộ - tăng tiến. Cặp quan hệ từ "Mặc dù... nhưng..." không sai về ngữ pháp, nhưng trong văn phong trang trọng, thường chỉ dùng "Mặc dù..." hoặc "..., nhưng...". Tuy nhiên, nhiều người vẫn chấp nhận cách dùng này. Một lỗi tinh tế hơn là sự thiếu kết nối nhân quả trực tiếp.
Cách sửa để câu văn chặt chẽ hơn:
- Cách 1 (Dùng một quan hệ từ):
  → Mặc dù bị ốm, bạn ấy vẫn đạt giải Nhất trong kì thi học sinh giỏi.
  → Bạn ấy bị ốm nhưng vẫn đạt giải Nhất trong kì thi học sinh giỏi.
- Cách 2 (Làm rõ quan hệ):
  → Việc bị ốm không ảnh hưởng đến phong độ của bạn ấy, vì vậy bạn ấy vẫn đạt giải Nhất trong kì thi học sinh giỏi. (Câu này giải thích rõ hơn nhưng không còn súc tích).

Câu b) Anh ấy là một người rất tốt bụng, nhưng đôi khi anh ấy cũng hay giúp đỡ mọi người.

Phát hiện lỗi: Lỗi mâu thuẫn về nghĩa. Vế thứ nhất khẳng định "là một người rất tốt bụng". Vế thứ hai dùng từ "nhưng" (chỉ sự đối lập) để nói về một hành động "hay giúp đỡ mọi người". Hành động này lại là minh chứng cho sự tốt bụng, chứ không phải đối lập.
Cách sửa:
- Cách 1 (Thay quan hệ từ): Dùng quan hệ từ chỉ sự giải thích, bổ sung.
  → Anh ấy là một người rất tốt bụng, vì vậy/cho nên anh ấy hay giúp đỡ mọi người.
  → Anh ấy là một người rất tốt bụng, điều đó thể hiện ở việc anh ấy luôn sẵn lòng giúp đỡ mọi người.
- Cách 2 (Bỏ quan hệ từ, dùng dấu câu):
  → Anh ấy là một người rất tốt bụng: anh ấy luôn sẵn lòng giúp đỡ mọi người.

Câu c) Chị Dậu rất yêu thương chồng con, chị đã bán con và bán chó để có tiền nộp sưu cho chồng.

Phát hiện lỗi: Lỗi logic về quan hệ nhân quả và sắc thái biểu cảm. Câu văn tạo cảm giác hành động "bán con và bán chó" là một hệ quả tự nhiên, đơn giản của tình yêu thương, trong khi đây là một sự hi sinh tột cùng, đầy đau đớn. Cách diễn đạt này làm giảm đi tính bi kịch của tình huống.
Cách sửa: Cần thêm các từ ngữ thể hiện sự hi sinh, sự bắt buộc, nỗi đau đớn để câu văn logic và giàu cảm xúc hơn.
→ Chị Dậu rất yêu thương chồng con, vì vậy chị đã phải nén nỗi đau đến tột cùng, bán con và bán chó để có tiền nộp sưu cho chồng.
→ Vì rất yêu thương chồng con, chị Dậu đã buộc phải đưa ra quyết định đau đớn nhất là bán con và bán chó để có tiền nộp sưu cho chồng.

Bài tập 3: Phân tích tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc trong đoạn trích sau:

(Giả sử đoạn trích là một đoạn trong Tuyên ngôn Độc lập của Hồ Chí Minh)

"Pháp chạy, Nhật hàng, vua Bảo Đại thoái vị. Dân ta đã đánh đổ các xiềng xích thực dân gần 100 năm nay để gây dựng nên nước Việt Nam độc lập. Dân ta lại đánh đổ chế độ quân chủ mấy mươi thế kỉ mà lập nên chế độ Dân chủ Cộng hòa."

Xác định phép lặp cấu trúc:
Cấu trúc được lặp lại là: Chủ ngữ (Dân ta) + Vị ngữ (động từ "đánh đổ" + bổ ngữ).
- Câu 1: Dân ta đã đánh đổ các xiềng xích thực dân...
- Câu 2: Dân ta lại đánh đổ chế độ quân chủ...
Phân tích tác dụng:
- Nhấn mạnh hành động và ý chí: Việc lặp lại cấu trúc "đánh đổ" hai lần liên tiếp nhấn mạnh sức mạnh phi thường, tinh thần quật khởi và hành động quyết liệt của dân tộc Việt Nam trong việc giành lại độc lập, tự do.
- Tạo tính song hành, liệt kê: Biện pháp này đặt hai chiến công vĩ đại - lật đổ ách thực dân và xóa bỏ chế độ phong kiến - ngang hàng nhau, cho thấy tầm vóc lịch sử của Cách mạng tháng Tám.
- Tạo nhịp điệu hào hùng: Câu văn trở nên mạnh mẽ, dứt khoát, mang âm hưởng của một lời tuyên bố đanh thép, hùng hồn, khẳng định chủ quyền và chính nghĩa của dân tộc.
- Tăng sức thuyết phục: Bằng cách trình bày các sự thật lịch sử một cách logic, song song, đoạn văn tạo ra một lập luận chặt chẽ, không thể chối cãi, làm nền tảng vững chắc cho lời tuyên ngôn độc lập.

Bài tập 4: Viết đoạn văn (khoảng 150 chữ) về chủ đề khát vọng của tuổi trẻ, trong đó có sử dụng biện pháp lặp cấu trúc.

Gợi ý thực hiện:
1. Xác định ý chính: Tuổi trẻ có những khát vọng gì? (cống hiến, khám phá, khẳng định bản thân, xây dựng tương lai...).
2. Xây dựng cấu trúc lặp: Chọn một cấu trúc câu để nhấn mạnh. Ví dụ: "Tuổi trẻ khao khát...", "Chúng tôi muốn...", "Hãy để tuổi trẻ..."
3. Viết đoạn văn: Kết hợp cấu trúc lặp với các ý đã xác định, đảm bảo sự liền mạch, tự nhiên.
Đoạn văn tham khảo:
Tuổi trẻ là mùa của những khát vọng cháy bỏng, là hành trình không ngừng vươn xa. Chúng tôi khao khát được đem sức mình dựng xây quê hương giàu đẹp. Chúng tôi khao khát được đặt chân đến những vùng đất mới để mở mang tri thức. Chúng tôi khao khát được chinh phục những đỉnh cao khoa học để khẳng định vị thế Việt Nam trên trường quốc tế. Mỗi khát vọng ấy không phải là giấc mơ viển vông, mà là mục tiêu, là động lực để thế hệ trẻ hôm nay nỗ lực học tập, rèn luyện và cống hiến. Ngọn lửa nhiệt huyết và hoài bão sẽ là hành trang quý giá nhất, dẫn lối chúng tôi trên con đường biến ước mơ thành hiện thực, viết tiếp những trang sử vẻ vang của dân tộc.

(Phân tích: Cấu trúc "Chúng tôi khao khát được..." được lặp lại ba lần, có tác dụng nhấn mạnh những mong muốn lớn lao, mãnh liệt của thế hệ trẻ, tạo ra một nhịp điệu dồn dập, đầy nhiệt huyết cho đoạn văn).

C. Câu hỏi ôn tập và vận dụng

Câu 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa câu thiếu chủ ngữ và câu thiếu vị ngữ. Với mỗi loại lỗi, hãy đặt một câu sai và nêu ít nhất hai cách sửa khác nhau.
Câu 2: Lỗi logic trong câu thường bắt nguồn từ những nguyên nhân nào trong tư duy và diễn đạt? Theo em, làm thế nào để rèn luyện thói quen viết câu đúng logic?
Câu 3: Hãy tìm một đoạn thơ hoặc văn xuôi đã học trong chương trình Ngữ văn 12 có sử dụng biện pháp lặp cấu trúc. Chép lại đoạn văn đó và phân tích ngắn gọn hiệu quả nghệ thuật của biện pháp tu từ này.
Câu 4: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) bày tỏ suy nghĩ của em về trách nhiệm của thế hệ trẻ đối với việc bảo vệ môi trường, trong đó có sử dụng ít nhất một câu thiếu thành phần (dưới dạng câu đặc biệt để biểu cảm) và một lần sử dụng phép lặp cấu trúc.

D. Kết luận và dặn dò

Bài học hôm nay đã trang bị cho các em những kiến thức và kĩ năng quan trọng để nhận diện và khắc phục các lỗi thường gặp về ngữ pháp và logic, đồng thời biết cách vận dụng biện pháp lặp cấu trúc để tăng hiệu quả diễn đạt. Việc sử dụng ngôn ngữ một cách chính xác và nghệ thuật là cả một quá trình rèn luyện. Các em hãy chủ động áp dụng những điều đã học vào việc đọc lại, chỉnh sửa bài viết của chính mình. Hãy biến việc "nói đúng, viết hay" trở thành một thói quen, một lợi thế không chỉ trong học tập mà còn trong cả cuộc sống sau này. Chúc các em học tốt!