Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 112 - Ngữ văn - Lớp 11 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Trong quá trình viết văn hay giao tiếp hàng ngày, việc diễn đạt ý tưởng một cách rõ ràng, mạch lạc là vô cùng quan trọng. Một câu văn đúng ngữ pháp và hợp logic không chỉ giúp người đọc, người nghe hiểu đúng ý của chúng ta mà còn thể hiện sự chỉn chu và tư duy sắc bén. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 112 hôm nay sẽ là chìa khóa giúp các em làm chủ kỹ năng này. Chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu, nhận diện và khắc phục hai nhóm lỗi rất phổ biến: lỗi về thành phần câu và lỗi logic. Sau bài học, các em sẽ tự tin hơn trong việc xây dựng những câu văn chuẩn mực, chặt chẽ, từ đó nâng cao toàn diện kỹ năng viết của mình.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Lý thuyết trọng tâm về lỗi câu

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần nắm vững nền tảng lý thuyết về các lỗi câu thường gặp. Đây là những kiến thức cốt lõi giúp các em nhận diện vấn đề một cách chính xác.

1. Lỗi về thành phần câu

Một câu hoàn chỉnh về mặt ngữ pháp thường phải có đủ các thành phần chính là chủ ngữ và vị ngữ. Việc thiếu một trong hai thành phần này hoặc các thành phần phụ bắt buộc sẽ khiến câu trở nên tối nghĩa hoặc sai hoàn toàn.

a. Lỗi thiếu thành phần chính (Chủ ngữ - Vị ngữ)

• Lỗi thiếu Chủ ngữ: Là lỗi câu chỉ có thành phần phụ (trạng ngữ) và vị ngữ, mà không có chủ thể thực hiện hành động hoặc mang đặc điểm được nêu ở vị ngữ. Lỗi này thường xảy ra khi người viết diễn đạt quá dài dòng, biến chủ ngữ thành một bộ phận trong trạng ngữ.
• Lỗi thiếu Vị ngữ: Là lỗi câu chỉ có chủ ngữ mà không có phần vị ngữ để nêu lên hành động, trạng thái, đặc điểm của chủ thể. Câu trở thành một cụm danh từ mở rộng, chưa trọn vẹn ý.

b. Lỗi thiếu thành phần phụ bắt buộc

Một số động từ hoặc tính từ trong câu đòi hỏi phải có một thành phần phụ đi kèm để làm rõ nghĩa. Thành phần phụ này được gọi là bổ ngữ bắt buộc. Nếu thiếu nó, câu sẽ không rõ nghĩa.

Ví dụ: Câu "Em tặng bạn." là một câu thiếu bổ ngữ bắt buộc. Động từ "tặng" đòi hỏi phải có đối tượng được tặng (tặng cái gì). Câu đúng phải là: "Em tặng bạn một quyển sách."

2. Lỗi logic trong câu

Lỗi logic xảy ra khi các ý, các vế trong câu được kết nối với nhau một cách phi lý, mâu thuẫn hoặc không phù hợp với thực tế khách quan. Lỗi này không sai về cấu trúc ngữ pháp nhưng sai về mặt ý nghĩa.

a. Khái niệm

Đây là lỗi về mối quan hệ ý nghĩa giữa các bộ phận trong câu hoặc giữa câu với hiện thực được nó phản ánh. Lỗi này thường liên quan đến việc sử dụng sai các cặp quan hệ từ (Vì...nên, Tuy...nhưng, Nếu...thì...) hoặc sắp xếp các ý thiếu hợp lý.

b. Một số dạng lỗi logic thường gặp

• Quan hệ nhân quả sai: Vế chỉ nguyên nhân không dẫn đến kết quả được nêu.
• Quan hệ tương phản, đối lập không phù hợp: Dùng các từ nối như "nhưng", "tuy nhiên", "mặc dù" cho các vế câu không có ý nghĩa đối lập.
• Quan hệ điều kiện - kết quả phi lý: Giả thiết được đặt ra không liên quan hoặc không thể dẫn tới kết quả.
• Thông tin mâu thuẫn nội tại: Các ý trong cùng một câu phủ định lẫn nhau.

II. Hướng dẫn giải bài tập sách giáo khoa trang 112

Bây giờ, chúng ta sẽ vận dụng những kiến thức trên để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa Ngữ văn 11, tập 1, trang 112.

Bài tập 1: Phát hiện và sửa lỗi thiếu thành phần câu

Yêu cầu: Phát hiện và sửa lỗi trong các câu sau:

a. Qua văn bản "Hịch tướng sĩ" của Trần Quốc Tuấn đã cho thấy lòng yêu nước nồng nàn của vị tướng này.

• Phân tích lỗi: Câu này thiếu chủ ngữ. Cụm "Qua văn bản Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn" là trạng ngữ chỉ phương tiện, không phải chủ ngữ. Phần còn lại "đã cho thấy lòng yêu nước..." là vị ngữ. Ai "cho thấy"? Câu văn chưa trả lời được.
• Hướng dẫn sửa lỗi:
  1. Cách 1 (Biến trạng ngữ thành chủ ngữ): Bỏ từ "Qua", câu sẽ trở nên hoàn chỉnh.
     → Văn bản "Hịch tướng sĩ" của Trần Quốc Tuấn đã cho thấy lòng yêu nước nồng nàn của vị tướng này.
  2. Cách 2 (Thêm chủ ngữ): Giữ lại trạng ngữ và thêm một chủ ngữ phù hợp.
     → Qua văn bản "Hịch tướng sĩ" của Trần Quốc Tuấn, chúng ta thấy được lòng yêu nước nồng nàn của vị tướng này.

b. Với nội dung tố cáo xã hội bất công, tàn bạo, chà đạp lên quyền sống của con người, qua đó thể hiện tiếng nói nhân đạo sâu sắc.

• Phân tích lỗi: Câu này thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Cả câu chỉ là một cụm trạng ngữ và các thành phần phụ, chưa hình thành một ý trọn vẹn. "Với nội dung..." là trạng ngữ, "qua đó thể hiện..." cũng là một thành phần phụ thuộc.
• Hướng dẫn sửa lỗi: Cần thêm chủ ngữ (tên tác phẩm, tác giả) và vị ngữ để tạo thành câu hoàn chỉnh.
  1. Cách 1 (Gắn với một tác phẩm cụ thể):
     → Tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao tố cáo xã hội bất công, tàn bạo, chà đạp lên quyền sống của con người, qua đó thể hiện tiếng nói nhân đạo sâu sắc.
  2. Cách 2 (Viết lại thành câu ghép):
     → Tác phẩm có nội dung tố cáo xã hội bất công, tàn bạo, chà đạp lên quyền sống của con người và qua đó, tác phẩm thể hiện tiếng nói nhân đạo sâu sắc.

c. Từ một cậu bé mồ côi, nghèo khổ, hiền lành, phải đi ở cho nhà địa chủ.

• Phân tích lỗi: Câu này thiếu vị ngữ. "Từ một cậu bé mồ côi, nghèo khổ, hiền lành" là trạng ngữ chỉ xuất thân. "phải đi ở cho nhà địa chủ" chỉ là một phần của vị ngữ, thiếu động từ chính hoặc chủ ngữ để hoàn chỉnh. Câu không rõ ai "phải đi ở".
• Hướng dẫn sửa lỗi: Cần thêm chủ ngữ và hoàn thiện vị ngữ.
  1. Cách 1 (Thêm chủ ngữ và vị ngữ đầy đủ):
     → Từ một cậu bé mồ côi, nghèo khổ, hiền lành, nhân vật Dế Choắt đã phải đi ở cho nhà địa chủ.
  2. Cách 2 (Biến đổi cấu trúc):
     → Nhân vật ấy vốn là một cậu bé mồ côi, nghèo khổ, hiền lành, phải đi ở cho nhà địa chủ.

Bài tập 2: Phát hiện và sửa lỗi logic trong các câu sau

Yêu cầu: Phân tích lỗi logic và đề xuất cách sửa.

a. Trong truyện ngắn “Vợ nhặt” của Kim Lân, mặc dù cái đói và cái chết luôn luôn đe dọa nhưng những người dân nghèo vẫn luôn yêu thương, cưu mang, đùm bọc lẫn nhau và luôn khao khát một cuộc sống tốt đẹp hơn.

• Phân tích: Câu này không có lỗi logic. Cặp quan hệ từ "mặc dù... nhưng..." được sử dụng hoàn toàn chính xác để diễn tả sự tương phản, đối lập. Một bên là hoàn cảnh nghiệt ngã (cái đói, cái chết), một bên là phẩm chất tốt đẹp của con người (yêu thương, khao khát sống). Sự đối lập này làm nổi bật giá trị nhân đạo của tác phẩm.
• Kết luận: Câu văn đúng về cả ngữ pháp và logic.

b. Bà cụ Tứ là một người mẹ nghèo khổ, tốt bụng, giàu tình yêu thương con nhưng bà đã đồng ý cho Tràng nhặt một người vợ về.

• Phân tích lỗi: Câu này có lỗi logic trong việc sử dụng quan hệ từ "nhưng". "Nhưng" dùng để chỉ sự đối lập. Tuy nhiên, việc bà cụ Tứ "tốt bụng, giàu tình yêu thương con" chính là nguyên nhân dẫn đến hành động "đồng ý cho Tràng nhặt vợ", chứ không phải là một sự việc đối lập. Lòng nhân hậu của bà là lí do bà chấp nhận người vợ nhặt, cưu mang thêm một miệng ăn trong lúc đói kém.
• Hướng dẫn sửa lỗi: Thay quan hệ từ tương phản bằng quan hệ từ chỉ nguyên nhân - kết quả.
  1. Cách 1 (Dùng "nên"):
     → Bà cụ Tứ là một người mẹ nghèo khổ, tốt bụng, giàu tình yêu thương con nên bà đã đồng ý cho Tràng nhặt một người vợ về.
  2. Cách 2 (Dùng "vì...nên"):
     → Vì là một người mẹ nghèo khổ nhưng tốt bụng, giàu tình yêu thương con nên bà cụ Tứ đã đồng ý cho Tràng nhặt một người vợ về.

c. Trong bài thơ “Tràng giang”, Huy Cận vừa thể hiện nỗi sầu của một cái “tôi” cô đơn trước vũ trụ rộng lớn, vừa cho thấy nỗi lo của ông đối với vận mệnh đất nước.

• Phân tích: Câu này không có lỗi logic. Cặp quan hệ từ "vừa... vừa..." được sử dụng để diễn tả hai hành động, hai trạng thái song song cùng tồn tại. Nỗi sầu của cái "tôi" cá nhân và nỗi lo cho vận mệnh đất nước là hai tầng ý nghĩa song hành trong bài thơ "Tràng giang", thể hiện một hồn thơ "ảo não", đa sầu đa cảm và lòng yêu nước thầm kín.
• Kết luận: Câu văn đúng về cả ngữ pháp và logic.

Bài tập 3: Viết đoạn văn và tự rà soát lỗi

Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) phân tích một chi tiết, hình ảnh đặc sắc trong truyện ngắn "Vợ nhặt". Dựa vào kinh nghiệm đã có từ việc giải các bài tập trên, tự kiểm tra và sửa lỗi (nếu có) trong đoạn văn của bạn.

a. Đoạn văn tham khảo

Chi tiết "tiếng trống thúc thuế" dồn dập ở cuối tác phẩm "Vợ nhặt" là một chi tiết nghệ thuật đầy ám ảnh. Tiếng trống không vang lên một cách đơn lẻ mà dồn dập, gấp gáp như nhịp đập của sự chết chóc đang đến gần. Nó vang lên giữa bữa ăn ngày đói của gia đình Tràng, bữa ăn thảm hại chỉ có "cháo cám". Âm thanh ấy đã xé tan không khí gia đình đang cố gắng nhen nhóm, đẩy hiện thực tàn khốc ùa vào. Qua chi tiết này, nhà văn Kim Lân vừa tô đậm bi kịch của người nông dân, vừa ngầm báo hiệu một sự thay đổi tất yếu. Hình ảnh lá cờ đỏ sao vàng và đoàn người phá kho thóc Nhật hiện lên trong óc Tràng ngay sau đó chính là con đường sống duy nhất, là lối thoát cho những kiếp người cùng khổ.

b. Hướng dẫn tự rà soát lỗi

Sau khi viết xong đoạn văn của mình, các em hãy tự đặt các câu hỏi sau để kiểm tra:

1. Kiểm tra lỗi thành phần câu:
   • Mỗi câu trong đoạn văn đã có đủ chủ ngữ và vị ngữ chưa?
   • Có câu nào chỉ bắt đầu bằng "Qua...", "Với..." mà không có chủ ngữ theo sau không? (Ví dụ: "Qua chi tiết tiếng trống thúc thuế đã cho thấy...") Nếu có, hãy sửa lại.
   • Có câu nào chỉ là một cụm danh từ hoặc cụm động từ, chưa hoàn chỉnh ý không?
2. Kiểm tra lỗi logic:
   • Các cặp quan hệ từ (vì...nên, tuy...nhưng, nếu...thì...) đã được dùng đúng với mối quan hệ ý nghĩa giữa các vế câu chưa?
   • Các ý trong câu có mâu thuẫn với nhau không? (Ví dụ: "Tiếng trống thúc thuế vừa đem lại niềm vui vừa báo hiệu cái chết.")
   • Các sự kiện, nhận định được trình bày có hợp lý không?

III. Luyện tập và vận dụng nâng cao

Để thực sự làm chủ kiến thức, các em cần luyện tập thêm và biết cách vận dụng linh hoạt.

1. Phân biệt lỗi thiếu thành phần câu và câu rút gọn

Nhiều bạn dễ nhầm lẫn giữa câu thiếu thành phần (là một lỗi) và câu rút gọn (là một phép tu từ). Bảng sau sẽ giúp các em phân biệt:

2. Bí quyết để viết câu đúng chuẩn và logic

• Luôn xác định C-V: Khi viết xong một câu, hãy dừng lại một giây và tự hỏi: "Chủ ngữ của câu này là gì? Vị ngữ là gì?". Thói quen này sẽ giúp bạn loại bỏ gần như hoàn toàn lỗi thiếu thành phần chính.
• Kiểm tra "cặp đôi" quan hệ từ: Nếu dùng "vì", hãy kiểm tra xem vế sau có phải là "kết quả" không. Nếu dùng "nhưng", hãy đảm bảo hai vế câu thực sự "tương phản".
• Đọc to thành tiếng: Việc đọc to câu văn của mình lên sẽ giúp bạn phát hiện những chỗ lủng củng, thiếu logic mà khi đọc thầm có thể bỏ qua.
• Nhờ bạn bè đọc chéo: Một người đọc mới sẽ có cái nhìn khách quan và dễ dàng phát hiện ra những lỗi mà bạn không nhận ra.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Hãy thử sức với các câu hỏi tự luận sau để củng cố kiến thức đã học.

1. Câu 1: Phân biệt lỗi thiếu chủ ngữ và lỗi thiếu vị ngữ. Cho ví dụ minh họa và cách sửa cho mỗi loại lỗi.

   Gợi ý trả lời: Nêu định nghĩa của từng lỗi. Lỗi thiếu chủ ngữ làm câu mất đi chủ thể hành động. Lỗi thiếu vị ngữ làm câu không có thông tin về hành động/trạng thái của chủ thể. Lấy ví dụ tương tự Bài tập 1 và nêu 2 cách sửa cho mỗi ví dụ.

2. Câu 2: Lỗi logic trong câu là gì? Nêu ít nhất 2 dạng lỗi logic bạn thường gặp khi viết và đề xuất cách khắc phục.

   Gợi ý trả lời: Định nghĩa lỗi logic là lỗi về quan hệ ý nghĩa. Nêu 2 dạng lỗi phổ biến như: dùng sai quan hệ từ (nhầm lẫn giữa nguyên nhân và tương phản), các vế câu mâu thuẫn. Cách khắc phục là lựa chọn quan hệ từ phù hợp và đảm bảo tính nhất quán về nghĩa.

3. Câu 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150-200 chữ) phân tích hình ảnh "bát cháo cám" trong truyện ngắn "Vợ nhặt", sau đó tự rà soát và chỉ ra (nếu có) các lỗi về thành phần câu hoặc lỗi logic trong đoạn văn của bạn.

   Gợi ý trả lời: Viết đoạn văn, tập trung phân tích ý nghĩa của hình ảnh (sự thảm hại của cái đói, tình yêu thương của bà cụ Tứ, sự nhen nhóm hy vọng...). Sau đó, gạch chân và tự phân tích các câu trong đoạn, kiểm tra xem có câu nào thiếu C-V hoặc dùng sai từ nối không.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu sâu về hai loại lỗi thường gặp: lỗi thiếu thành phần câu và lỗi logic. Việc nhận diện được nguyên nhân và nắm vững cách sửa lỗi không chỉ là yêu cầu của môn Ngữ văn mà còn là một kỹ năng thiết yếu trong cuộc sống. Một câu văn chuẩn mực là nền tảng cho một đoạn văn chặt chẽ, một bài văn thuyết phục. Hy vọng rằng, với những kiến thức và bài tập thực hành này, các em sẽ luôn cẩn trọng và tinh tế hơn trong từng câu chữ mình viết ra. Hãy biến việc viết đúng, viết hay trở thành một thói quen để chinh phục những đỉnh cao mới trong học tập!