Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 104 - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Trong quá trình viết văn hay giao tiếp hằng ngày, việc diễn đạt rõ ràng, mạch lạc là vô cùng quan trọng. Một câu văn đúng ngữ pháp không chỉ thể hiện sự chỉn chu mà còn giúp người đọc, người nghe hiểu chính xác thông điệp chúng ta muốn truyền tải. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 104 hôm nay sẽ tập trung vào một số lỗi sai phổ biến nhất mà chúng ta thường mắc phải: lỗi về thành phần câu và lỗi logic. Thông qua bài học này, các em sẽ rèn luyện được kĩ năng nhận diện, phân tích và sửa chữa các lỗi sai, từ đó nâng cao khả năng sử dụng tiếng Việt một cách chính xác và hiệu quả. Hãy cùng nhau khám phá những kiến thức bổ ích này để bài viết của mình ngày càng hoàn thiện hơn nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Ôn tập kiến thức trọng tâm

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần hệ thống lại những kiến thức nền tảng về thành phần câu và các yêu cầu logic trong diễn đạt.

1. Lỗi về thành phần chính của câu

Mỗi câu đơn hoàn chỉnh thường có cấu trúc cốt lõi là Chủ ngữ - Vị ngữ (CN-VN). Việc thiếu một trong hai thành phần này hoặc cả hai sẽ khiến câu trở nên tối nghĩa, sai ngữ pháp.

a. Lỗi thiếu chủ ngữ

Khái niệm: Chủ ngữ là thành phần chính của câu, nêu lên sự vật, hiện tượng có hành động, đặc điểm, trạng thái... được miêu tả ở vị ngữ. Chủ ngữ thường trả lời cho câu hỏi: Ai? Cái gì? Con gì?

Lỗi thiếu chủ ngữ xảy ra khi câu chỉ có thành phần phụ và vị ngữ, khiến người đọc không xác định được đối tượng thực hiện hành động.

Ví dụ sai: Qua tác phẩm “Bình Ngô đại cáo” đã cho thấy tinh thần yêu nước của dân tộc ta.
Phân tích: Cụm từ "Qua tác phẩm 'Bình Ngô đại cáo'" là trạng ngữ, "đã cho thấy..." là vị ngữ. Câu này thiếu chủ ngữ, không rõ "ai" hoặc "cái gì" cho thấy tinh thần yêu nước.
Cách sửa:
1. Bỏ từ "Qua", biến trạng ngữ thành chủ ngữ: Tác phẩm “Bình Ngô đại cáo” đã cho thấy tinh thần yêu nước của dân tộc ta.
2. Thêm chủ ngữ mới: Qua tác phẩm “Bình Ngô đại cáo”, chúng ta thấy được tinh thần yêu nước của dân tộc ta.

b. Lỗi thiếu vị ngữ

Khái niệm: Vị ngữ là thành phần chính của câu, có khả năng kết hợp với các phó từ chỉ quan hệ thời gian và trả lời cho câu hỏi: Làm gì? Làm sao? Như thế nào? Là gì? Vị ngữ nêu lên hành động, trạng thái, đặc điểm... của đối tượng được nêu ở chủ ngữ.

Lỗi thiếu vị ngữ xảy ra khi câu chỉ có chủ ngữ và các thành phần phụ, chưa diễn tả trọn vẹn một ý.

Ví dụ sai: Bạn Lan, người học sinh giỏi nhất lớp 10A1.
Phân tích: "Bạn Lan" là chủ ngữ, "người học sinh giỏi nhất lớp 10A1" chỉ là cụm danh từ giải thích, bổ nghĩa cho chủ ngữ chứ chưa phải là vị ngữ. Câu chưa có hành động hay đặc điểm gì được nêu ra.
Cách sửa:
1. Thêm vị ngữ: Bạn Lan, người học sinh giỏi nhất lớp 10A1, luôn giúp đỡ bạn bè.
2. Biến cụm danh từ thành vị ngữ bằng cách thêm từ "là": Bạn Lan là người học sinh giỏi nhất lớp 10A1.

c. Lỗi thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ (Câu cụt)

Đây là trường hợp câu không có đủ cả hai thành phần chính, chỉ là một cụm từ rời rạc, không thể hiện một ý trọn vẹn. Lỗi này thường xảy ra khi người viết tách một thành phần phụ (trạng ngữ) thành một câu riêng.

Ví dụ sai: Để chuẩn bị cho kì thi cuối kì.
Phân tích: Cả câu này chỉ là một trạng ngữ chỉ mục đích, không có ai thực hiện hành động và hành động đó là gì.
Cách sửa: Ghép vào câu chính hoặc thêm CN-VN. Để chuẩn bị cho kì thi cuối kì, chúng em đã ôn tập rất chăm chỉ.

2. Lỗi logic trong diễn đạt

Lỗi logic là lỗi về mặt ý nghĩa. Câu có thể đúng ngữ pháp (đủ CN-VN) nhưng các thành phần trong câu lại mâu thuẫn, phi lý hoặc không phù hợp với thực tế khách quan.

Ví dụ sai: Em rất thích đọc truyện trinh thám và kinh dị, nhất là tác phẩm “Lặng lẽ Sa Pa”.
Phân tích: “Lặng lẽ Sa Pa” là một truyện ngắn trữ tình, không thuộc thể loại trinh thám hay kinh dị. Vế sau mâu thuẫn về logic thể loại với vế trước.
Cách sửa: Thay bằng một tác phẩm phù hợp. Em rất thích đọc truyện trinh thám và kinh dị, nhất là các tác phẩm của nhà văn Lôi Mễ.
Ví dụ sai: Nhờ lười biếng nên bạn ấy đã đạt kết quả thấp trong kì thi.
Phân tích: Quan hệ từ "nhờ" thường chỉ nguyên nhân tích cực dẫn đến kết quả tốt. Dùng "nhờ" cho một nguyên nhân tiêu cực là sai logic.
Cách sửa: Thay quan hệ từ. Vì lười biếng nên bạn ấy đã đạt kết quả thấp trong kì thi.

II. Hướng dẫn giải bài tập trang 104

Bài tập 1: Phát hiện và sửa lỗi trong các câu sau:

a. Câu gốc: Qua văn bản “Hịch tướng sĩ” đã thể hiện sâu sắc lòng yêu nước và tinh thần quyết chiến quyết thắng của quân dân nhà Trần.

Phát hiện lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu chủ ngữ. Thành phần “Qua văn bản Hịch tướng sĩ” là trạng ngữ, không phải chủ ngữ. Người đọc không biết “cái gì” đã thể hiện lòng yêu nước.
Cách sửa:
- Cách 1 (Biến trạng ngữ thành chủ ngữ): Bỏ từ “Qua”.
  → Văn bản “Hịch tướng sĩ” đã thể hiện sâu sắc lòng yêu nước và tinh thần quyết chiến quyết thắng của quân dân nhà Trần.
- Cách 2 (Thêm chủ ngữ): Giữ nguyên trạng ngữ và thêm chủ ngữ phù hợp.
  → Qua văn bản “Hịch tướng sĩ”, Trần Quốc Tuấn đã thể hiện sâu sắc lòng yêu nước và tinh thần quyết chiến quyết thắng của quân dân nhà Trần.
  hoặc
  → Qua văn bản “Hịch tướng sĩ”, chúng ta thấy được lòng yêu nước và tinh thần quyết chiến quyết thắng của quân dân nhà Trần.

b. Câu gốc: Với những thành tựu đạt được trong sản xuất, chiến đấu và xây dựng đất nước của nhân dân ta.

Phát hiện lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ (câu cụt). Toàn bộ câu chỉ là một cụm từ dài, bắt đầu bằng giới từ "Với", đóng vai trò như một thành phần phụ. Nó chưa thông báo một sự việc hoàn chỉnh.
Cách sửa: Cần thêm thành phần chính (CN-VN) để hoàn thiện câu.
- Cách 1: Thêm CN-VN vào sau.
  → Với những thành tựu đạt được trong sản xuất, chiến đấu và xây dựng đất nước của nhân dân ta, chúng ta có quyền tự hào về dân tộc mình.
- Cách 2: Biến đổi thành phần đã có thành CN-VN.
  → Những thành tựu đạt được trong sản xuất, chiến đấu và xây dựng đất nước của nhân dân ta thật đáng khâm phục.

c. Câu gốc: Trần Quốc Tuấn, người đã viết nên một áng văn bất hủ.

Phát hiện lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu vị ngữ. “Trần Quốc Tuấn” là chủ ngữ. Cụm “người đã viết nên một áng văn bất hủ” là một cụm danh từ có chức năng định ngữ (giải thích cho chủ ngữ), chứ không phải vị ngữ. Câu chưa nêu lên hành động, đặc điểm hay trạng thái của chủ ngữ.
Cách sửa:
- Cách 1 (Thêm vị ngữ): Thêm một động từ hoặc cụm động từ làm vị ngữ.
  → Trần Quốc Tuấn, người đã viết nên một áng văn bất hủ, luôn được nhân dân kính trọng.
- Cách 2 (Biến định ngữ thành vị ngữ): Thêm từ “là”.
  → Trần Quốc Tuấn là người đã viết nên một áng văn bất hủ.

d. Câu gốc: Năm 1285 và 1287, quân Mông – Nguyên sang xâm lược nước ta, nhưng đều bị thất bại thảm hại.

Phát hiện lỗi: Câu này mắc lỗi logic. Về mặt ngữ pháp, câu có đủ CN-VN. Tuy nhiên, về mặt lịch sử, cuộc kháng chiến chống quân Mông - Nguyên lần thứ ba diễn ra vào năm 1288, không phải 1287.
Cách sửa: Chỉnh sửa lại mốc thời gian cho đúng với sự thật lịch sử.
→ Năm 1285 và 1288, quân Mông – Nguyên sang xâm lược nước ta, nhưng đều bị thất bại thảm hại.

Bài tập 2: Phát hiện và sửa lỗi trong đoạn văn sau:

Đoạn văn gốc:
Trong những năm gần đây, trên báo chí đã nói nhiều đến những tấm gương người tốt, việc tốt. Với những hành động dũng cảm cứu người, hay hiến máu nhân đạo. Họ thực sự là những tấm gương sáng. Qua những tấm gương ấy đã góp phần làm cho xã hội ta ngày càng tốt đẹp hơn.

a. Phân tích lỗi

Câu 2: “Với những hành động dũng cảm cứu người, hay hiến máu nhân đạo.” → Đây là câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Nó chỉ là một trạng ngữ được tách riêng ra.
Câu 4: “Qua những tấm gương ấy đã góp phần làm cho xã hội ta ngày càng tốt đẹp hơn.” → Đây là câu thiếu chủ ngữ. “Qua những tấm gương ấy” là trạng ngữ, không rõ “ai” hoặc “cái gì” góp phần.

b. Sửa lỗi và viết lại đoạn văn

Để sửa lỗi, chúng ta cần kết hợp câu 2 vào câu 1 hoặc câu 3, và thêm chủ ngữ cho câu 4.

Cách sửa 1 (Gộp câu, thêm chủ ngữ):

Trong những năm gần đây, báo chí đã nói nhiều đến những tấm gương người tốt, việc tốt với những hành động dũng cảm cứu người hay hiến máu nhân đạo. Họ thực sự là những tấm gương sáng. Chính những tấm gương ấy đã góp phần làm cho xã hội ta ngày càng tốt đẹp hơn.

Cách sửa 2 (Biến đổi và sắp xếp lại):

Trong những năm gần đây, báo chí đã nói nhiều đến những tấm gương người tốt, việc tốt. Với những hành động dũng cảm cứu người hay hiến máu nhân đạo, họ thực sự là những tấm gương sáng. Những tấm gương ấy đã góp phần làm cho xã hội ta ngày càng tốt đẹp hơn.

Đoạn văn hoàn chỉnh (gợi ý):

Trong những năm gần đây, báo chí đã nói nhiều đến những tấm gương người tốt, việc tốt. Đó là những con người bình dị với hành động dũng cảm cứu người hay sẵn sàng hiến máu nhân đạo. Họ thực sự là những tấm gương sáng, góp phần làm cho xã hội ta ngày càng tốt đẹp hơn.

Bài tập 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trả lời câu hỏi: “Theo bạn, sức hấp dẫn của một tác phẩm văn học là do người đọc tạo ra hay do nhà văn tạo ra?”.

a. Gợi ý dàn ý

Mở đoạn: Nêu vấn đề - sức hấp dẫn của tác phẩm đến từ đâu? Khẳng định đây là sự tương tác hai chiều.
Thân đoạn:
- Luận điểm 1: Vai trò của nhà văn. Nhà văn là người “khai sinh” ra tác phẩm, tạo nên cốt truyện, nhân vật, sử dụng ngôn từ nghệ thuật, gửi gắm tư tưởng, thông điệp. Đây là nền tảng cốt lõi tạo nên giá trị ban đầu của tác phẩm.
- Luận điểm 2: Vai trò của người đọc. Người đọc là người “đồng sáng tạo”. Với vốn sống, kinh nghiệm, trí tưởng tượng của mình, người đọc lấp đầy những “khoảng trắng” trong tác phẩm, tìm ra những tầng ý nghĩa mới mà có thể chính nhà văn cũng không ngờ tới. Sức hấp dẫn của tác phẩm được khuếch đại và trở nên sống động qua lăng kính của người đọc.
Kết đoạn: Khẳng định lại. Sức hấp dẫn của tác phẩm là sự cộng hưởng tuyệt vời giữa tài năng sáng tạo của nhà văn và sự tiếp nhận, đồng sáng tạo của độc giả.

b. Đoạn văn tham khảo

Theo tôi, sức hấp dẫn của một tác phẩm văn học được tạo nên từ sự cộng hưởng tuyệt vời giữa nhà văn và người đọc. Trước hết, nhà văn đóng vai trò người kiến tạo, người “thổi hồn” vào tác phẩm. Bằng tài năng ngôn ngữ, trí tưởng tượng phong phú và tư tưởng sâu sắc, tác giả xây dựng nên một thế giới nghệ thuật với những nhân vật sống động, những tình tiết lôi cuốn và những thông điệp nhân văn. Đây chính là giá trị cốt lõi, là nền tảng tạo nên sức hút ban đầu. Tuy nhiên, tác phẩm sẽ chỉ là những kí tự vô tri nếu thiếu đi sự tiếp nhận của độc giả. Người đọc, với vốn sống, trải nghiệm và cảm xúc riêng, trở thành người “đồng sáng tạo”. Chính họ đã lấp đầy những “khoảng trắng” mà nhà văn để lại, phát hiện những tầng nghĩa ẩn sâu và tạo ra những liên tưởng độc đáo. Một tác phẩm có thể có vô vàn cách diễn giải khác nhau qua lăng kính của mỗi người. Vì vậy, sức hấp dẫn của văn học không nằm riêng ở người viết hay người đọc, mà ở chính cuộc đối thoại diệu kì giữa họ.

(Lưu ý: Khi viết, các em hãy tự kiểm tra lại đoạn văn của mình để chắc chắn không mắc các lỗi về thành phần câu và lỗi logic đã học.)

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu 1

Thế nào là lỗi thiếu chủ ngữ, thiếu vị ngữ? Nêu một ví dụ cho mỗi lỗi và cách sửa chữa.

Hướng dẫn: Xem lại phần I (Ôn tập kiến thức trọng tâm) để trình bày lại khái niệm và tự lấy ví dụ mới. Ví dụ, câu thiếu chủ ngữ: “Qua trận mưa rào, làm cho cây cối thêm xanh tươi.” → Sửa: “Trận mưa rào làm cho cây cối thêm xanh tươi.”

Câu 2

Phát hiện và sửa các lỗi trong những câu sau:

Bằng nghị lực phi thường đã giúp anh vượt qua mọi khó khăn.
Cuốn sách mà em vừa đọc xong.
Tuy nhà rất xa trường nhưng bạn ấy rất chăm học.

Hướng dẫn:

Lỗi: Thiếu chủ ngữ. → Sửa: Bằng nghị lực phi thường, anh ấy đã vượt qua mọi khó khăn. / Nghị lực phi thường đã giúp anh vượt qua mọi khó khăn.
Lỗi: Thiếu vị ngữ. → Sửa: Cuốn sách mà em vừa đọc xong rất hay.
Lỗi: Logic (sai quan hệ từ). Dùng “tuy... nhưng” để chỉ sự đối lập, trong khi “chăm học” là kết quả hợp lý của việc khắc phục khó khăn “nhà xa”. Câu này không sai ngữ pháp nhưng diễn đạt chưa hay. Có thể sửa để rõ nghĩa hơn: Mặc dù nhà rất xa trường nhưng bạn ấy vẫn đi học rất chuyên cần. Hoặc giữ nguyên nhưng hiểu rằng ý câu là sự nỗ lực vượt khó: câu này chấp nhận được trong nhiều ngữ cảnh.

Câu 3

Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của em về câu nói: “Im lặng là vàng”. Trong quá trình viết, hãy chú ý vận dụng kiến thức về câu để tránh các lỗi đã học.

Hướng dẫn: Em cần trình bày quan điểm của mình về câu nói trên. Có thể đồng tình, phản đối hoặc nhìn nhận từ hai phía. “Im lặng là vàng” khi nào (khi cần lắng nghe, suy nghĩ, tránh xung đột)? Và khi nào im lặng không phải là vàng (khi cần lên tiếng vì sự thật, bảo vệ kẻ yếu, thể hiện quan điểm)? Hãy đảm bảo mỗi câu văn đều đủ thành phần chính và logic.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Bài học hôm nay đã giúp chúng ta nhận diện và sửa chữa hai nhóm lỗi sai cơ bản nhưng rất phổ biến: lỗi thiếu thành phần chính của câu (chủ ngữ, vị ngữ) và lỗi logic trong diễn đạt. Nắm vững kiến thức này không chỉ giúp các em đạt điểm cao trong các bài kiểm tra môn Ngữ văn mà còn là một kỹ năng thiết yếu trong giao tiếp và học tập các môn khác. Hãy nhớ rằng, một câu văn đúng ngữ pháp và hợp logic là nền tảng của một tư duy rành mạch. Các em hãy thường xuyên rèn luyện thói quen đọc kỹ, soát lỗi sau khi viết để nâng cao khả năng sử dụng tiếng Việt của mình. Chúc các em học tốt!