Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 52 - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. Giới thiệu chung về bài học

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đi sâu vào một phần cực kỳ quan trọng trong môn Ngữ văn, đó là Thực hành tiếng Việt. Bài học trang 52 trong sách Cánh diều Tập 1 sẽ giúp các em rèn luyện một kỹ năng thiết yếu: nhận diện và sửa lỗi dùng từ, lỗi cấu trúc câu. Việc sử dụng ngôn ngữ chính xác không chỉ giúp bài viết của các em đạt điểm cao mà còn thể hiện sự tinh tế, chỉn chu trong giao tiếp hàng ngày. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững cách phát hiện các lỗi sai phổ biến, hiểu rõ nguyên nhân và tự tin sửa chữa chúng, từ đó nâng cao toàn diện khả năng diễn đạt của bản thân. Hãy cùng bắt đầu hành trình làm chủ ngôn từ của mình nhé!

B. Nội dung chính của bài giảng

1. Ôn tập kiến thức nền tảng về lỗi dùng từ và lỗi câu

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần hệ thống lại những kiến thức cốt lõi. Việc này giống như kiểm tra lại dụng cụ trước khi bắt tay vào một công việc quan trọng vậy!

a. Tầm quan trọng của việc dùng từ đúng, viết câu chuẩn

Trong văn viết cũng như lời nói, từ ngữ và câu cú chính là "viên gạch" xây nên toàn bộ thông điệp bạn muốn truyền tải. Nếu những "viên gạch" này bị lỗi, "công trình" ngôn ngữ của bạn sẽ trở nên thiếu vững chắc, thậm chí sụp đổ.

• Đối với học tập và thi cử: Một bài văn dù có ý tưởng hay đến đâu nhưng mắc nhiều lỗi dùng từ, lỗi câu sẽ bị trừ điểm nặng. Giám khảo sẽ đánh giá thấp khả năng diễn đạt và tư duy ngôn ngữ của bạn.
• Đối với giao tiếp hàng ngày: Dùng từ sai, nói câu què quặt có thể gây hiểu lầm, làm giảm hiệu quả giao tiếp và ảnh hưởng đến hình ảnh cá nhân.
• Đối với tư duy: Ngôn ngữ và tư duy có mối quan hệ mật thiết. Rèn luyện viết câu đúng, dùng từ chuẩn cũng là cách chúng ta rèn luyện tư duy logic, mạch lạc và rõ ràng.

b. Phân biệt lỗi dùng từ và lỗi cấu trúc câu

Đây là hai nhóm lỗi cơ bản mà học sinh thường mắc phải. Việc phân biệt rõ ràng sẽ giúp chúng ta "bắt bệnh" chính xác hơn.

Lỗi dùng từ: Là lỗi liên quan đến việc lựa chọn và sử dụng một từ đơn lẻ hoặc một cụm từ không phù hợp trong câu.

Lỗi cấu trúc câu: Là lỗi liên quan đến cách sắp xếp, kết hợp các từ ngữ, cụm từ để tạo thành một câu hoàn chỉnh và đúng ngữ pháp.

Ví dụ minh họa:

• Lỗi dùng từ: "Bạn ấy có một yếu điểm là hay giúp đỡ người khác." → Từ "yếu điểm" (điểm yếu, tiêu cực) dùng sai trong trường hợp này. Phải sửa thành "ưu điểm" hoặc "đặc điểm".
• Lỗi cấu trúc câu: "Qua tác phẩm Tắt đèn cho thấy số phận bi thảm của người nông dân." → Câu này thiếu chủ ngữ. Ai "cho thấy"? Phải sửa thành: "Qua tác phẩm Tắt đèn, Ngô Tất Tố đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân." hoặc "Tác phẩm Tắt đèn cho thấy số phận bi thảm của người nông dân."

2. Hướng dẫn giải bài tập Thực hành tiếng Việt trang 52

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng kiến thức vừa ôn tập để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa. Các em hãy mở sách trang 52 và cùng thầy/cô phân tích từng câu nhé.

Bài tập 1: Phát hiện và sửa lỗi dùng từ trong các câu sau

Nhiệm vụ của chúng ta ở bài tập này là đọc kĩ từng câu, tìm ra từ ngữ bị dùng sai hoặc không hợp lí và đưa ra phương án sửa chữa.

a. Câu văn: "Trong truyện ngắn của Nam Cao có những nhân vật là hình ảnh của chính nhà văn trong những năm tháng hoạt động trong Hội Văn hóa cứu quốc."

• Phát hiện lỗi: Lỗi lặp từ. Từ "trong" được lặp lại hai lần liên tiếp ("hoạt động trong trong Hội...") gây ra sự dài dòng, thiếu tự nhiên và sai ngữ pháp. Đây là một lỗi đánh máy hoặc diễn đạt khá phổ biến.
• Phân tích nguyên nhân: Lỗi này thường xảy ra do sơ suất khi viết hoặc khi cố gắng ghép hai ý lại với nhau mà không rà soát kĩ.
• Cách sửa: Rất đơn giản, chúng ta chỉ cần bỏ đi một từ "trong" bị thừa.
  • Sửa lại: "Trong truyện ngắn của Nam Cao có những nhân vật là hình ảnh của chính nhà văn trong những năm tháng hoạt động trong Hội Văn hóa cứu quốc." → "Trong truyện ngắn của Nam Cao có những nhân vật là hình ảnh của chính nhà văn trong những năm tháng hoạt động tại Hội Văn hóa cứu quốc." hoặc đơn giản hơn: "...trong những năm tháng hoạt động ở Hội Văn hóa cứu quốc."

b. Câu văn: "Bằng vốn hiểu biết của mình về truyện ngắn đã học, anh (chị) hãy làm sáng tỏ nhận định trên."

• Phát hiện lỗi: Lỗi dùng từ không phù hợp. Từ "truyện ngắn đã học" có thể gây hiểu lầm. Người đọc có thể hiểu là "truyện ngắn này đã được học rồi" thay vì "những truyện ngắn mà bạn đã học". Cách diễn đạt này hơi cứng và thiếu tự nhiên. Hơn nữa, cụm từ "vốn hiểu biết của mình về truyện ngắn đã học" hơi dài dòng.
• Phân tích nguyên nhân: Lỗi diễn đạt, cố gắng dùng từ ngữ trang trọng nhưng chưa thực sự phù hợp.
• Cách sửa: Chúng ta cần diễn đạt lại câu văn cho gọn gàng và rõ nghĩa hơn.
  • Sửa lại (cách 1): "Bằng vốn hiểu biết về những truyện ngắn đã học, anh (chị) hãy làm sáng tỏ nhận định trên." (Thêm từ "những" để chỉ tập hợp)
  • Sửa lại (cách 2 - Gọn hơn): "Bằng hiểu biết về các truyện ngắn đã học, anh (chị) hãy làm sáng tỏ nhận định trên."

c. Câu văn: "Văn học có vai trò to lớn trong việc phản ánh những vấn đề về đời sống xã hội của con người."

• Phát hiện lỗi: Lỗi thừa từ (pleonasm). Cụm từ "đời sống xã hội của con người" chứa thông tin thừa. "Đời sống xã hội" vốn dĩ đã là của con người, không cần thêm cụm "của con người" nữa.
• Phân tích nguyên nhân: Thói quen diễn đạt dài dòng, muốn nhấn mạnh ý nhưng lại gây ra sự lặp lại về nghĩa.
• Cách sửa: Bỏ đi phần từ ngữ bị thừa để câu văn súc tích, cô đọng.
  • Sửa lại: "Văn học có vai trò to lớn trong việc phản ánh những vấn đề về đời sống xã hội."

Bài tập 2: Phát hiện và sửa lỗi về cấu trúc câu trong các câu sau

Ở bài tập này, chúng ta sẽ tập trung vào "bộ khung" của câu. Hãy xem xét câu đã có đủ thành phần chính (chủ ngữ - vị ngữ) chưa và các thành phần có được sắp xếp hợp lí không.

a. Câu văn: "Qua những trang truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu, cho ta thấy tình yêu quê hương, đất nước, tình yêu thương con người của nhà văn."

• Phát hiện lỗi: Câu thiếu chủ ngữ. Trạng ngữ "Qua những trang truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu" không thể làm chủ ngữ. Câu hỏi đặt ra là: Ai/Cái gì "cho ta thấy"? Câu văn không trả lời được.
• Phân tích nguyên nhân: Đây là lỗi cấu trúc câu rất phổ biến, thường bắt đầu bằng cụm từ chỉ phương tiện, địa điểm, thời gian (Qua..., Tại..., Với...) nhưng người viết quên đặt chủ ngữ cho hành động chính.
• Cách sửa: Chúng ta cần thêm chủ ngữ vào câu hoặc biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
  • Sửa lại (cách 1 - Thêm chủ ngữ): "Qua những trang truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu, người đọc thấy được tình yêu quê hương, đất nước, tình yêu thương con người của nhà văn."
  • Sửa lại (cách 2 - Biến trạng ngữ thành chủ ngữ): "Những trang truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu cho ta thấy tình yêu quê hương, đất nước, tình yêu thương con người của nhà văn." (Cách này được đánh giá cao hơn vì câu văn chủ động và mạch lạc hơn).

b. Câu văn: "Từ một cậu bé bán bánh mì thuê, từng có lúc tuyệt vọng, chán nản vì nhà nghèo, không được đi học. Đã vươn lên trở thành một nhà văn nổi tiếng."

• Phát hiện lỗi: Câu này thực chất là hai mảnh câu bị tách rời, và cả hai đều thiếu chủ ngữ. Câu đầu tiên có trạng ngữ chỉ sự xuất phát ("Từ một cậu bé...") nhưng không có vế chính. Câu thứ hai có vị ngữ ("Đã vươn lên...") nhưng lại thiếu chủ ngữ (Ai đã vươn lên?).
• Phân tích nguyên nhân: Lỗi tách câu tùy tiện, thường do người viết muốn ngắt ý nhưng lại phá vỡ cấu trúc ngữ pháp cơ bản.
• Cách sửa: Ghép hai vế lại và bổ sung chủ ngữ để tạo thành một câu hoàn chỉnh.
  • Sửa lại: "Từ một cậu bé bán bánh mì thuê, từng có lúc tuyệt vọng, chán nản vì nhà nghèo, không được đi học, nhân vật ấy (hoặc tên nhân vật cụ thể) đã vươn lên trở thành một nhà văn nổi tiếng."

Bài tập 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của bạn về một nhân vật văn học mà bạn yêu thích. Trong đoạn văn, cần tránh các lỗi dùng từ và lỗi cấu trúc câu đã được chỉ ra ở trên.

Đây là bài tập vận dụng tổng hợp, giúp các em thực hành những gì vừa học. Hãy chọn một nhân vật mà em thực sự tâm đắc để có cảm xúc viết bài nhé.

Phân tích yêu cầu và gợi ý dàn ý

• Yêu cầu về nội dung: Trình bày suy nghĩ về một nhân vật văn học yêu thích (ví dụ: Chí Phèo, Thị Nở, Lão Hạc, anh cu Tràng, người vợ nhặt...).
• Yêu cầu về hình thức: Đoạn văn khoảng 150 chữ, không mắc lỗi dùng từ và lỗi cấu trúc câu.
• Gợi ý dàn ý:
  1. Câu mở đoạn: Giới thiệu nhân vật văn học em yêu thích và tác phẩm chứa nhân vật đó.
  2. Thân đoạn: Trình bày lí do em yêu thích nhân vật:
     • Phẩm chất, tính cách nào của nhân vật gây ấn tượng mạnh? (lương thiện, giàu lòng tự trọng, khao khát hạnh phúc...)
     • Số phận của nhân vật có gì đặc biệt, gợi cho em suy ngẫm gì?
     • Chi tiết nghệ thuật nào khắc họa thành công nhân vật đó?
  3. Câu kết đoạn: Khẳng định lại tình cảm, suy nghĩ về nhân vật và giá trị mà nhân vật để lại.

Đoạn văn tham khảo (về nhân vật người vợ nhặt)

Trong kho tàng văn học Việt Nam, nhân vật để lại trong tôi nhiều ấn tượng sâu sắc nhất chính là người vợ nhặt trong tác phẩm cùng tên của nhà văn Kim Lân. Xuất hiện với một cái tên mờ nhạt, một ngoại hình tội nghiệp "áo quần tả tơi như tổ đỉa", chị là hiện thân đầy đủ cho cái đói và sự khốn cùng của con người trong nạn đói năm 1945. Thế nhưng, đằng sau vẻ ngoài thảm hại ấy lại là một sức sống mãnh liệt và một khao khát hạnh phúc cháy bỏng. Chỉ cần một câu nói đùa của Tràng, chị đã theo không về làm vợ, chấp nhận một cuộc đời may rủi. Về đến nhà chồng, chị không còn vẻ chao chát, cong cớn mà trở nên hiền hậu, đúng mực. Hình ảnh chị cầm chổi quét dọn sân nhà vào buổi sáng hôm sau là một chi tiết đắt giá, cho thấy khát vọng vun vén, xây dựng một tổ ấm thực sự. Nhân vật này giúp tôi hiểu rằng, ngay cả trên bờ vực của cái chết, vẻ đẹp của tình người và niềm hi vọng vào tương lai vẫn không bao giờ lụi tàn.

3. Mở rộng kiến thức: Các loại lỗi thường gặp khác và cách khắc phục

Ngoài những lỗi đã nêu trong sách giáo khoa, các em cũng cần lưu ý một số lỗi phổ biến khác để hoàn thiện kỹ năng viết của mình.

a. Các lỗi dùng từ phổ biến khác

• Lẫn lộn các từ gần âm, gần nghĩa: Đây là lỗi sai "kinh điển". Do các từ có cách phát âm hoặc hình thức viết tương tự nhau, người viết dễ dùng nhầm.
  • Ví dụ: tham quan (đi xem để mở rộng hiểu biết) và thăm quan (sai); bàng quan (thờ ơ) và bàng quang (một bộ phận cơ thể); chia sẻ (cùng hưởng, cùng chịu) và chia xẻ (sai chính tả).
  • Cách khắc phục: Khi không chắc chắn, hãy tra từ điển. Đọc nhiều sách báo uy tín để quen với cách dùng từ chuẩn xác.
• Dùng từ sai phong cách ngôn ngữ: Dùng từ ngữ của phong cách sinh hoạt (suồng sã, khẩu ngữ) vào văn bản thuộc phong cách chính luận, khoa học (nghiêm túc, trang trọng) hoặc ngược lại.
  • Ví dụ: Viết trong bài phân tích văn học: "Chí Phèo siêu phẩm của Nam Cao đã đỉnh của chóp khi khắc họa người nông dân." → Lỗi dùng từ không phù hợp.
  • Cách khắc phục: Nhận thức rõ bối cảnh giao tiếp (viết cho ai, mục đích gì) để lựa chọn từ ngữ phù hợp.

b. Các lỗi cấu trúc câu nâng cao

• Câu mơ hồ về nghĩa (lưỡng nghĩa): Câu có cấu trúc khiến người đọc có thể hiểu theo hai hoặc nhiều cách khác nhau.
  • Ví dụ: "Tôi nghe nói nó đánh con chó của anh." → Có thể hiểu là: 1. Nó đánh con chó (con chó này là của anh). 2. Nó và con chó cùng đánh anh.
  • Cách khắc phục: Tách câu, thêm từ hoặc thay đổi trật tự từ để làm rõ nghĩa. Ví dụ: "Tôi nghe nói nó đã đánh con chó thuộc sở hữu của anh."
• Câu sai về quan hệ ngữ pháp (logic): Các vế trong câu không có sự kết nối logic, hoặc các thành phần phụ không bổ sung ý nghĩa đúng cho thành phần chính.
  • Ví dụ: "Tuy nhà nghèo nhưng anh ấy học rất giỏi và đẹp trai." → Vế "đẹp trai" không tương phản với "nhà nghèo".
  • Cách khắc phục: Sắp xếp lại các vế câu, dùng đúng các cặp quan hệ từ (tuy... nhưng; vì... nên; nếu... thì...). Sửa: "Tuy nhà nghèo nhưng anh ấy học rất giỏi. Ngoài ra, anh ấy còn rất đẹp trai."

4. Bí quyết "vàng" để tránh lỗi dùng từ và viết câu chuẩn

1. Đọc, đọc và đọc: Hãy đọc những tác phẩm văn học kinh điển, những bài báo có chất lượng. Việc tiếp xúc thường xuyên với ngôn ngữ chuẩn mực sẽ giúp bạn hình thành "phản xạ ngôn ngữ" đúng đắn.
2. Xây dựng "ngân hàng" từ vựng: Chuẩn bị một cuốn sổ tay từ vựng. Khi gặp một từ hay, một cách diễn đạt tốt, hãy ghi lại cùng với nghĩa và ví dụ. Đặc biệt chú ý đến từ Hán Việt, thành ngữ, tục ngữ.
3. Luyện tập thói quen tự biên tập: Sau khi viết xong bất cứ điều gì, dù là một tin nhắn hay một bài văn, hãy dành thời gian đọc lại. Đọc to thành tiếng là một cách rất hay để phát hiện những câu văn lủng củng, thiếu tự nhiên.
4. Sử dụng từ điển: Đừng ngại tra từ điển (cả từ điển giấy và từ điển online uy tín) khi bạn không chắc chắn về nghĩa hoặc cách dùng của một từ. Đây là thói quen của những người viết chuyên nghiệp.

C. Câu hỏi ôn tập và vận dụng

Để củng cố kiến thức, các em hãy thử sức với những bài tập nhỏ sau đây. Hãy tự mình phát hiện lỗi và đưa ra cách sửa trước khi xem gợi ý nhé!

1. Câu hỏi 1: Phát hiện và sửa lỗi trong câu sau: "Nhà thơ là người có những phát minh về con người, đem lại cho chúng ta những hiểu biết mới mẻ."

   Gợi ý trả lời: Lỗi dùng từ. Từ "phát minh" thường dùng trong lĩnh vực khoa học, kĩ thuật (sáng chế ra cái mới). Với văn học, nên dùng từ "phát hiện" (tìm ra cái đã có nhưng chưa ai thấy).
   → Sửa lại: "Nhà thơ là người có những phát hiện về con người, đem lại cho chúng ta những hiểu biết mới mẻ."

2. Câu hỏi 2: Chỉ ra và chữa lỗi cấu trúc trong câu sau: "Với tác phẩm này đã giúp em hiểu sâu sắc hơn về thân phận của người phụ nữ trong xã hội cũ."

   Gợi ý trả lời: Lỗi thiếu chủ ngữ. Trạng ngữ "Với tác phẩm này" không thể làm chủ ngữ. Ai "đã giúp"?
   → Sửa lại: "Tác phẩm này đã giúp em hiểu sâu sắc hơn về thân phận của người phụ nữ trong xã hội cũ." hoặc "Qua tác phẩm này, em đã hiểu sâu sắc hơn về thân phận của người phụ nữ trong xã hội cũ."

3. Câu hỏi 3: Câu văn "Những hình ảnh trong thơ của anh rất thực." mắc lỗi gì và sửa lại như thế nào?

   Gợi ý trả lời: Lỗi dùng từ không đúng phong cách. Từ "anh" là khẩu ngữ, suồng sã, không phù hợp khi nhận xét, phân tích văn học một cách trang trọng. Hơn nữa, "rất thực" là cách nói vắn tắt.
   → Sửa lại: "Những hình ảnh trong thơ của nhà thơ (hoặc tên tác giả) rất chân thực."

D. Kết luận và tóm tắt

Bài học Thực hành tiếng Việt hôm nay đã trang bị cho các em những kiến thức và kĩ năng quan trọng để nhận diện, sửa chữa hai nhóm lỗi phổ biến: lỗi dùng từ và lỗi cấu trúc câu. Chúng ta đã hiểu rằng, việc sử dụng từ ngữ chính xác, xây dựng câu văn mạch lạc không chỉ là yêu cầu của môn Ngữ văn mà còn là nền tảng của tư duy logic và giao tiếp hiệu quả. Hãy nhớ rằng, làm chủ tiếng Việt là một hành trình dài đòi hỏi sự kiên trì. Thầy/cô mong rằng các em sẽ áp dụng những kiến thức này vào bài viết của mình, thường xuyên đọc và luyện tập để ngày càng diễn đạt tốt hơn. Chúc các em thành công!