A. MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức vô cùng thú vị trong chương trình Ngữ văn - bài Thực hành tiếng Việt trang 20. Bài học này tập trung vào hai biện pháp tu từ quen thuộc nhưng đầy sức mạnh: lặp cấu trúc và phép đối. Việc nắm vững hai công cụ nghệ thuật này không chỉ giúp các em phân tích tác phẩm văn học sâu sắc hơn mà còn nâng cao khả năng diễn đạt, viết lách của bản thân, tạo ra những câu văn, đoạn văn giàu nhịp điệu và sức biểu cảm. Qua bài soạn chi tiết này, các em sẽ hiểu rõ khái niệm, tác dụng và cách vận dụng thành thạo hai biện pháp tu từ quan trọng này vào học tập và cuộc sống.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Kiến thức trọng tâm về Biện pháp tu từ Lặp cấu trúc và Đối
Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta hãy cùng nhau hệ thống lại những kiến thức lý thuyết nền tảng nhé!
1. Biện pháp tu từ Lặp cấu trúc (Điệp cấu trúc)
a. Khái niệm
Lặp cấu trúc (hay còn gọi là điệp cấu trúc, lặp cú pháp) là biện pháp tu từ lặp lại một cấu trúc ngữ pháp cụ thể (một cụm từ, một vế câu, một kiểu câu) nhằm tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng và nhấn mạnh một ý tưởng hay cảm xúc nào đó.
b. Tác dụng
- Tạo nhịp điệu, sự hài hòa: Việc lặp lại một cấu trúc tạo ra sự trùng điệp về âm hưởng, tiết tấu, khiến câu văn, câu thơ trở nên dễ đọc, dễ nhớ và giàu nhạc tính.
- Nhấn mạnh ý, gây ấn tượng mạnh: Khi một cấu trúc được lặp lại, nội dung chứa trong đó cũng được nhấn mạnh, khắc sâu vào tâm trí người đọc, người nghe.
- Liệt kê, bổ sung: Giúp liệt kê các sự vật, hiện tượng, hành động một cách có hệ thống, làm nổi bật sự đa dạng, phong phú hoặc tính quy luật của chúng.
- Biểu đạt cảm xúc: Thường được dùng để thể hiện những cảm xúc dồn dập, mãnh liệt như sự vui sướng, nỗi buồn, sự căm phẫn...
c. Ví dụ minh họa
"Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín." (Thép Mới, Cây tre Việt Nam)
-> Phân tích: Cấu trúc "giữ + danh từ" được lặp lại ba lần, nhấn mạnh vai trò to lớn, sự gắn bó sâu sắc và toàn diện của cây tre trong việc bảo vệ cuộc sống của con người Việt Nam từ vật chất đến tinh thần.
2. Biện pháp tu từ Đối (Phép đối)
a. Khái niệm
Đối là biện pháp tu từ sắp xếp các từ, cụm từ, vế câu có đặc điểm ngữ pháp, ngữ nghĩa hoặc âm thanh tương đồng hoặc tương phản vào những vị trí đối xứng nhau trong câu hoặc trong văn bản để tạo hiệu quả nghệ thuật.
b. Phân loại
- Đối tương phản (Đối chọi): Các vế đối lập nhau về nghĩa, tạo ra sự tương phản gay gắt, làm nổi bật một khía cạnh, một chân lí. Ví dụ: "Ghét của ngọt, bồ hòn của đắng."
- Đối tương đồng (Bình đối): Các vế song song, bổ sung ý nghĩa cho nhau, tạo sự hài hòa, cân xứng. Ví dụ: "Non xanh nước biếc như tranh họa đồ."
- Đối về từ loại và cấu trúc: Các từ, cụm từ ở vị trí tương ứng trong hai vế có cùng từ loại (danh từ đối danh từ, động từ đối động từ...).
- Đối về thanh điệu (Đối thanh): Các tiếng ở vị trí tương ứng có thanh điệu trái ngược nhau (bằng đối trắc, trắc đối bằng). Đây là yêu cầu chặt chẽ trong thơ Đường luật.
c. Tác dụng
- Tạo sự cân xứng, hài hòa: Giúp câu văn, câu thơ trở nên nhịp nhàng, cân đối, uyển chuyển.
- Gợi liên tưởng, so sánh: Đặt các ý cạnh nhau giúp người đọc dễ dàng liên tưởng, so sánh, làm cho ý tưởng được thể hiện một cách cô đọng, súc tích.
- Nhấn mạnh ý tưởng: Sự tương phản hoặc tương đồng làm nổi bật bản chất của sự vật, hiện tượng được nói đến.
d. Ví dụ minh họa
"Bán anh em xa, mua láng giềng gần." (Tục ngữ)
-> Phân tích: Đây là phép đối tương phản. "Bán" đối với "mua", "anh em xa" đối với "láng giềng gần". Phép đối này nhấn mạnh một triết lí sống sâu sắc về tầm quan trọng của tình làng nghĩa xóm.
II. Hướng dẫn giải bài tập trang 20 SGK Chân trời sáng tạo
Bây giờ, chúng ta sẽ vận dụng những kiến thức vừa ôn tập để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa nhé!
Câu 1 (trang 20 SGK Ngữ văn 11 Tập 1)
Yêu cầu: Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ lặp cấu trúc trong các đoạn trích sau:
a. Tôi muốn nói với các bạn rằng, chớ nên tự ti, cho mình là nhỏ bé. Vì trong mỗi con người đều có một mặt trời. Bạn hãy làm cho mặt trời đó tỏa sáng.
Tôi muốn nói với các bạn rằng, hãy biết yêu thương bạn bè và đồng loại. Vì tình yêu thương là ngọn lửa sưởi ấm cho mỗi tâm hồn.
Tôi muốn nói với các bạn rằng, hãy cố gắng học tập để có một tương lai tươi sáng. Vì tri thức là con đường dẫn bạn đến thành công.
(Minh Đăng)b. Ca-na-đa có rừng thông trải dài đến tận bờ Bắc Cực, có những thành phố lớn với những toà nhà chọc trời bằng thép và kính. Ca-na-đa cũng có những vùng hoang mạc và những ngọn núi băng vĩnh cửu. (Theo Huỳnh Văn Thông, Địa lí Ca-na-đa)
Hướng dẫn giải:
a. Trong đoạn trích của tác giả Minh Đăng:
- Chỉ ra biện pháp: Biện pháp tu từ lặp cấu trúc được thể hiện rõ qua việc lặp lại hai cấu trúc chính:
- Cấu trúc 1: "Tôi muốn nói với các bạn rằng, ..." được lặp lại ở đầu ba đoạn văn ngắn.
- Cấu trúc 2: "Vì ... là ..." được lặp lại ở câu kết của mỗi đoạn.
- Phân tích tác dụng:
- Tạo nhịp điệu, tính liên kết: Việc lặp lại cấu trúc tạo ra một nhịp điệu tha thiết, gần gũi như một lời tâm sự, nhắn nhủ. Nó kết nối ba lời khuyên thành một chuỗi thông điệp thống nhất, chặt chẽ.
- Nhấn mạnh thông điệp: Cấu trúc "Tôi muốn nói với các bạn rằng,..." nhấn mạnh tầm quan trọng và sự chân thành của người nói. Cấu trúc "Vì... là..." có tác dụng giải thích, khẳng định giá trị của mỗi lời khuyên, làm tăng sức thuyết phục.
- Gây ấn tượng mạnh mẽ: Sự lặp lại có chủ đích này khắc sâu vào tâm trí người đọc ba bài học quý giá: về sự tự tin (mặt trời bên trong), về tình yêu thương (ngọn lửa sưởi ấm), và về sự học tập (con đường thành công).
b. Trong đoạn trích về địa lí Ca-na-đa:
- Chỉ ra biện pháp: Biện pháp lặp cấu trúc được sử dụng với mô hình: "Ca-na-đa có + [đặc điểm địa lí/cảnh quan]". Cụ thể:
- "Ca-na-đa có rừng thông..."
- "Ca-na-đa cũng có những vùng hoang mạc..."
- Phân tích tác dụng:
- Liệt kê, cung cấp thông tin: Phép lặp cấu trúc ở đây có tác dụng chính là liệt kê một cách hệ thống, rõ ràng các đặc điểm đa dạng của thiên nhiên và cảnh quan Ca-na-đa.
- Tạo sự cân đối, mạch lạc: Giúp cho đoạn văn miêu tả trở nên mạch lạc, dễ theo dõi. Người đọc có thể hình dung một cách tổng quan và phong phú về đất nước này, từ những cánh rừng bạt ngàn, thành phố hiện đại cho đến hoang mạc và núi băng.
- Nhấn mạnh sự đa dạng: Việc liệt kê song song các cảnh quan (rừng thông, thành phố lớn, hoang mạc, núi băng) làm nổi bật sự đa dạng, phong phú và cả sự tương phản trong bức tranh thiên nhiên Ca-na-đa.
Câu 2 (trang 20 SGK Ngữ văn 11 Tập 1)
Yêu cầu: Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ đối trong các câu sau:
a. Một cây làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại nên hòn núi cao. (Ca dao)b. Gióng một người dân bình thường, không tên tuổi, không chức tước, không địa vị bỗng chốc vươn vai thành một tráng sĩ mình cao hơn trượng, oai phong lẫm liệt để cứu nước cứu dân. (Theo Bùi Mạnh Nhị)
Hướng dẫn giải:
a. Trong câu ca dao:
- Chỉ ra biện pháp: Đây là biện pháp tu từ đối tương phản (đối chọi). Sự đối lập được thể hiện qua các cặp từ, cụm từ:
- "Một cây" đối với "Ba cây" (ít đối với nhiều).
- "làm chẳng nên non" đối với "nên hòn núi cao" (kết quả nhỏ bé, thất bại đối với kết quả to lớn, thành công).
- Phân tích tác dụng:
- Tạo sự so sánh, tương phản rõ rệt: Phép đối làm nổi bật sự khác biệt to lớn về kết quả giữa hành động đơn lẻ và sức mạnh của tập thể.
- Nhấn mạnh bài học về tinh thần đoàn kết: Qua sự đối lập này, câu ca dao khẳng định và nhấn mạnh một cách súc tích, dễ nhớ về tầm quan trọng của sự đoàn kết. Một cá nhân riêng lẻ thì yếu ớt, không làm nên việc lớn; nhưng khi nhiều người hợp sức lại sẽ tạo ra sức mạnh phi thường, có thể làm nên những điều vĩ đại.
b. Trong câu văn của Bùi Mạnh Nhị:
- Chỉ ra biện pháp: Câu văn sử dụng phép đối tương phản để làm nổi bật sự biến đổi thần kì của nhân vật Gióng. Sự đối lập thể hiện ở hai vế câu:
- Vế 1: Hình ảnh Gióng trước khi biến đổi: "một người dân bình thường, không tên tuổi, không chức tước, không địa vị".
- Vế 2: Hình ảnh Gióng sau khi biến đổi: "một tráng sĩ mình cao hơn trượng, oai phong lẫm liệt để cứu nước cứu dân".
- Phân tích tác dụng:
- Tạo sự bất ngờ, kịch tính: Phép đối đặt hai hình ảnh trái ngược hoàn toàn cạnh nhau, tạo ra một sự tương phản mạnh mẽ, gây ấn tượng về sự thay đổi đột ngột và phi thường của nhân vật.
- Nhấn mạnh tầm vóc vĩ đại của người anh hùng: Sự đối lập giữa một bên là "bình thường", "không có gì" với một bên là "tráng sĩ", "oai phong lẫm liệt" đã tô đậm tầm vóc và sức mạnh kì diệu của Gióng. Sự vươn vai của Gióng không chỉ là sự lớn lên về thể xác mà còn là sự lớn mạnh của tinh thần yêu nước, của sức mạnh dân tộc khi đất nước lâm nguy.
- Lí tưởng hóa nhân vật: Biện pháp này góp phần lí tưởng hóa, thần thánh hóa nhân vật Gióng, biến Gióng thành biểu tượng cho sức mạnh tiềm ẩn của nhân dân.
Câu 3 (trang 20 SGK Ngữ văn 11 Tập 1)
Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) về chủ đề "Những miền đất yêu thương" (có thể là quê hương, một vùng đất bạn đã đi qua hoặc được biết đến qua sách báo,...), trong đó có sử dụng biện pháp lặp cấu trúc và đối.
Hướng dẫn giải:
Đây là một bài tập vận dụng sáng tạo. Các em cần bám sát yêu cầu: viết về một miền đất, dung lượng khoảng 200 chữ, và quan trọng nhất là phải sử dụng cả hai biện pháp tu từ đã học. Dưới đây là một đoạn văn tham khảo:
Đoạn văn tham khảo:
Trong trái tim tôi, Hà Nội luôn là một miền đất yêu thương với những vẻ đẹp đối lập mà hài hòa đến lạ. Hà Nội có những con phố cổ rêu phong, trầm mặc; Hà Nội cũng có những đại lộ thênh thang, náo nhiệt. Người ta tìm đến Hà Nội để lắng mình trong không gian yên tĩnh của Hồ Gươm buổi sớm, để thả hồn theo những gánh hàng hoa đầy màu sắc. Người ta tìm đến Hà Nội để hòa mình vào dòng chảy hối hả của cuộc sống hiện đại, để cảm nhận nhịp đập của một thủ đô đang vươn mình mạnh mẽ. Sáng, người Hà Nội khoan thai thưởng thức ly cà phê vỉa hè; tối, người Hà Nội lại rộn ràng trong ánh đèn của những trung tâm thương mại sầm uất. Dù là một Hà Nội xưa cũ, hoài niệm hay một Hà Nội trẻ trung, năng động, tất cả đều tạo nên một sức hấp dẫn không thể chối từ, một nỗi nhớ da diết cho những ai đã từng một lần ghé qua.
Phân tích các biện pháp tu từ đã sử dụng:
- Biện pháp lặp cấu trúc:
- Cấu trúc "Hà Nội có..." được lặp lại để liệt kê những đặc điểm của thủ đô.
- Cấu trúc "Người ta tìm đến Hà Nội để..." được lặp lại nhằm nhấn mạnh những mục đích, những trải nghiệm khác nhau mà mọi người có thể tìm thấy ở mảnh đất này.
- Biện pháp đối:
- "phố cổ rêu phong, trầm mặc" đối với "đại lộ thênh thang, náo nhiệt". (Đối tương phản)
- "Sáng, người Hà Nội khoan thai..." đối với "tối, người Hà Nội lại rộn ràng...". (Đối tương phản về thời gian và không khí)
- "một Hà Nội xưa cũ, hoài niệm" đối với "một Hà Nội trẻ trung, năng động". (Đối tương phản)
III. Luyện tập và vận dụng nâng cao
Để thực sự làm chủ kiến thức, các em hãy thử sức với một vài bài tập mở rộng nhé!
1. Tìm thêm ví dụ
Hãy tìm trong các bài thơ, bài hát hoặc các câu khẩu hiệu mà em biết những ví dụ về biện pháp lặp cấu trúc và phép đối. Thử phân tích nhanh tác dụng của chúng.
Gợi ý:
- Lặp cấu trúc trong bài hát: "Em ơi Hà Nội phố" (Phú Quang), "Một đời người, một rừng cây" (Trần Long Ẩn).
- Phép đối trong thơ Nguyễn Du: "Vân xem trang trọng khác vời / Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang / Hoa cười ngọc thốt đoan trang / Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da".
2. Thử tài sáng tạo
Hãy viết một thông điệp ngắn (2-3 câu) để kêu gọi mọi người bảo vệ môi trường, trong đó có sử dụng ít nhất một trong hai biện pháp tu từ đã học.
Ví dụ:
"Thêm một cái cây được trồng là bớt đi một phần ô nhiễm. Thêm một hành động nhỏ là góp thêm một hi vọng lớn cho tương lai xanh của chúng ta." (Sử dụng cả lặp cấu trúc "Thêm... là..." và phép đối "cây được trồng" - "ô nhiễm", "hành động nhỏ" - "hi vọng lớn").
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
Hãy trả lời các câu hỏi sau để củng cố kiến thức đã học:
- Câu 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa biện pháp tu từ lặp cấu trúc và phép đối. Cho ví dụ minh họa cho mỗi biện pháp.
- Câu 2: Phân tích hiệu quả nghệ thuật của phép lặp cấu trúc và phép đối trong hai câu thơ sau của Bà Huyện Thanh Quan:
"Lom khom dưới núi, tiều vài chú,
Lác đác bên sông, chợ mấy nhà." - Câu 3: Em hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của mình về vai trò của thế hệ trẻ trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, trong đó có sử dụng hiệu quả biện pháp lặp cấu trúc và/hoặc phép đối.
Gợi ý trả lời:
- Câu 1: Cần nêu rõ: Lặp cấu trúc là lặp lại một mô hình cú pháp, nhấn mạnh sự đồng dạng về cấu trúc. Đối là sự cân xứng, sóng đôi về từ ngữ, ý nghĩa, âm thanh, có thể là tương đồng hoặc tương phản. Lặp cấu trúc thường tạo ra chuỗi liệt kê, còn đối tạo ra sự cân xứng 2 vế.
- Câu 2: Cần phân tích được: Phép đối (lom khom/lác đác, dưới núi/bên sông, tiều vài chú/chợ mấy nhà) và phép đảo ngữ. Tác dụng: Gợi tả khung cảnh đèo Ngang hoang sơ, thưa thớt bóng người, qua đó thể hiện nỗi buồn, cô đơn của tác giả.
- Câu 3: Viết đoạn văn đảm bảo chủ đề, dung lượng. Xác định rõ biện pháp tu từ sử dụng (ví dụ: lặp cấu trúc "Thế hệ trẻ cần... Thế hệ trẻ phải..." hoặc phép đối "tiếp thu tinh hoa nhân loại" và "bảo tồn giá trị truyền thống").
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau ôn tập và thực hành về hai biện pháp tu từ đặc sắc là lặp cấu trúc và đối. Cả hai đều là những công cụ hữu hiệu để tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng, nhấn mạnh ý tưởng và biểu đạt cảm xúc một cách ấn tượng. Lặp cấu trúc tạo ra chuỗi âm hưởng dồn dập, tha thiết, trong khi phép đối lại tạo ra sự hài hòa hoặc tương phản sắc nét. Hi vọng qua bài học này, các em không chỉ giải quyết tốt các bài tập trong sách giáo khoa mà còn có thể tự tin vận dụng chúng để làm cho lời văn của mình thêm phần sinh động và sâu sắc. Hãy chăm chỉ luyện tập để biến kiến thức thành kĩ năng của riêng mình nhé!