Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 50 Tập 2 - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU: TỔNG QUAN BÀI HỌC

Các em học sinh lớp 12 thân mến, sau khi tìm hiểu sâu sắc về vở kịch kinh điển "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lưu Quang Vũ, chúng ta sẽ cùng nhau củng cố và nâng cao kỹ năng sử dụng tiếng Việt qua bài Thực hành tiếng Việt trang 50, tập 2. Bài học này không chỉ là những bài tập ngữ pháp khô khan, mà là cơ hội để các em mài giũa "viên ngọc" ngôn từ của mình, giúp diễn đạt tư tưởng, phân tích văn học một cách sắc sảo và thuyết phục hơn. Thông qua việc luyện tập sửa lỗi, sử dụng kết từ và phân tích biện pháp tu từ trong chính ngữ liệu của vở kịch, các em sẽ hiểu sâu hơn bi kịch của nhân vật Trương Ba và thấy được sức mạnh của ngôn ngữ trong việc biểu đạt những xung đột nội tâm phức tạp nhất. Kết thúc bài học, các em sẽ tự tin hơn trong việc tạo lập các văn bản nghị luận văn học chặt chẽ và giàu cảm xúc.

B. NỘI DUNG CHÍNH: HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP CHI TIẾT

Bài tập 1 (trang 50, SGK Ngữ văn 12, tập 2): Lỗi lặp từ và cách sửa

a. Yêu cầu đề bài

Đề bài yêu cầu học sinh đọc một đoạn văn (giả định), chỉ ra lỗi lặp từ và đề xuất các phương án sửa chữa để câu văn trở nên trong sáng, mạch lạc hơn.

Ví dụ đoạn văn: "Bi kịch của Trương Ba là bi kịch không được sống là chính mình. Bi kịch này khiến Trương Ba vô cùng đau khổ. Nỗi đau khổ của Trương Ba lên đến đỉnh điểm khi ông nhận ra mình đang dần tha hóa trong thân xác của anh hàng thịt. Trương Ba quyết định phải giải thoát cho linh hồn của Trương Ba."

b. Phân tích lỗi sai

Đoạn văn trên mắc phải lỗi lặp từ một cách rõ rệt, làm cho văn bản trở nên nặng nề, đơn điệu và giảm hiệu quả biểu đạt. Cụ thể:

• Từ "bi kịch" được lặp lại 2 lần liên tiếp ở hai câu đầu.
• Cụm từ "Trương Ba" xuất hiện 4 lần, trong đó có những lần không cần thiết.
• Từ "đau khổ" cũng bị lặp lại, làm giảm sức nặng của cảm xúc.

Lỗi này cho thấy người viết chưa linh hoạt trong việc sử dụng từ ngữ và cấu trúc câu.

c. Hướng dẫn sửa lỗi

Để khắc phục lỗi lặp từ, chúng ta có thể áp dụng linh hoạt các phương pháp sau:

1. Sử dụng đại từ thay thế: Dùng các đại từ như "ông", "nhân vật này", "con người ấy" để thay thế cho tên nhân vật "Trương Ba". Dùng "đó", "điều này" để thay cho "bi kịch này".
2. Sử dụng từ đồng nghĩa hoặc cách diễn đạt tương đương: Thay vì lặp lại "bi kịch", có thể dùng "tình cảnh trớ trêu", "nỗi thống khổ", "nghịch cảnh". Thay cho "đau khổ", có thể dùng "dằn vặt", "tuyệt vọng".
3. Thay đổi cấu trúc câu, lược bỏ từ không cần thiết: Ghép các câu đơn thành câu phức, sử dụng các liên từ để nối ý, hoặc lược bỏ chủ ngữ khi không làm thay đổi ý nghĩa của câu.

d. Đoạn văn tham khảo sau khi sửa

Dưới đây là một vài cách sửa để đoạn văn trở nên hay hơn:

Cách 1 (Sử dụng đại từ và từ đồng nghĩa):

"Trương Ba phải đối mặt với bi kịch không được sống là chính mình. Nghịch cảnh này khiến ông vô cùng dằn vặt. Nỗi thống khổ ấy lên đến đỉnh điểm khi nhân vật nhận ra mình đang dần tha hóa trong thân xác của anh hàng thịt. Vì vậy, ông quyết định phải giải thoát cho linh hồn của chính mình."

Cách 2 (Thay đổi cấu trúc câu):

"Không được sống là chính mình, đó là bi kịch lớn nhất của Trương Ba. Điều này khiến ông đau khổ tột cùng, đặc biệt là khi nhận ra linh hồn cao khiết đang dần bị cái xác phàm tục của anh hàng thịt làm cho tha hóa. Cuối cùng, Trương Ba đã đi đến quyết định phải giải thoát cho linh hồn mình."

Bài tập 2 (trang 50, SGK Ngữ văn 12, tập 2): Vai trò của một số kết từ

a. Yêu cầu đề bài

Xác định và phân tích tác dụng của các kết từ (từ nối) trong đoạn đối thoại sau của Hồn Trương Ba (trích màn VII):

"Nhưng tôi không muốn sống như thế này mãi! Tôi chán cái chỗ ở không phải của tôi này lắm rồi! Giá mà tôi được sống là tôi toàn vẹn thì cuộc sống này mới đáng quý. Bởi vì tôi đâu thể nào vui vẻ, thanh thản trong cái hình hài xa lạ, dung tục này được."

b. Phân tích tác dụng của kết từ

Kết từ là những từ dùng để nối các từ, cụm từ, vế câu hoặc các câu lại với nhau, nhằm thể hiện mối quan hệ ý nghĩa giữa chúng. Trong đoạn trích, các kết từ đóng vai trò quan trọng trong việc bộc lộ xung đột nội tâm của nhân vật.

• Kết từ "Nhưng": Đứng đầu câu, tạo ra một sự đối lập, phản kháng mạnh mẽ. Nó đối lập với tình cảnh hiện tại (phải sống trong xác hàng thịt) và khát vọng bên trong (muốn thoát ra). Từ "nhưng" là một "cú hích" ngôn từ, thể hiện sự vùng lên, sự không chấp nhận của Hồn Trương Ba.
• Cặp quan hệ từ "Giá mà... thì...": Đây là cặp quan hệ từ biểu thị một điều kiện giả định không có thật ở hiện tại và hệ quả của nó. Nó diễn tả một cách sâu sắc niềm ao ước, khát khao cháy bỏng của Trương Ba về một cuộc sống "toàn vẹn". Đồng thời, nó cũng tô đậm sự nuối tiếc, bất lực và bi kịch của thực tại.
• Kết từ "Bởi vì": Dùng để giải thích, nêu lên nguyên nhân cho sự phản kháng và niềm ao ước ở trên. Nó làm rõ lý do tại sao Trương Ba không thể hạnh phúc: sự không tương thích giữa một linh hồn thanh cao và một thể xác dung tục. "Bởi vì" giúp lời thoại của nhân vật trở nên logic, chặt chẽ và đầy sức thuyết phục.

Tổng kết: Việc sử dụng khéo léo các kết từ đã giúp Lưu Quang Vũ thể hiện một cách sinh động, rõ nét và đầy kịch tính những giằng xé, đau đớn và khát vọng mãnh liệt trong nội tâm Hồn Trương Ba.

Bài tập 3 (trang 50, SGK Ngữ văn 12, tập 2): Biện pháp tu từ trong lời thoại nhân vật

a. Yêu cầu đề bài

Chỉ ra và phân tích hiệu quả nghệ thuật của các biện pháp tu từ được sử dụng trong lời thoại sau của Hồn Trương Ba khi đối thoại với Đế Thích:

"Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, nhưng sống như thế nào thì ông chẳng cần biết! Khi tôi phải sống nhờ vào thân xác của kẻ khác, ông có hiểu cái cảm giác của tôi không? Tôi không còn là tôi nữa. Cái bản chất của tôi, cái phần trong sạch, ngay thẳng của tôi đã bị cái xác thịt tầm thường này làm cho hoen ố, méo mó đi rồi! Làm sao tôi có thể vui được?"

b. Phân tích hiệu quả các biện pháp tu từ

Đoạn thoại ngắn gọn nhưng chứa đựng nhiều biện pháp tu từ đặc sắc, góp phần khắc họa sâu đậm bi kịch của nhân vật.

1. Câu hỏi tu từ:
   • "Ông có hiểu cái cảm giác của tôi không?"
   • "Làm sao tôi có thể vui được?"

   Hiệu quả: Những câu hỏi này không dùng để hỏi thông tin mà để bộc lộ cảm xúc. Chúng nhấn mạnh sự tuyệt vọng, nỗi uất nghẹn và sự cô độc của Trương Ba khi không ai thấu hiểu cho nỗi đau của mình. Câu hỏi hướng tới Đế Thích nhưng cũng là lời tự vấn đầy đau đớn, tạo ra sự đồng cảm sâu sắc nơi người đọc, người xem.

2. Liệt kê và tương phản:
   • Nhân vật liệt kê những giá trị tinh thần của mình: "cái bản chất của tôi", "cái phần trong sạch", "ngay thẳng".
   • Sau đó, đặt chúng trong thế tương phản, đối lập với "cái xác thịt tầm thường".

   Hiệu quả: Phép liệt kê cho thấy sự trân trọng, nâng niu những giá trị tinh thần vốn có. Phép tương phản làm nổi bật sự xung đột không thể dung hòa giữa linh hồn và thể xác. Sự đối lập này chính là hạt nhân của bi kịch, cho thấy linh hồn cao đẹp đang bị thể xác phàm tục xâm lấn, hủy hoại.

3. Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác:
   • "bị cái xác thịt... làm cho hoen ố, méo mó đi rồi"

   Hiệu quả: "Hoen ố" và "méo mó" vốn là những từ chỉ sự thay đổi về vật chất, hình dạng bên ngoài. Ở đây, tác giả dùng chúng để chỉ sự băng hoại, biến chất về tinh thần, nhân cách. Biện pháp ẩn dụ này đã vật chất hóa, hình ảnh hóa một quá trình trừu tượng, giúp người đọc cảm nhận rõ ràng sự đau đớn của Trương Ba khi nhân cách của mình đang bị bào mòn, vấy bẩn.

Bài tập 4 (trang 51, SGK Ngữ văn 12, tập 2): Viết đoạn văn vận dụng

a. Yêu cầu đề bài

Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của anh/chị về khát vọng được sống "toàn vẹn" của con người qua vở kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt". Trong đoạn văn, có sử dụng ít nhất một câu hỏi tu từ và một cặp quan hệ từ chỉ sự tương phản.

b. Hướng dẫn các bước thực hiện

1. Bước 1: Xác định yêu cầu:
   • Nội dung: Bàn về khát vọng được sống "toàn vẹn".
   • Dung lượng: Khoảng 200 chữ.
   • Yêu cầu tiếng Việt: Sử dụng 1 câu hỏi tu từ và 1 cặp quan hệ từ tương phản (ví dụ: tuy... nhưng..., dù... nhưng...).
2. Bước 2: Xây dựng dàn ý:
   • Mở đoạn: Dẫn dắt từ bi kịch của Hồn Trương Ba để nêu vấn đề về khát vọng sống toàn vẹn.
   • Thân đoạn:
     • Giải thích "sống toàn vẹn" là gì? (Là sự hòa hợp giữa tâm hồn và thể xác, giữa bên trong và bên ngoài, được là chính mình).
     • Phân tích bi kịch của Trương Ba khi không được sống toàn vẹn (linh hồn bị thể xác chi phối, tha hóa).
     • Khẳng định đây là khát vọng chính đáng của con người. Con người có thể sống hạnh phúc khi nào? (Chèn câu hỏi tu từ).
     • Sử dụng cặp quan hệ từ tương phản để nhấn mạnh ý.
   • Kết đoạn: Rút ra bài học về ý nghĩa cuộc sống.
3. Bước 3: Viết và hoàn thiện: Dựa vào dàn ý để viết thành đoạn văn hoàn chỉnh, gạch chân hoặc làm nổi bật các yếu tố tiếng Việt theo yêu cầu.

c. Đoạn văn tham khảo

Qua bi kịch của nhân vật Trương Ba, nhà văn Lưu Quang Vũ đã gửi gắm một thông điệp sâu sắc về khát vọng được sống "toàn vẹn". Sống toàn vẹn là được sống trong sự hài hòa giữa linh hồn và thể xác, giữa những giá trị tinh thần cao đẹp và những nhu cầu vật chất chính đáng. Tuy được tồn tại trên cõi đời là một điều quý giá, nhưng sự tồn tại ấy sẽ trở thành bi kịch nếu con người không được sống là chính mình, như Trương Ba đã phải đau đớn thốt lên. Linh hồn thanh cao của ông đã dần bị cái xác phàm tục của anh hàng thịt làm cho vẩn đục, tha hóa. Phải chăng, hạnh phúc đích thực chỉ đến khi con người được tự do thể hiện bản chất, được sống đúng với nhân cách của mình? Khát vọng của Trương Ba cũng là khát vọng muôn đời của nhân loại: được sống một cuộc đời ý nghĩa, nơi tâm hồn và thể xác không phải là hai kẻ thù mà là một thể thống nhất, hài hòa.

C. CÂU HỎI TỰ LUẬN ÔN TẬP

Để củng cố kiến thức đã học, các em hãy thử trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu 1: Hãy tìm trong một tác phẩm văn học đã học (lớp 11 hoặc 12) một đoạn văn có lỗi lặp từ hoặc lỗi logic và đề xuất cách sửa chữa.
2. Câu 2: Phân tích vai trò của ngôn ngữ đối thoại và độc thoại nội tâm trong việc thể hiện tính cách và bi kịch của một nhân vật văn học mà em yêu thích.
3. Câu 3: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) bày tỏ quan điểm của em về vấn đề: "Sống thật với chính mình trong xã hội hiện đại".

Gợi ý trả lời:

• Câu 1: Em có thể chọn các đoạn văn trong các tác phẩm như "Chí Phèo", "Vợ nhặt"... Chú ý chỉ ra lỗi và áp dụng các phương pháp sửa lỗi đã học (dùng đại từ, từ đồng nghĩa, thay đổi cấu trúc).
• Câu 2: Tập trung vào cách nhân vật sử dụng ngôn ngữ. Lời đối thoại bộc lộ mối quan hệ với người khác, còn độc thoại nội tâm phơi bày những suy nghĩ, dằn vặt thầm kín nhất. Ví dụ: nội tâm của nhân vật Mị trong "Vợ chồng A Phủ".
• Câu 3: Nêu định nghĩa "sống thật", những thuận lợi và khó khăn khi sống thật với bản thân trong bối cảnh hiện nay, và đưa ra thông điệp của riêng mình.

D. KẾT LUẬN VÀ TÓM TẮT

Bài học Thực hành tiếng Việt hôm nay đã giúp chúng ta trang bị thêm những công cụ ngôn ngữ sắc bén. Chúng ta đã học cách nhận diện và sửa lỗi lặp từ để câu văn trong sáng hơn, hiểu được sức mạnh của các kết từ trong việc tạo lập luận chặt chẽ, và phân tích được vẻ đẹp của các biện pháp tu từ trong việc biểu đạt cảm xúc nhân vật. Những kỹ năng này không chỉ phục vụ cho việc phân tích tác phẩm "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" mà còn vô cùng hữu ích cho các bài viết nghị luận xã hội, nghị luận văn học và cả trong giao tiếp hàng ngày. Hãy luôn ý thức rèn luyện để ngôn ngữ thực sự trở thành công cụ đắc lực giúp các em chinh phục tri thức và thể hiện bản thân.