Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 51 - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. Mở đầu: Khám phá sức mạnh của ngôn từ và tư duy

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đi sâu vào bài Thực hành tiếng Việt trang 51 trong sách giáo khoa Ngữ văn 12, bộ Kết nối tri thức. Bài học này không chỉ là những bài tập đơn thuần mà là cơ hội để chúng ta mài giũa hai kỹ năng cực kỳ quan trọng: sử dụng ngôn từ một cách nghệ thuật và tư duy một cách logic. Việc nắm vững biện pháp tu từ lặp cấu trúc sẽ giúp các em tạo ra những câu văn giàu nhạc điệu, có sức nặng và chiều sâu biểu cảm. Đồng thời, khả năng nhận diện và sửa lỗi logic sẽ trang bị cho các em tư duy phản biện sắc bén, giúp các em xây dựng lập luận chặt chẽ trong cả văn viết và giao tiếp hàng ngày. Kết thúc bài học, các em sẽ tự tin phân tích hiệu quả của các biện pháp tu từ và xây dựng những lập luận thuyết phục, không còn mắc phải những lỗi ngụy biện phổ biến.

B. Nội dung chính: Giải mã và luyện tập

1. Ôn tập và nâng cao về biện pháp tu từ lặp cấu trúc

Biện pháp lặp cấu trúc, hay còn gọi là phép song hành, phép liệt kê cấu trúc, là một trong những công cụ nghệ thuật đắc lực của người viết. Nó không chỉ tạo ra vẻ đẹp hình thức cho câu văn mà còn chứa đựng sức mạnh biểu đạt sâu sắc.

1.1. Khái niệm và cách nhận biết

Định nghĩa: Biện pháp tu từ lặp cấu trúc là cách tổ chức, sắp xếp những vế câu, câu văn có cùng một kết cấu ngữ pháp song song với nhau. Sự lặp lại này tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng và hài hòa cho lời văn, lời nói.

Cách nhận biết: Để nhận ra biện pháp này, các em hãy chú ý đến các dấu hiệu sau:

• Sự tương đồng về cấu trúc ngữ pháp: Các vế câu hoặc các câu có cùng mô hình cấu trúc Chủ ngữ - Vị ngữ, hoặc cùng bắt đầu bằng một loại từ (động từ, tính từ), hoặc có các thành phần phụ được sắp xếp tương tự nhau.
• Sự song hành về ý nghĩa: Các vế câu, câu văn thường bổ sung, làm rõ hoặc đối lập ý nghĩa với nhau, tạo thành một chỉnh thể logic.
• Xuất hiện liên tiếp: Các cấu trúc lặp lại thường được đặt cạnh nhau để tạo hiệu ứng tức thì về nhịp điệu và ý nghĩa.

Ví dụ kinh điển: Trong Tuyên ngôn Độc lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh:

"Một dân tộc đã gan góc chống ách nô lệ của Pháp hơn 80 năm nay, một dân tộc đã gan góc đứng về phe Đồng minh chống phát xít mấy năm nay, dân tộc đó phải được tự do! Dân tộc đó phải được độc lập!"

Ở đây, cấu trúc "một dân tộc đã gan góc..." được lặp lại, tạo nên một điệp khúc hùng hồn, khẳng định sức mạnh và tính chính nghĩa của dân tộc Việt Nam.

1.2. Tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc

Việc sử dụng biện pháp lặp cấu trúc mang lại nhiều hiệu quả nghệ thuật và biểu đạt quan trọng:

• Tạo nhịp điệu, sự cân đối: Giống như những nốt nhạc trong một bản giao hưởng, các cấu trúc song hành tạo ra sự hài hòa, nhịp nhàng, dễ đi vào lòng người đọc, người nghe. Điều này đặc biệt hiệu quả trong văn chính luận hoặc thơ ca.
• Nhấn mạnh ý, tạo sự liệt kê: Khi muốn nhấn mạnh một loạt các hành động, tính chất, hay sự việc, lặp cấu trúc là cách hiệu quả nhất để làm nổi bật chúng. Nó tạo ra một ấn tượng mạnh mẽ, dồn dập về mặt thông tin và cảm xúc.
• Thể hiện cảm xúc mãnh liệt: Sự lặp lại có thể diễn tả sự Begeisterung, nỗi đau, sự phẫn nộ hay niềm tự hào một cách mạnh mẽ. Nó như những lớp sóng cảm xúc nối tiếp nhau, tác động sâu sắc đến người tiếp nhận.
• Tăng tính thuyết phục cho lập luận: Trong văn nghị luận, việc đặt các luận cứ song hành trong các cấu trúc tương đồng giúp lập luận trở nên rõ ràng, mạch lạc và có sức nặng hơn.

1uting.3. Hướng dẫn giải bài tập 1 (Trang 51)

Yêu cầu: Phân tích tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc trong đoạn trích sau (trích Tuyên ngôn Độc lập):

"Sự thật là, từ mùa thu năm 1940, nước ta đã thành thuộc địa của Nhật, chứ không phải thuộc địa của Pháp nữa. Khi Nhật hàng Đồng minh thì nhân dân cả nước ta đã nổi dậy giành chính quyền, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Sự thật là, dân ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật, chứ không phải từ tay Pháp."

Phân tích chi tiết:

1. Xác định cấu trúc lặp: Cấu trúc được lặp lại ở đây là "Sự thật là, ... chứ không phải ...". Đây là một cấu trúc khẳng định - phủ định rất rõ ràng.
2. Phân tích cấu trúc:
   • Vế 1 (Khẳng định): "Sự thật là, từ mùa thu năm 1940, nước ta đã thành thuộc địa của Nhật..." và "Sự thật là, dân ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật...". Cả hai vế đều bắt đầu bằng cụm từ khẳng định chắc chắn "Sự thật là", nhằm nêu bật một thực tế lịch sử không thể chối cãi.
   • Vế 2 (Phủ định): "...chứ không phải thuộc địa của Pháp nữa." và "...chứ không phải từ tay Pháp.". Vế này dùng để bác bỏ một luận điệu sai trái, một sự thật đã lỗi thời mà thực dân Pháp cố tình vin vào.
3. Phân tích tác dụng:
   • Nhấn mạnh sự thật lịch sử: Việc lặp lại hai lần cụm từ "Sự thật là" có tác dụng như một lời tuyên bố đanh thép, nhấn mạnh tính khách quan, không thể bác bỏ của các sự kiện được nêu ra. Nó khẳng định chủ quyền của Việt Nam đã thoát khỏi tay Pháp từ lâu.
   • Bác bỏ luận điệu của kẻ thù: Cấu trúc đối lập "Sự thật là A, chứ không phải B" trực tiếp phản bác luận điệu của thực dân Pháp rằng chúng có công "bảo hộ" Đông Dương và có quyền quay trở lại xâm lược. Cách lập luận này vừa chặt chẽ, vừa hùng hồn.
   • Tạo giọng văn chính luận hùng hồn: Phép lặp cấu trúc này tạo ra một nhịp điệu mạnh mẽ, dứt khoát, thể hiện thái độ tự tin và tính chính nghĩa của dân tộc Việt Nam. Nó làm cho lời văn của bản Tuyên ngôn thêm phần trang trọng và có sức lay động lớn.

2. Nhận diện và sửa lỗi logic trong suy luận

Tư duy logic là nền tảng của mọi lập luận thuyết phục. Khi mắc lỗi logic, dù vô tình hay hữu ý, lập luận của chúng ta sẽ trở nên yếu ớt, thiếu tin cậy và dễ dàng bị bác bỏ. Trong phần này, chúng ta sẽ học cách nhận diện và khắc phục một số lỗi logic phổ biến.

2.1. Lỗi logic là gì và tại sao cần tránh?

Định nghĩa: Lỗi logic (hay còn gọi là ngụy biện - fallacy) là những sai lầm trong cách xây dựng hoặc trình bày một lập luận, khiến cho kết luận rút ra từ các tiền đề trở nên không hợp lệ, mặc dù bề ngoài có vẻ hợp lý.

Tại sao cần tránh lỗi logic?

• Làm suy yếu lập luận: Một lỗi logic dù nhỏ cũng có thể phá vỡ toàn bộ hệ thống lập luận của bạn.
• Gây hiểu lầm: Dẫn dắt người đọc/người nghe đến những kết luận sai l lệch.
• Làm mất uy tín: Người thường xuyên mắc lỗi logic sẽ bị đánh giá là thiếu tư duy phản biện, không đáng tin cậy.
• Dễ bị lợi dụng: Ngụy biện thường được sử dụng trong tuyên truyền, quảng cáo... để thao túng suy nghĩ của người khác. Hiểu về nó giúp bạn tự bảo vệ mình.

2uing.2. Hướng dẫn giải bài tập 2 (Trang 51)

Yêu cầu: Chỉ ra lỗi logic trong các lập luận sau và nêu cách sửa.

a) "Trong truyện ngắn Vợ nhặt, các nhân vật đều tốt bụng, sẵn sàng cưu mang người khác. Do đó, có thể thấy người nông dân Việt Nam ai cũng nhân hậu, tốt bụng."

• Loại lỗi logic: Khái quát hóa vội vã (Hasty Generalization).
• Phân tích lỗi: Lập luận này đã lấy một trường hợp cụ thể (các nhân vật trong một tác phẩm văn học) để quy kết cho cả một tập thể lớn (toàn bộ người nông dân Việt Nam). Tác phẩm văn học phản ánh hiện thực nhưng không phải là bản sao y hệt của hiện thực. Việc khái quát từ một vài nhân vật điển hình thành một đặc điểm chung cho hàng triệu người là phiến diện và thiếu cơ sở.
• Cách sửa: Cần diễn đạt một cách thận trọng hơn, tránh khẳng định tuyệt đối.
  • Sửa lại: "Qua các nhân vật trong truyện ngắn Vợ nhặt, nhà văn Kim Lân đã ca ngợi và làm nổi bật những phẩm chất tốt đẹp của người nông dân Việt Nam, đặc biệt là lòng nhân hậu và tinh thần cưu mang đùm bọc lẫn nhau ngay cả trong hoàn cảnh khốn cùng nhất. Đây là một trong những vẻ đẹp đáng quý của con người Việt Nam."

b) "Bạn ấy không ủng hộ việc xây dựng thêm nhà máy trong khu vực. Chắc chắn bạn ấy muốn kinh tế địa phương trì trệ, không phát triển."

• Loại lỗi logic: Ngụy biện người rơm (Straw Man Fallacy) hoặc Lựa chọn sai lầm (False Dilemma).
• Phân tích lỗi: Lập luận này đã bóp méo, xuyên tạc quan điểm của người khác để tấn công. Người nói đã tự tạo ra một lập trường yếu và cực đoan ("muốn kinh tế trì trệ") rồi gán cho đối phương. Thực tế, có thể có nhiều lý do khác để không ủng hộ việc xây nhà máy, ví dụ như lo ngại về ô nhiễm môi trường, vấn đề đền bù giải tỏa chưa thỏa đáng... chứ không hẳn là chống lại sự phát triển.
• Cách sửa: Cần xem xét vấn đề một cách đa chiều và khách quan.
  • Sửa lại (suy nghĩ): "Bạn ấy không ủng hộ việc xây dựng thêm nhà máy. Chúng ta cần tìm hiểu lí do của bạn ấy là gì. Có phải bạn lo ngại về vấn đề môi trường, hay còn nguyên nhân nào khác? Việc tìm hiểu rõ quan điểm của bạn sẽ giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn về vấn đề."

c) "Từ khi cửa hàng đó khai trương, khu phố này xảy ra nhiều vụ mất trộm hơn. Vậy, chính cửa hàng đó là nguyên nhân gây ra mất trộm."

• Loại lỗi logic: Nhân quả sai (False Cause / Post hoc ergo propter hoc).
• Phân tích lỗi: Lập luận này đã nhầm lẫn giữa sự kiện xảy ra trước - sau với quan hệ nhân - quả. Việc cửa hàng khai trương và việc mất trộm gia tăng xảy ra gần nhau về mặt thời gian không có nghĩa là cái trước gây ra cái sau. Có thể có nhiều nguyên nhân khác dẫn đến mất trộm gia tăng (dân cư đông đúc hơn, công tác an ninh lỏng lẻo, có nhóm tội phạm mới xuất hiện...).
• Cách sửa: Cần tìm thêm bằng chứng để chứng minh mối quan hệ nhân quả thay vì kết luận vội vàng.
  • Sửa lại (suy nghĩ): "Dạo này khu phố xảy ra nhiều vụ mất trộm, trùng hợp với thời điểm cửa hàng mới khai trương. Chúng ta cần xem xét liệu có mối liên hệ nào không, ví dụ như việc cửa hàng thu hút nhiều người lạ mặt đến khu vực, hay đây chỉ là sự trùng hợp ngẫu nhiên và nguyên nhân thực sự nằm ở chỗ khác, chẳng hạn như hệ thống an ninh của khu phố."

3. Hướng dẫn luyện tập và vận dụng

Nắm vững lý thuyết là bước đầu, vận dụng vào thực hành mới thực sự biến kiến thức thành kỹ năng. Dưới đây là gợi ý cho các bài tập vận dụng.

3.1. Giải bài tập 3 (Trang 52): Viết đoạn văn có sử dụng biện pháp lặp cấu trúc

Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) bày tỏ suy nghĩ về trách nhiệm của thế hệ trẻ đối với đất nước, trong đó có sử dụng biện pháp lặp cấu trúc.

Hướng dẫn thực hiện:

1. Xác định ý chính: Trách nhiệm của tuổi trẻ là học tập, rèn luyện, cống hiến để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
2. Xây dựng cấu trúc lặp: Có thể chọn các cấu trúc như:
   • "Tuổi trẻ phải... , tuổi trẻ phải..." (nhấn mạnh nhiệm vụ)
   • "Đất nước cần chúng ta..., đất nước mong chúng ta..." (nhấn mạnh sự kỳ vọng)
   • "Đừng chỉ..., mà hãy..." (cấu trúc đối lập, kêu gọi hành động)
3. Viết đoạn văn mẫu tham khảo:

   "Thế hệ trẻ Việt Nam hôm nay đang đứng trước những cơ hội và thách thức lớn lao của thời đại. Trách nhiệm với Tổ quốc không phải là một khái niệm trừu tượng, mà hiện hữu trong từng hành động nhỏ mỗi ngày. Đó là trách nhiệm học tập thật tốt để làm chủ tri thức, để đưa khoa học công nghệ nước nhà sánh vai cùng bè bạn năm châu. Đó là trách nhiệm rèn luyện đạo đức trong sáng, để giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc. Đó là trách nhiệm dấn thân không ngại khó, để khởi nghiệp kiến quốc, để làm giàu cho bản thân, gia đình và xã hội. Và trên hết, đó là trách nhiệm gìn giữ từng tấc đất thiêng liêng của cha ông, sẵn sàng đứng lên khi Tổ quốc cần. Mỗi chúng ta, bằng hành động của mình, đang góp phần viết tiếp trang sử hào hùng của dân tộc."

   (Phân tích: Đoạn văn đã sử dụng cấu trúc lặp "Đó là trách nhiệm..." để liệt kê và nhấn mạnh các nhiệm vụ cụ thể của tuổi trẻ, tạo ra giọng văn tha thiết, mạnh mẽ và giàu sức kêu gọi.)

3.2. Giải bài tập 4 (Trang 52): Viết đoạn văn nghị luận tránh lỗi logic

Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày quan điểm về vấn đề: "Có nên cho phép học sinh sử dụng điện thoại di động trong giờ học hay không?".

Hướng dẫn thực hiện:

1. Xác định luận điểm: Cần đưa ra quan điểm rõ ràng (nên, không nên, hoặc nên nhưng có điều kiện) và bảo vệ nó bằng các luận cứ logic.
2. Xây dựng hệ thống luận cứ:
   • Nếu ủng hộ: Lợi ích của điện thoại (tra cứu thông tin, học tập theo nhóm, sử dụng ứng dụng giáo dục...).
   • Nếu phản đối: Tác hại (mất tập trung, gian lận thi cử, tiếp xúc nội dung xấu...).
   • Nếu ủng hộ có điều kiện: Cần có quy định rõ ràng (chỉ sử dụng khi giáo viên cho phép, dùng cho mục đích học tập...).
3. Tránh các lỗi logic thường gặp:
   • Không khái quát hóa vội vã: "Một vài bạn dùng điện thoại chơi game không có nghĩa là tất cả học sinh đều như vậy".
   • Không dùng ngụy biện người rơm: "Phản đối việc dùng điện thoại trong lớp không có nghĩa là cổ hủ, chống lại công nghệ".
   • Không dùng nhân quả sai: "Lớp có tỷ lệ dùng điện thoại cao mà kết quả học tập thấp, cần xem xét nhiều yếu tố chứ không chỉ đổ lỗi cho điện thoại".
4. Viết đoạn văn mẫu tham khảo (Theo hướng ủng hộ có điều kiện):

   "Việc có nên cho phép học sinh sử dụng điện thoại trong giờ học hay không là một vấn đề gây nhiều tranh luận. Thay vì cấm đoán hoàn toàn, chúng ta nên nhìn nhận điện thoại như một công cụ học tập tiềm năng và xây dựng quy chế sử dụng hợp lý. Rõ ràng, điện thoại thông minh có thể giúp học sinh nhanh chóng tra cứu tài liệu, truy cập các nền tảng học tập trực tuyến, hay tham gia vào các hoạt động tương tác do giáo viên tổ chức. Vấn đề không nằm ở bản thân chiếc điện thoại mà ở ý thức người sử dụng. Do đó, giải pháp tối ưu là nhà trường và giáo viên ban hành những quy định cụ thể: học sinh chỉ được sử dụng điện thoại khi có sự cho phép của giáo viên và phục vụ trực tiếp cho bài học. Việc kết hợp giữa quy định chặt chẽ và hướng dẫn tận tình sẽ biến điện thoại từ một yếu tố gây xao nhãng thành một trợ thủ đắc lực cho việc dạy và học trong thời đại số."

   (Phân tích: Đoạn văn không sa vào cực đoan (cấm hẳn hoặc cho tự do), mà đưa ra giải pháp trung hòa, có luận cứ rõ ràng và không mắc các lỗi logic như khái quát hóa hay lựa chọn sai lầm.)

C. Câu hỏi ôn tập và tự luận

Để củng cố kiến thức đã học, các em hãy thử sức với các câu hỏi tự luận sau. Đây là cơ hội để các em tự kiểm tra mức độ hiểu bài và khả năng vận dụng của mình.

1. Câu 1: Tìm một đoạn văn hoặc thơ (ngoài sách giáo khoa) có sử dụng biện pháp lặp cấu trúc. Chép lại đoạn trích đó và phân tích ngắn gọn hiệu quả nghệ thuật của biện pháp tu từ này.
2. Câu 2: Chỉ ra và gọi tên lỗi logic trong các câu sau. Giải thích tại sao đó là lỗi logic.
   a) "Tất cả những người bạn tôi biết đều thích uống trà sữa. Vậy nên, có thể khẳng định trà sữa là thức uống được mọi người Việt Nam yêu thích."
   b) "Nếu chúng ta không tăng giờ học thêm, kết quả thi tốt nghiệp của học sinh sẽ rất thấp."
   c) "Tôi thấy ca sĩ A dạo này hay làm từ thiện. Chắc chắn anh ấy là một người có nhân cách vàng."
3. Câu 3: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) phản bác ý kiến: "Mạng xã hội chỉ mang lại tác hại cho giới trẻ". Trong quá trình lập luận, hãy cố gắng tránh các lỗi logic đã học.

Hướng dẫn trả lời ngắn gọn:

• Câu 1: HS tự chọn đoạn trích. Cần chỉ ra được cấu trúc lặp lại và nêu tác dụng (nhấn mạnh, tạo nhịp điệu, biểu cảm...). Ví dụ: đoạn thơ trong "Tây Tiến" của Quang Dũng.
• Câu 2:
  • a) Lỗi khái quát hóa vội vã.
  • b) Lỗi lựa chọn sai lầm (false dilemma) - chỉ đưa ra hai lựa chọn cực đoan.
  • c) Lỗi nhân quả sai hoặc khái quát hóa vội vã (một hành động tốt không đủ để kết luận toàn bộ nhân cách).
• Câu 3: HS cần đưa ra các luận cứ về mặt tốt của mạng xã hội (kết nối, học hỏi, cập nhật thông tin...) để phản bác quan điểm phiến diện, một chiều. Lập luận cần cân bằng, khách quan.

D. Kết luận & Tóm tắt

Bài học hôm nay đã giúp chúng ta khám phá hai khía cạnh quan trọng của việc sử dụng ngôn ngữ và tư duy. Chúng ta đã ôn lại và phân tích sâu hơn về sức mạnh biểu đạt của biện pháp tu từ lặp cấu trúc, một công cụ giúp lời văn thêm hùng hồn, nhịp nhàng và giàu cảm xúc. Đồng thời, chúng ta cũng trang bị thêm kỹ năng tư duy phản biện qua việc nhận diện và sửa chữa các lỗi logic phổ biến trong lập luận. Nắm vững hai đơn vị kiến thức này không chỉ giúp các em làm tốt các bài tập trong sách giáo khoa mà còn nâng cao năng lực giao tiếp, viết lách và tranh biện trong cuộc sống. Hãy tiếp tục luyện tập để sử dụng ngôn từ một cách nghệ thuật và tư duy một cách sắc bén nhé!