Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 32 - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. Mở đầu: Tầm quan trọng của việc xây dựng câu đúng chuẩn

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Trong quá trình giao tiếp và đặc biệt là khi viết văn, việc xây dựng một câu văn đúng cấu trúc ngữ pháp là nền tảng cơ bản nhất để truyền tải thông điệp một cách rõ ràng, mạch lạc. Tuy nhiên, không ít bạn vẫn thường mắc các lỗi về thành phần câu, phổ biến nhất là lỗi thiếu chủ ngữ hoặc vị ngữ. Điều này khiến câu văn trở nên tối nghĩa, què quặt và làm giảm chất lượng bài viết. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 32 hôm nay sẽ trang bị cho các em kiến thức và kỹ năng để nhận diện chính xác các lỗi này. Qua đó, các em có thể tự tin sửa lỗi và nâng cao khả năng diễn đạt, giúp câu văn của mình luôn hoàn chỉnh và giàu sức biểu đạt.

B. Nội dung chính: Phân tích và sửa lỗi thành phần câu

1. Ôn tập kiến thức nền tảng về thành phần chính của câu

Trước khi đi vào phân tích các lỗi sai, chúng ta cần củng cố lại kiến thức về hai thành phần không thể thiếu trong một câu đơn hoàn chỉnh: Chủ ngữ và Vị ngữ.

a. Chủ ngữ (CN) là gì?

Chủ ngữ là thành phần chính của câu, thường đứng trước vị ngữ, nêu lên sự vật, hiện tượng, khái niệm... có hành động, trạng thái, đặc điểm được miêu tả ở vị ngữ. Chủ ngữ trả lời cho các câu hỏi: Ai? Cái gì? Con gì?

Ví dụ 1: Thần Trụ Trời đang hì hục đào đất, đội đá, đắp thành một cái cột vừa to vừa cao. (Ai đang hì hục? → Thần Trụ Trời)
Ví dụ 2: Việc học tập chăm chỉ giúp chúng ta đạt được kết quả tốt. (Cái gì giúp chúng ta? → Việc học tập chăm chỉ)

b. Vị ngữ (VN) là gì?

Vị ngữ là thành phần chính của câu, thường đứng sau chủ ngữ, có chức năng miêu tả hành động, trạng thái, đặc điểm, tính chất... của sự vật, hiện tượng được nêu ở chủ ngữ. Vị ngữ trả lời cho các câu hỏi: Làm gì? Như thế nào? Là gì?

Ví dụ 1: Thần Trụ Trời đang hì hục đào đất, đội đá, đắp thành một cái cột vừa to vừa cao. (Thần Trụ Trời làm gì? → đang hì hục...)
Ví dụ 2: Bầu trời hôm nay trong xanh và cao vời vợi. (Bầu trời hôm nay như thế nào? → trong xanh và cao vời vợi)

c. Mối quan hệ khăng khít giữa Chủ ngữ và Vị ngữ

Chủ ngữ và Vị ngữ tạo thành nòng cốt của câu, gọi là cụm C-V. Một câu đơn hoàn chỉnh bắt buộc phải có đủ cả hai thành phần này và chúng phải có sự tương hợp với nhau về ngữ nghĩa và ngữ pháp. Thiếu một trong hai thành phần sẽ khiến câu trở nên vô nghĩa hoặc sai cấu trúc.

2. Các lỗi sai phổ biến về thành phần câu và cách khắc phục

Trong thực tế, lỗi thiếu thành phần câu là một trong những lỗi ngữ pháp cơ bản và phổ biến nhất. Hãy cùng tìm hiểu nguyên nhân và cách sửa chi tiết.

a. Lỗi thiếu Chủ ngữ

Đây là lỗi xảy ra khi câu chỉ có thành phần vị ngữ hoặc các thành phần phụ mà không có chủ thể thực hiện hành động hoặc mang đặc điểm được nói đến.

Nguyên nhân: Thường xảy ra khi người viết tách một cụm chủ vị phụ thuộc (trong một câu phức) thành một câu riêng, hoặc sau một trạng ngữ dài, người viết quên mất việc thêm chủ ngữ cho vế câu chính.
Ví dụ phân tích lỗi:
Câu sai: Qua truyện cổ “Thần Trụ Trời” đã lí giải về sự hình thành trời đất.

Phân tích: Cụm “Qua truyện cổ ‘Thần Trụ Trời’” là một trạng ngữ chỉ phương tiện, cách thức. Phần còn lại “đã lí giải về sự hình thành trời đất” là vị ngữ. Câu này rõ ràng thiếu chủ thể thực hiện hành động “lí giải”. Ai đã lí giải? Câu không trả lời được.
Cách sửa lỗi:
1. Cách 1: Thêm chủ ngữ phù hợp. Ta có thể thêm các chủ ngữ như “truyện”, “tác giả dân gian”, “người xưa”...
  → Qua truyện cổ “Thần Trụ Trời”, tác giả dân gian đã lí giải về sự hình thành trời đất.
2. Cách 2: Biến trạng ngữ thành chủ ngữ. Bằng cách lược bỏ giới từ “Qua”, ta có thể biến danh từ trong trạng ngữ thành chủ ngữ.
  → Truyện cổ “Thần Trụ Trời” đã lí giải về sự hình thành trời đất.

b. Lỗi thiếu Vị ngữ

Lỗi này xảy ra khi câu chỉ có chủ ngữ và các thành phần phụ mà không có phần nêu lên hành động, trạng thái, hay đặc điểm của chủ ngữ đó.

Nguyên nhân: Người viết có thể nhầm lẫn một cụm danh từ hoặc một cụm chủ vị làm định ngữ với cả một câu hoàn chỉnh.
Ví dụ phân tích lỗi:
Câu sai: Thần Gió, một vị thần có tính khí thất thường, lúc hiền hòa, lúc lại giận dữ.

Phân tích: “Thần Gió” là chủ ngữ. Cụm “một vị thần có tính khí thất thường, lúc hiền hòa, lúc lại giận dữ” là một cụm danh từ dài, đóng vai trò là thành phần giải thích (phụ chú) cho chủ ngữ “Thần Gió”. Toàn bộ câu này mới chỉ nêu ra đối tượng chứ chưa cho biết đối tượng đó làm gì hay như thế nào. Nó thiếu một vị ngữ chính.
Cách sửa lỗi:
1. Cách 1: Thêm vị ngữ phù hợp.
  → Thần Gió, một vị thần có tính khí thất thường, lúc hiền hòa, lúc lại giận dữ, thường gây ra những trận cuồng phong bất chợt.
2. Cách 2: Biến thành phần phụ chú thành vị ngữ. Ta có thể bỏ dấu phẩy và thêm từ “là” để biến cụm danh từ phụ chú thành một vị ngữ hoàn chỉnh.
  → Thần Gió là một vị thần có tính khí thất thường, lúc hiền hòa, lúc lại giận dữ.

3. Hướng dẫn giải bài tập SGK Ngữ văn 10 Cánh diều trang 32-33

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng những kiến thức vừa học để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa.

a. Bài tập 1 (Trang 32 SGK Ngữ văn 10 Tập 1)

Yêu cầu: Phát hiện và sửa lỗi trong các câu dưới đây:

Câu a: Với những truyện thần thoại như Thần Trụ Trời, Sáng thế kỉ của người Mông, Pu lăng chan của người Hà Nhì,... đã góp phần làm phong phú thêm cho kho tàng văn học dân gian Việt Nam.

Phân tích lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu chủ ngữ. Cụm từ “Với những truyện thần thoại như...” là một trạng ngữ. Phần còn lại “đã góp phần làm phong phú thêm...” là vị ngữ. Câu văn chưa cho biết chủ thể nào đã “góp phần”.
Cách sửa:
- Cách 1 (Bỏ quan hệ từ): Bỏ từ “Với” ở đầu câu để biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
  → Những truyện thần thoại như Thần Trụ Trời, Sáng thế kỉ của người Mông, Pu lăng chan của người Hà Nhì,... đã góp phần làm phong phú thêm cho kho tàng văn học dân gian Việt Nam.
- Cách 2 (Thêm chủ ngữ): Giữ nguyên trạng ngữ và thêm một chủ ngữ phù hợp.
  → Với những truyện thần thoại như Thần Trụ Trời, Sáng thế kỉ của người Mông, Pu lăng chan của người Hà Nhì,..., việc sưu tầm và nghiên cứu chúng đã góp phần làm phong phú thêm cho kho tàng văn học dân gian Việt Nam.

Câu b: Qua những câu chuyện giải thích về nguồn gốc của các dân tộc ở nước ta cho thấy thái độ và tình cảm của nhân dân đối với sự đoàn kết, thống nhất của các dân tộc.

Phân tích lỗi: Tương tự câu a, câu này cũng mắc lỗi thiếu chủ ngữ. “Qua những câu chuyện giải thích về nguồn gốc của các dân tộc ở nước ta” là trạng ngữ. Phần còn lại “cho thấy thái độ...” là vị ngữ. Ai/Cái gì “cho thấy”?
Cách sửa:
- Cách 1 (Bỏ quan hệ từ): Bỏ từ “Qua” để biến cụm từ đầu câu thành chủ ngữ.
  → Những câu chuyện giải thích về nguồn gốc của các dân tộc ở nước ta cho thấy thái độ và tình cảm của nhân dân đối với sự đoàn kết, thống nhất của các dân tộc.
- Cách 2 (Thêm chủ ngữ): Giữ nguyên trạng ngữ và thêm chủ ngữ.
  → Qua những câu chuyện giải thích về nguồn gốc của các dân tộc ở nước ta, chúng ta thấy được thái độ và tình cảm của nhân dân đối với sự đoàn kết, thống nhất của các dân tộc.

Câu c: Truyện Thần Trụ Trời, một trong những truyện thần thoại suy nguyên tiêu biểu của người Việt cổ.

Phân tích lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu vị ngữ. “Truyện Thần Trụ Trời” là chủ ngữ. Cụm “một trong những truyện thần thoại suy nguyên tiêu biểu của người Việt cổ” là một cụm danh từ đóng vai trò phụ chú, giải thích cho chủ ngữ. Câu mới chỉ giới thiệu đối tượng chứ chưa có hành động hay đặc điểm gì của đối tượng đó.
Cách sửa:
- Cách 1 (Thêm vị ngữ): Thêm một vị ngữ phù hợp vào cuối câu.
  → Truyện Thần Trụ Trời, một trong những truyện thần thoại suy nguyên tiêu biểu của người Việt cổ, kể về quá trình tạo lập nên trời đất.
- Cách 2 (Biến phụ chú thành vị ngữ): Thêm từ “là” để biến cụm danh từ phụ chú thành vị ngữ chính.
  → Truyện Thần Trụ Trời là một trong những truyện thần thoại suy nguyên tiêu biểu của người Việt cổ.

Câu d: Hình tượng các vị thần trong thần thoại Hy Lạp, những vị thần vừa có sức mạnh phi thường vừa có cả những ham muốn, ghen tuông rất “người”.

Phân tích lỗi: Giống câu c, câu này mắc lỗi thiếu vị ngữ. “Hình tượng các vị thần trong thần thoại Hy Lạp” là chủ ngữ. Phần sau dấu phẩy là một cụm danh từ dài làm phụ chú, giải thích.
Cách sửa:
- Cách 1 (Thêm vị ngữ): Thêm một vị ngữ để hoàn chỉnh câu.
  → Hình tượng các vị thần trong thần thoại Hy Lạp, những vị thần vừa có sức mạnh phi thường vừa có cả những ham muốn, ghen tuông rất “người”, luôn hấp dẫn độc giả qua nhiều thế hệ.
- Cách 2 (Biến phụ chú thành vị ngữ): Thêm từ “là” và điều chỉnh câu cho hợp lý.
  → Hình tượng các vị thần trong thần thoại Hy Lạp là những vị thần vừa có sức mạnh phi thường vừa có cả những ham muốn, ghen tuông rất “người”.

b. Bài tập 2 (Trang 32 SGK Ngữ văn 10 Tập 1)

Yêu cầu: Phát hiện và sửa lỗi trong đoạn văn sau:

“Trong kho tàng thần thoại Việt Nam, hình tượng các nữ thần chiếm một số lượng lớn. Điều đó cho thấy thái độ đề cao, tôn vinh của người Việt cổ đối với người phụ nữ. Với vai trò sáng tạo ra vạn vật, che chở, nuôi dưỡng và dạy dỗ cho con người. Các nữ thần đã góp phần làm cho thế giới quan của người Việt cổ thêm phong phú và độc đáo.”

Phân tích lỗi: Đoạn văn có 4 câu. Câu 1 và câu 2 đã hoàn chỉnh. Câu 4 cũng hoàn chỉnh. Tuy nhiên, câu thứ 3 là một câu sai.
Câu sai: Với vai trò sáng tạo ra vạn vật, che chở, nuôi dưỡng và dạy dỗ cho con người.

Đây là một câu mắc lỗi thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Cụm từ “Với vai trò...” chỉ là một trạng ngữ. Câu này không có nòng cốt C-V.
Cách sửa: Lỗi này xảy ra do người viết đã ngắt câu không đúng chỗ. Ý của câu 3 thực chất là một phần của câu 4, đóng vai trò là trạng ngữ chỉ mục đích/vai trò cho hành động “đã góp phần...” ở câu 4. Do đó, cách sửa hợp lý nhất là nối câu 3 vào câu 4.
Đoạn văn sau khi sửa:

“Trong kho tàng thần thoại Việt Nam, hình tượng các nữ thần chiếm một số lượng lớn. Điều đó cho thấy thái độ đề cao, tôn vinh của người Việt cổ đối với người phụ nữ. Với vai trò sáng tạo ra vạn vật, che chở, nuôi dưỡng và dạy dỗ cho con người, các nữ thần đã góp phần làm cho thế giới quan của người Việt cổ thêm phong phú và độc đáo.” (Bỏ dấu chấm sau “con người” và viết hoa chữ “Các” thành chữ thường “các”).

c. Bài tập 3 (Trang 33 SGK Ngữ văn 10 Tập 1)

Yêu cầu: Hãy viết một đoạn văn (khoảng 150 - 200 chữ) về một vị thần hoặc một nhân vật anh hùng mà em yêu thích. Gạch dưới một câu mà em cho là viết đúng và hay.

Hướng dẫn và đoạn văn tham khảo:

Khi viết đoạn văn, các em cần chú ý:

Chọn một nhân vật (ví dụ: Sơn Tinh, Thánh Gióng, Héc-quyn, A-sin...).
Viết các câu văn hoàn chỉnh, có đủ chủ ngữ và vị ngữ.
Sử dụng các câu đơn, câu ghép một cách linh hoạt.
Sau khi viết xong, hãy đọc lại thật kỹ để kiểm tra lỗi chính tả và lỗi ngữ pháp, đặc biệt là lỗi thiếu thành phần câu.

Đoạn văn tham khảo về nhân vật Sơn Tinh:

Trong thế giới các vị thần Việt Nam, Sơn Tinh là hình tượng mà em vô cùng ngưỡng mộ. Thần là biểu tượng cho sức mạnh, ý chí và khát vọng chinh phục thiên nhiên của người Việt cổ. Cuộc chiến giữa Sơn Tinh và Thủy Tinh không chỉ là một câu chuyện tình yêu đơn thuần mà còn mang ý nghĩa sâu sắc hơn thế. Trước sự hung hãn của Thủy Tinh với những trận mưa to, gió lớn, Sơn Tinh đã không hề nao núng, quyết tâm dời non lấp biển để bảo vệ người dân. Ngọn núi Tản Viên sừng sững chính là minh chứng cho tinh thần kiên cường, bất khuất ấy. Mỗi năm, khi Thủy Tinh lại dâng nước báo thù, Sơn Tinh vẫn vững vàng chống trả. Hình ảnh vị thần núi ấy đã trở thành một biểu tượng bất tử trong tâm thức người Việt, nhắc nhở chúng ta về truyền thống trị thủy và tinh thần đoàn kết chống lại thiên tai.

(Phân tích câu được gạch chân: Đây là một câu phức có cấu trúc chặt chẽ. Vế phụ trạng ngữ “Trước sự hung hãn của Thủy Tinh với những trận mưa to, gió lớn” nêu lên hoàn cảnh. Vế chính có đủ chủ ngữ “Sơn Tinh” và vị ngữ phức “đã không hề nao núng, quyết tâm dời non lấp biển để bảo vệ người dân”, diễn tả hành động mạnh mẽ của nhân vật.)

4. Luyện tập mở rộng và ứng dụng thực tế

a. Bài tập nhận diện và sửa lỗi nâng cao

Hãy thử sức với các câu sau:

Thông qua việc phân tích hình tượng nhân vật Đăm Săn chiến thắng Mtao Mxây cho thấy khát vọng về một cuộc sống thống nhất, giàu mạnh của cả cộng đồng.
→ Lỗi: Thiếu chủ ngữ. Sửa: Bỏ “Thông qua việc”, câu sẽ trở thành: Phân tích hình tượng nhân vật Đăm Săn chiến thắng Mtao Mxây cho thấy khát vọng về một cuộc sống thống nhất, giàu mạnh của cả cộng đồng.
Người anh hùng Héc-quyn, con trai của thần Dớt, người đã lập nên mười hai chiến công lừng lẫy.
→ Lỗi: Thiếu vị ngữ. Sửa: Thêm từ “là” để biến phụ chú thành vị ngữ: Người anh hùng Héc-quyn, con trai của thần Dớt, là người đã lập nên mười hai chiến công lừng lẫy.

b. Mẹo tránh lỗi thành phần câu khi viết văn

Đọc lại thành tiếng: Sau khi viết xong một đoạn văn, hãy đọc to nó lên. Tai của bạn thường rất nhạy với những cấu trúc câu “què quặt”, thiếu tự nhiên.
Đặt câu hỏi kiểm tra: Với mỗi câu bạn viết, hãy tự hỏi: “Ai/Cái gì thực hiện hành động?” (để tìm chủ ngữ) và “Họ/Nó làm gì/như thế nào?” (để tìm vị ngữ). Nếu không trả lời được, câu của bạn có thể đã bị lỗi.
Cẩn thận với trạng ngữ dài: Khi bắt đầu câu bằng một trạng ngữ dài (ví dụ: “Bằng tất cả lòng dũng cảm và trí thông minh của mình,...”), hãy đảm bảo rằng vế câu chính ngay sau đó phải có đủ chủ ngữ và vị ngữ.
Nối câu hợp lý: Đừng ngắt câu tùy tiện. Hãy đảm bảo mỗi câu là một ý trọn vẹn. Nếu các ý có quan hệ mật thiết, hãy dùng từ nối hoặc dấu câu phù hợp để tạo thành câu ghép hoặc câu phức.

C. Câu hỏi ôn tập và củng cố kiến thức

Để khắc sâu kiến thức, các em hãy trả lời các câu hỏi tự luận sau:

Câu 1: Phân tích lỗi và sửa lại các câu sau cho hoàn chỉnh: a) Để thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên và mở rộng bờ cõi. Ông cha ta đã sáng tạo nên những câu chuyện thần thoại kì vĩ. b) Nữ thần Mặt Trời, vị thần ban phát ánh sáng và sự sống cho muôn loài.

Gợi ý trả lời: Câu (a) sai do tách trạng ngữ thành một câu riêng, cần nối hai câu lại. Câu (b) thiếu vị ngữ, cần thêm vị ngữ hoặc biến phụ chú thành vị ngữ.
Câu 2: Chỉ ra lỗi sai trong đoạn văn sau và viết lại cho đúng: “Thần thoại là thể loại truyện kể về các vị thần. Nhằm giải thích các hiện tượng tự nhiên và thể hiện khát vọng của người xưa. Những câu chuyện ấy luôn có sức hấp dẫn đặc biệt với nhiều thế hệ độc giả.”

Gợi ý trả lời: Câu thứ hai “Nhằm giải thích...” bị thiếu chủ ngữ. Đây thực chất là một thành phần phụ chỉ mục đích của câu trước hoặc câu sau. Cần ghép nó vào một trong hai câu đó.
Câu 3: Viết một đoạn văn ngắn (5-7 câu) trình bày cảm nhận của em về ý nghĩa của truyện “Sơn Tinh, Thủy Tinh”, trong đó có sử dụng ít nhất một câu bắt đầu bằng trạng ngữ dài. Chú ý không mắc lỗi về thành phần câu.

Gợi ý trả lời: Tập trung viết các câu đủ C-V. Xây dựng một câu có trạng ngữ chỉ thời gian hoặc không gian ở đầu câu, sau đó phải có ngay một cụm C-V hoàn chỉnh.

D. Kết luận và tóm tắt

Bài học hôm nay đã giúp chúng ta nhận diện và khắc phục hai lỗi ngữ pháp rất phổ biến: thiếu chủ ngữ và thiếu vị ngữ. Việc nắm vững cách xây dựng một câu văn hoàn chỉnh không chỉ là yêu cầu bắt buộc trong học tập môn Ngữ văn mà còn là một kỹ năng giao tiếp thiết yếu trong cuộc sống. Bằng cách chú ý hơn khi viết, áp dụng các mẹo kiểm tra và luyện tập thường xuyên, các em hoàn toàn có thể loại bỏ những lỗi sai đáng tiếc này. Hãy biến mỗi câu văn mình viết ra thành một cấu trúc vững chắc, truyền tải trọn vẹn tư tưởng và cảm xúc của bản thân. Chúc các em học tốt!