Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 44 - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một bài học quan trọng trong chương trình Ngữ văn - bài Thực hành tiếng Việt trang 44, Tập 2, sách Cánh diều. Bài học này tập trung vào hai mảng kiến thức vừa cơ bản vừa thú vị: một là kĩ năng nhận biết và sửa lỗi về thành phần câu, giúp câu văn của chúng ta chuẩn mực, rõ nghĩa; hai là tìm hiểu vẻ đẹp và sức mạnh của biện pháp tu từ lặp cấu trúc trong việc tạo nên nhịp điệu và nhấn mạnh ý tưởng cho lời văn. Việc nắm vững hai nội dung này không chỉ giúp các em làm tốt các bài tập trong sách giáo khoa mà còn nâng cao toàn diện kĩ năng viết lách, diễn đạt và cảm thụ văn học. Sau bài học này, các em sẽ tự tin hơn trong việc xây dựng những câu văn đúng ngữ pháp và sử dụng các cấu trúc lặp một cách nghệ thuật, hiệu quả.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu tri thức Tiếng Việt

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần trang bị những kiến thức nền tảng về các đơn vị lí thuyết được đề cập trong bài học.

1. Lỗi về thành phần câu

Đây là một trong những lỗi ngữ pháp phổ biến nhất mà học sinh thường mắc phải khi viết. Lỗi này xảy ra khi câu thiếu đi một trong hai thành phần chính là chủ ngữ hoặc vị ngữ, khiến câu văn trở nên tối nghĩa, không hoàn chỉnh.

a. Khái niệm thành phần chính của câu

Một câu đơn hoàn chỉnh trong tiếng Việt thường được cấu tạo bởi hai thành phần chính là chủ ngữ và vị ngữ (cấu trúc C-V).

• Chủ ngữ (C): Là thành phần chính của câu, thường đứng trước vị ngữ, nêu lên sự vật, hiện tượng, khái niệm... được nói đến ở vị ngữ. Chủ ngữ trả lời cho các câu hỏi: Ai? Cái gì? Con gì?
• Vị ngữ (V): Là thành phần chính của câu, thường kết hợp với chủ ngữ, nêu lên đặc điểm, trạng thái, hành động... của sự vật, hiện tượng được nêu ở chủ ngữ. Vị ngữ trả lời cho các câu hỏi: Làm gì? Như thế nào? Là gì?

b. Lỗi thiếu chủ ngữ

Định nghĩa: Lỗi thiếu chủ ngữ là lỗi câu văn chỉ có thành phần vị ngữ hoặc các thành phần phụ mà thiếu đi đối tượng thực hiện hành động, trạng thái được nêu ở vị ngữ.

Ví dụ về câu sai: Qua tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân.

• Phân tích lỗi: Cụm từ "Qua tác phẩm 'Chí Phèo' của Nam Cao" là thành phần trạng ngữ chỉ phương tiện, không phải chủ ngữ. Câu này thiếu chủ thể thực hiện hành động "đã cho thấy". Ai cho thấy? Câu văn không trả lời được.
• Cách sửa:
  1. Bỏ từ quan hệ "Qua": Tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân. (Chủ ngữ là "Tác phẩm 'Chí Phèo' của Nam Cao").
  2. Thêm chủ ngữ: Qua tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao, nhà văn đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân. (Chủ ngữ là "nhà văn").

c. Lỗi thiếu vị ngữ

Định nghĩa: Lỗi thiếu vị ngữ là lỗi câu văn chỉ có chủ ngữ và có thể có các thành phần phụ khác nhưng lại thiếu đi phần thông tin cốt lõi về hành động, đặc điểm, trạng thái của chủ ngữ.

Ví dụ về câu sai: Bạn Lan, người học sinh giỏi nhất lớp tôi.

• Phân tích lỗi: Cả câu mới chỉ là một cụm danh từ mở rộng, trong đó "Bạn Lan" là danh từ trung tâm, "người học sinh giỏi nhất lớp tôi" là thành phần phụ chú, giải thích cho "Bạn Lan". Câu này chưa có thông tin bạn Lan làm gì, như thế nào.
• Cách sửa:
  1. Thêm vị ngữ: Bạn Lan, người học sinh giỏi nhất lớp tôi, rất chăm chỉ.
  2. Biến phụ chú thành vị ngữ: Bạn Lan là người học sinh giỏi nhất lớp tôi.

2. Biện pháp tu từ lặp cấu trúc

Đây là một biện pháp nghệ thuật quen thuộc, tạo ra giá trị biểu đạt cao cho cả văn xuôi và thơ ca.

a. Khái niệm

Định nghĩa: Lặp cấu trúc (còn gọi là phép song hành, phép đối xứng, parallelism) là biện pháp tu từ tổ chức, sắp xếp các vế câu, các câu trong một đoạn văn có cùng một kết cấu ngữ pháp. Sự lặp lại này tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng cho diễn đạt.

Ví dụ:

"Nước Việt Nam là một.
Dân tộc Việt Nam là một." (Hồ Chí Minh)

Ở đây, cấu trúc "[Danh từ] là một" được lặp lại, tạo nên sự khẳng định đanh thép, hùng hồn.

b. Tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc

Việc sử dụng biện pháp lặp cấu trúc mang lại nhiều hiệu quả nghệ thuật quan trọng:

• Tạo nhịp điệu, sự cân đối: Giúp câu văn, đoạn văn trở nên hài hòa, nhịp nhàng, dễ đọc, dễ nhớ.
• Nhấn mạnh ý tưởng: Việc lặp lại một cấu trúc giúp làm nổi bật những ý tưởng, hình ảnh được diễn đạt trong các cấu trúc đó.
• Tăng sức biểu cảm: Tạo ra sự cộng hưởng về cảm xúc, làm cho lời văn trở nên hùng hồn, tha thiết hoặc mạnh mẽ hơn.
• Liên kết các ý: Giúp các ý trong đoạn văn được liên kết chặt chẽ, logic, tạo thành một chỉnh thể thống nhất.

II. Hướng dẫn giải bài tập (Trang 44, SGK Ngữ văn 11, Tập 2)

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng những kiến thức vừa ôn tập để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa.

Câu 1 (Trang 44)

a. Yêu cầu đề bài

Đề bài yêu cầu chúng ta phát hiện và sửa các lỗi về thành phần câu trong những câu văn được cho sẵn.

b. Hướng dẫn giải chi tiết

Câu a: Với cấu trúc gồm ba phần (mở đầu, nội dung chính, kết thúc) và sự kết hợp giữa yếu tố tự sự, miêu tả với biểu cảm, nghị luận đã tạo nên sự đa dạng về giọng điệu cho tác phẩm.

• Phân tích lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu chủ ngữ. Toàn bộ vế đầu "Với cấu trúc... nghị luận" là một cụm giới từ đóng vai trò trạng ngữ chỉ phương tiện, cách thức. Câu văn chưa cho biết "cái gì" đã tạo nên sự đa dạng về giọng điệu.
• Cách sửa:
  1. Cách 1 (Bỏ giới từ "Với"): Cấu trúc gồm ba phần (mở đầu, nội dung chính, kết thúc) và sự kết hợp giữa yếu tố tự sự, miêu tả với biểu cảm, nghị luận đã tạo nên sự đa dạng về giọng điệu cho tác phẩm. (Biến trạng ngữ thành chủ ngữ).
  2. Cách 2 (Thêm chủ ngữ): Với cấu trúc gồm ba phần (mở đầu, nội dung chính, kết thúc) và sự kết hợp giữa yếu tố tự sự, miêu tả với biểu cảm, nghị luận, tác phẩm đã thể hiện được sự đa dạng về giọng điệu.

Câu b: Qua hình tượng những “người giữ vườn”, những người vun trồng, chăm sóc và làm ra vẻ đẹp cho cuộc đời.

• Phân tích lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Về bản chất, đây chưa phải là một câu hoàn chỉnh mà chỉ là một cụm danh từ phức tạp, được bắt đầu bằng giới từ "Qua". Nó giống như một thành phần trạng ngữ bị bỏ lửng.
• Cách sửa: Chúng ta cần bổ sung đầy đủ cả chủ ngữ và vị ngữ để tạo thành câu hoàn chỉnh.
  1. Cách 1: Qua hình tượng những “người giữ vườn”, những người vun trồng, chăm sóc và làm ra vẻ đẹp cho cuộc đời, tác giả muốn ca ngợi những con người lao động thầm lặng.
  2. Cách 2: Tác phẩm ca ngợi hình tượng những “người giữ vườn”, những người vun trồng, chăm sóc và làm ra vẻ đẹp cho cuộc đời.

Câu c: Từ một cậu bé mồ côi, nghèo khổ, không nơi nương tựa và bị xã hội rẻ rúng, khinh miệt.

• Phân tích lỗi: Tương tự câu b, câu này cũng thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Cụm từ bắt đầu bằng "Từ" chỉ là một trạng ngữ chỉ xuất phát điểm.
• Cách sửa:
  1. Cách 1: Từ một cậu bé mồ côi, nghèo khổ, không nơi nương tựa và bị xã hội rẻ rúng, khinh miệt, nhân vật ấy đã vươn lên trở thành một người thành đạt.
  2. Cách 2: Nhân vật chính là một cậu bé mồ côi, nghèo khổ, không nơi nương tựa và bị xã hội rẻ rúng, khinh miệt.

Câu d: Những tác phẩm văn học dân gian ra đời trong xã hội cũ với biết bao bất công, ngang trái.

• Phân tích lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu vị ngữ. Toàn bộ câu là một cụm danh từ mở rộng, trong đó "Những tác phẩm văn học dân gian" là phần trung tâm, "ra đời trong xã hội cũ với biết bao bất công, ngang trái" là định ngữ. Câu văn mới chỉ nêu ra đối tượng chứ chưa cho biết đối tượng đó làm gì, như thế nào.
• Cách sửa:
  1. Cách 1 (Thêm vị ngữ): Những tác phẩm văn học dân gian ra đời trong xã hội cũ với biết bao bất công, ngang trái đã phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội.
  2. Cách 2 (Biến định ngữ thành vị ngữ): Những tác phẩm văn học dân gian ra đời trong xã hội cũ với biết bao bất công, ngang trái. (Trong trường hợp này, câu đã có cấu trúc C-V, với vị ngữ là "ra đời..."). Tuy nhiên, để ý nghĩa rõ ràng hơn, cách 1 được khuyến khích.

Câu 2 (Trang 44)

a. Yêu cầu đề bài

Đề bài yêu cầu chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ lặp cấu trúc trong các đoạn trích cho sẵn.

b. Hướng dẫn giải chi tiết

Câu a: Với thể loại tuỳ bút, tác giả có thể tự do thể hiện cảm xúc, suy tư của mình. Với ngôn ngữ giàu hình ảnh, giàu chất thơ, tác giả đã tái hiện một cách sinh động vẻ đẹp của quê hương, đất nước. Với giọng văn nhẹ nhàng, sâu lắng, tác giả đã đưa người đọc vào một thế giới đầy thương mến. (Theo một bài viết của học sinh)

• Chỉ ra biện pháp tu từ:

  Biện pháp tu từ được sử dụng trong đoạn văn là lặp cấu trúc.

  Cấu trúc được lặp lại là: "Với + [danh từ/cụm danh từ], tác giả đã + [động từ/cụm động từ]..."

  • Với thể loại tuỳ bút,... tác giả có thể...
  • Với ngôn ngữ giàu hình ảnh, giàu chất thơ,... tác giả đã...
  • Với giọng văn nhẹ nhàng, sâu lắng,... tác giả đã...
• Phân tích tác dụng:
  1. Nhấn mạnh các phương diện đặc sắc của tác phẩm: Việc lặp đi lặp lại cấu trúc này giúp người viết nhấn mạnh ba yếu tố quan trọng làm nên thành công của tác phẩm: đặc trưng thể loại (tuỳ bút), đặc sắc ngôn ngữ (giàu hình ảnh, chất thơ) và giọng văn riêng (nhẹ nhàng, sâu lắng).
  2. Tạo sự mạch lạc, logic: Các câu văn được liên kết chặt chẽ với nhau, tạo thành một chuỗi lập luận rõ ràng, giúp người đọc dễ dàng theo dõi các khía cạnh phân tích của người viết.
  3. Tạo nhịp điệu, tăng sức hấp dẫn: Sự lặp lại tạo ra một nhịp điệu cân đối, hài hòa cho đoạn văn, khiến lời nhận định trở nên chắc chắn, thuyết phục và hấp dẫn hơn.

Câu b: Tôi sẽ không nói những lời cao đẹp, vì những lời nói đó có thể giả dối. Tôi sẽ không tô vẽ cho mình một quá khứ trong sạch, vì quá khứ đó không có thật. Tôi sẽ không hứa hẹn một tương lai xán lạn, vì tương lai đó ở ngoài tầm tay tôi. Tôi chỉ là tôi, một con người bình thường, với những ham muốn bình thường và những lỗi lầm cũng rất bình thường. (Theo một bài viết của học sinh)

• Chỉ ra biện pháp tu từ:

  Biện pháp tu từ nổi bật trong đoạn văn là lặp cấu trúc.

  Cấu trúc được lặp lại là: "Tôi sẽ không + [động từ/cụm động từ], vì + [lí do]..."

  • Tôi sẽ không nói những lời cao đẹp, vì những lời nói đó có thể giả dối.
  • Tôi sẽ không tô vẽ cho mình một quá khứ trong sạch, vì quá khứ đó không có thật.
  • Tôi sẽ không hứa hẹn một tương lai xán lạn, vì tương lai đó ở ngoài tầm tay tôi.
• Phân tích tác dụng:
  1. Tạo giọng điệu quả quyết, dứt khoát: Việc lặp lại cấu trúc phủ định ("Tôi sẽ không...") tạo ra một giọng điệu mạnh mẽ, cương quyết, thể hiện sự lựa chọn sống chân thật, không tô vẽ, không giả dối của nhân vật "tôi".
  2. Nhấn mạnh sự tự nhận thức và thái độ sống: Biện pháp này nhấn mạnh ba điều mà nhân vật "tôi" từ chối: từ chối lời lẽ sáo rỗng, từ chối quá khứ giả tạo và từ chối lời hứa viển vông. Qua đó, tác giả làm nổi bật thái độ sống chân thành, đối diện với sự thật và chấp nhận con người thật của mình.
  3. Tăng tính logic và sức thuyết phục: Mỗi vế "sẽ không..." đều được đi kèm với một lí do "vì...", tạo nên một lập luận chặt chẽ, làm cho lời tự bạch trở nên đáng tin cậy và có sức thuyết phục cao. Câu văn cuối cùng ("Tôi chỉ là tôi...") là một lời khẳng định đúc kết từ những phủ định trên, tạo ra một hiệu ứng tương phản mạnh mẽ.

Câu 3 (Trang 44)

a. Yêu cầu đề bài

Đề bài yêu cầu viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của em về một vấn đề xã hội, trong đó có sử dụng biện pháp tu từ lặp cấu trúc.

b. Hướng dẫn và đoạn văn tham khảo

Các bước thực hiện:

1. Chọn vấn đề xã hội: Các em có thể chọn một chủ đề gần gũi như: bảo vệ môi trường, vai trò của tình bạn, áp lực học đường, việc sử dụng mạng xã hội, lòng biết ơn,...
2. Xác định ý chính: Vạch ra 2-3 ý chính mà em muốn trình bày về vấn đề đó.
3. Xây dựng cấu trúc lặp: Dựa trên các ý chính, hãy tạo ra một cấu trúc ngữ pháp chung để diễn đạt chúng. Ví dụ: "Lòng biết ơn cho ta...", "Lòng biết ơn giúp ta...", "Lòng biết ơn khiến ta...".
4. Viết đoạn văn: Triển khai các ý đã có thành một đoạn văn hoàn chỉnh, đặt cấu trúc lặp ở vị trí phù hợp (thường ở giữa đoạn để tạo điểm nhấn) và đảm bảo sự liên kết, mạch lạc.
5. Kiểm tra và chỉnh sửa: Đọc lại, kiểm tra lỗi chính tả, ngữ pháp và đảm bảo biện pháp lặp cấu trúc được sử dụng tự nhiên, hiệu quả.

Đoạn văn tham khảo 1 (Về lòng biết ơn):

Trong cuộc sống, lòng biết ơn là một trong những phẩm chất quý giá nhất mà mỗi chúng ta cần vun đắp. Nó không chỉ là lời cảm ơn suông mà là sự ghi nhận, trân trọng những gì ta đã nhận được. Lòng biết ơn cho ta sức mạnh để vượt qua khó khăn, bởi ta biết mình không đơn độc. Lòng biết ơn giúp ta kết nối sâu sắc hơn với mọi người, bởi sự trân trọng sẽ được đáp lại bằng yêu thương. Lòng biết ơn khiến ta sống lạc quan hơn, bởi ta nhận ra mình may mắn biết bao khi được tồn tại giữa cuộc đời này. Khi biết ơn cha mẹ vì đã sinh thành, biết ơn thầy cô vì đã dạy dỗ, biết ơn cả những thử thách đã giúp ta trưởng thành, tâm hồn ta sẽ trở nên rộng mở và thanh thản. Hãy thực hành lòng biết ơn mỗi ngày, đó là chìa khóa mở ra cánh cửa của hạnh phúc.

Đoạn văn tham khảo 2 (Về bảo vệ môi trường):

Bảo vệ môi trường không còn là khẩu hiệu xa vời mà đã trở thành hành động cấp thiết của mỗi cá nhân. Trước thực trạng ô nhiễm ngày càng nghiêm trọng, chúng ta phải nhận thức sâu sắc trách nhiệm của mình. Chúng ta cần một dòng sông trong xanh để tưới mát những cánh đồng. Chúng ta cần một bầu không khí tinh khiết để hít thở mỗi ngày. Chúng ta cần một khu rừng nguyên vẹn để bảo vệ sự đa dạng sinh học và giữ gìn lá phổi của Trái Đất. Những hành động nhỏ như không xả rác bừa bãi, hạn chế sử dụng túi ni lông, trồng thêm cây xanh đều góp phần tạo nên thay đổi lớn. Tương lai của hành tinh nằm trong tay chúng ta, hãy hành động ngay hôm nay vì một thế giới xanh, sạch, đẹp cho chính mình và cho các thế hệ mai sau.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức, các em hãy thử sức với các bài tập tự luận sau đây.

1. Câu hỏi 1: Chỉ ra và sửa lỗi trong các câu sau:

   a. Bằng việc miêu tả chi tiết ngoại hình và hành động của nhân vật đã góp phần khắc họa thành công tính cách của anh ta.

   b. Nguyễn Tuân, một nhà văn lớn của văn học Việt Nam hiện đại, người có phong cách nghệ thuật độc đáo, tài hoa và uyên bác.

2. Câu hỏi 2: Phân tích tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc trong đoạn thơ sau:

   "Người đi Châu Mộc chiều sương ấy
   Có thấy hồn lau nẻo bến bờ
   Có nhớ dáng người trên độc mộc
   Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa?" (Tây Tiến - Quang Dũng)

3. Câu hỏi 3: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 100 chữ) bày tỏ cảm xúc về một chuyến đi đáng nhớ của em, trong đó có sử dụng ít nhất một câu bị thiếu thành phần chính (để tạo sắc thái biểu cảm đặc biệt, ví dụ như câu đặc biệt) và một lần sử dụng biện pháp lặp cấu trúc.

Hướng dẫn giải đáp ngắn gọn

1. Câu 1:

   a. Lỗi thiếu chủ ngữ. Sửa: Bỏ "Bằng việc", hoặc thêm chủ ngữ (ví dụ: "... , tác giả đã...").

   b. Lỗi thiếu vị ngữ. Sửa: Thêm vị ngữ (ví dụ: "... là một nhà văn lớn...").

2. Câu 2: Cấu trúc lặp "Có thấy...", "Có nhớ..." tạo nên một giọng điệu da diết, hoài niệm. Nó nhấn mạnh nỗi nhớ của nhà thơ hướng về cảnh vật và con người miền Tây, làm cho câu hỏi tu từ trở nên khắc khoải, ám ảnh hơn, thể hiện một tâm hồn lãng mạn, đa cảm.
3. Câu 3: Học sinh tự do sáng tạo. Cần đảm bảo: có câu thiếu thành phần chính (ví dụ: "Đà Lạt. Chiều sương mờ.") và có cấu trúc lặp (ví dụ: "Tôi yêu cái lạnh se se của nó. Tôi yêu những con dốc quanh co của nó.").

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học ngày hôm nay, chúng ta đã cùng nhau ôn tập và thực hành hai đơn vị kiến thức tiếng Việt quan trọng. Thứ nhất, các em đã biết cách nhận diện và sửa chữa các lỗi cơ bản về thành phần câu, đặc biệt là lỗi thiếu chủ ngữ và vị ngữ. Điều này giúp các em diễn đạt ý tưởng một cách rõ ràng, mạch lạc và đúng ngữ pháp. Thứ hai, chúng ta đã khám phá sức mạnh biểu đạt của biện pháp tu từ lặp cấu trúc, một công cụ nghệ thuật giúp tạo nhịp điệu, nhấn mạnh ý và tăng sức biểu cảm cho lời văn. Thầy hy vọng các em sẽ thường xuyên vận dụng những kiến thức này không chỉ trong các bài kiểm tra mà còn trong giao tiếp và viết lách hằng ngày để ngôn ngữ của chúng ta ngày càng trong sáng và giàu đẹp hơn.