Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 59 - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. Mở đầu: Tầm quan trọng của việc sử dụng ngôn ngữ chuẩn xác

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Bài học hôm nay sẽ đưa chúng ta đến với phần Thực hành tiếng Việt trang 59, một nội dung vô cùng quan trọng giúp các em rèn giũa kỹ năng sử dụng ngôn từ. Ngôn ngữ không chỉ là công cụ giao tiếp mà còn là phương tiện để biểu đạt tư duy, cảm xúc một cách tinh tế và sâu sắc. Việc nắm vững các biện pháp tu từ như lặp cấu trúc hay nhận biết và sửa các lỗi dùng từ phổ biến sẽ giúp bài viết của các em trở nên mạch lạc, giàu sức biểu cảm và thuyết phục hơn. Qua bài soạn này, các em sẽ không chỉ hoàn thành tốt các bài tập trong sách giáo khoa mà còn trang bị cho mình những kiến thức nền tảng để tự tin hơn trong việc viết lách và giao tiếp hàng ngày.

B. Nội dung chính: Hướng dẫn chi tiết và kiến thức trọng tâm

I. Tri thức về tiếng Việt: Nền tảng cần nắm vững

Trước khi đi vào giải quyết từng bài tập cụ thể, chúng ta cần hệ thống lại những kiến thức lý thuyết cốt lõi liên quan đến bài thực hành này. Đây là chìa khóa giúp các em hiểu sâu sắc bản chất của vấn đề.

1. Biện pháp tu từ lặp cấu trúc (lặp cú pháp)

Định nghĩa: Lặp cấu trúc là biện pháp tu từ lặp lại một mô hình cấu trúc cú pháp (cụm từ, vế câu, câu) trong một đoạn văn, đoạn thơ nhằm tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng và nhấn mạnh một ý tưởng, cảm xúc nào đó.

• Tác dụng:
  • Nhấn mạnh ý: Việc lặp lại một cấu trúc giúp người đọc, người nghe tập trung vào thông điệp chính mà tác giả muốn truyền tải.
  • Tạo nhịp điệu, sự hài hòa: Lặp cấu trúc tạo ra tính nhạc, sự cân xứng cho câu văn, câu thơ, làm cho lời văn trở nên uyển chuyển, dễ đi vào lòng người.
  • Tạo sự liên kết: Các câu, các vế có cùng cấu trúc sẽ liên kết chặt chẽ với nhau, tạo nên một chỉnh thể thống nhất, mạch lạc.
• Ví dụ ngoài sách giáo khoa: Trong "Bình Ngô đại cáo" của Nguyễn Trãi:

  "Đem đại nghĩa để thắng hung tàn,
  Lấy chí nhân để thay cường bạo."

  → Cấu trúc "Đem/Lấy... để..." được lặp lại, tạo sự sóng đôi, nhấn mạnh tư tưởng nhân nghĩa của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn.

2. Các lỗi thường gặp về dùng từ

Trong quá trình viết, chúng ta rất dễ mắc phải các lỗi về từ ngữ. Bài học này tập trung vào hai lỗi cơ bản nhưng rất phổ biến.

• Lỗi lặp từ:

  Đây là hiện tượng một từ hoặc một cụm từ xuất hiện nhiều lần gần nhau trong một câu hoặc một đoạn văn ngắn mà không có dụng ý nghệ thuật (khác với phép điệp từ). Lỗi này làm cho câu văn trở nên nặng nề, dài dòng và thiếu chuyên nghiệp.

  Ví dụ: Bạn Lan là một người bạn rất tốt. Bạn ấy luôn giúp đỡ các bạn khác trong lớp. → Từ "bạn" bị lặp lại. Có thể sửa: Lan là một người bạn rất tốt, luôn giúp đỡ mọi người trong lớp.

• Lỗi dùng từ không đúng nghĩa:

  Lỗi này xảy ra khi người viết sử dụng một từ mà không hiểu rõ hoặc hiểu sai về ý nghĩa của nó, dẫn đến việc diễn đạt sai lệch, tối nghĩa hoặc vô nghĩa. Lỗi này thường xuất phát từ việc nhầm lẫn giữa các từ gần âm hoặc gần nghĩa.

  Ví dụ: Thời tiết hôm nay thật là yếu điểm. → Sai. Phải dùng: Thời tiết hôm nay thật là khắc nghiệt/xấu. ("Yếu điểm" có nghĩa là điểm yếu, khuyết điểm).

II. Hướng dẫn giải chi tiết bài tập trang 59

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng những kiến thức trên để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa Ngữ văn 10, Tập 2.

Bài tập 1 (Trang 59)

Yêu cầu: Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ lặp cấu trúc trong đoạn trích sau:

"Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín. Tre hi sinh để bảo vệ con người. Tre, anh hùng lao động! Tre, anh hùng chiến đấu!" (Thép Mới, Cây tre Việt Nam)

Hướng dẫn giải:

1. Chỉ ra biện pháp lặp cấu trúc:
   • Cấu trúc 1: "Tre + động từ + danh từ/cụm danh từ" được lặp lại 4 lần: "Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín."
   • Cấu trúc 2: "Tre, + danh từ/cụm danh từ!" được lặp lại 2 lần: "Tre, anh hùng lao động! Tre, anh hùng chiến đấu!"
2. Phân tích tác dụng:
   • Nhấn mạnh sự gắn bó và vai trò to lớn của cây tre: Việc lặp đi lặp lại cấu trúc "Tre giữ..." đã tô đậm công lao của cây tre trong việc bảo vệ những gì thân thuộc, thiêng liêng nhất của con người Việt Nam: từ làng xóm, đất nước đến mái nhà, đồng lúa. Tre không chỉ là một loài cây mà đã trở thành người bạn, người bảo vệ trung thành.
   • Tạo nhịp điệu dồn dập, mạnh mẽ: Các câu văn ngắn, cấu trúc lặp lại tạo ra một âm hưởng hào hùng, dứt khoát, như một lời khẳng định đanh thép về phẩm chất của cây tre.
   • Tôn vinh, ca ngợi phẩm chất anh hùng: Cấu trúc lặp thứ hai "Tre, anh hùng..." trực tiếp phong tặng cho tre danh hiệu cao quý nhất. Điều này không chỉ nói về cây tre mà còn là một hình ảnh ẩn dụ cho con người Việt Nam: kiên cường trong lao động, dũng cảm trong chiến đấu. Biện pháp tu từ này đã nâng hình tượng cây tre lên một tầm vóc lớn lao, mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc.

Bài tập 2 (Trang 59)

Yêu cầu: Phát hiện và sửa lỗi dùng từ trong các câu sau:

a. Trong cuộc sống, chúng ta không nên có những hành động làm tổn thương đến danh dự của người khác.

b. Những hoạt động cứu trợ cho đồng bào bị bão lụt cần được tổ chức nhanh chóng và kịp thời.

c. Trong thời kì hội nhập, thanh niên cần phải trang bị những kiến thức khoa học, kĩ thuật tiên tiến.

Hướng dẫn giải:

• Câu a:
  • Lỗi: Dùng từ "tổn thương" chưa phù hợp. "Tổn thương" thường dùng để chỉ sự đau đớn về thể chất hoặc tinh thần một cách trực tiếp. Khi đi với "danh dự", dùng từ "tổn hại" sẽ chính xác hơn về sắc thái ý nghĩa.
  • Sửa lại: Trong cuộc sống, chúng ta không nên có những hành động làm tổn hại đến danh dự của người khác.
• Câu b:
  • Lỗi: Dùng từ "cứu trợ". "Cứu trợ" là cứu giúp và trợ cấp (thường là về vật chất). Hoạt động này là một hành động cụ thể. Trong khi đó, văn cảnh muốn nói đến các hoạt động nói chung nhằm mục đích cứu trợ.
  • Sửa lại: Các hoạt động cứu trợ đồng bào bị bão lụt cần được tổ chức nhanh chóng và kịp thời. (Câu gốc thực ra không sai hoàn toàn về ngữ pháp nhưng có thể diễn đạt tốt hơn). Một cách khác để làm rõ hơn ý nghĩa: Những hoạt động nhằm cứu trợ đồng bào bị bão lụt cần được tổ chức nhanh chóng và kịp thời. Tuy nhiên, trong ngữ cảnh thông thường, câu gốc vẫn được chấp nhận. Điểm cần lưu ý ở đây là sự tinh tế trong lựa chọn từ ngữ.
• Câu c:
  • Lỗi: Dùng từ "trang bị" chưa thật sự chính xác nhất. "Trang bị" thường dùng cho các vật dụng, thiết bị cụ thể (trang bị vũ khí, trang bị máy móc). Đối với kiến thức, vốn sống, nên dùng từ "trau dồi" hoặc "trang bị cho mình".
  • Sửa lại: Trong thời kì hội nhập, thanh niên cần phải trau dồi những kiến thức khoa học, kĩ thuật tiên tiến. (Hoặc: thanh niên cần phải trang bị cho mình những kiến thức...).

Bài tập 3 (Trang 59)

Yêu cầu: Chỉ ra và sửa lỗi lặp từ trong các câu sau:

a. Truyện ngắn "Vợ nhặt" của nhà văn Kim Lân đã tái hiện lại một giai đoạn lịch sử đau thương của dân tộc ta. Truyện ngắn này đã cho thấy giá trị nhân đạo sâu sắc của nhà văn Kim Lân.

b. Em rất thích đọc sách, vì sách mang lại cho em nhiều kiến thức bổ ích và sách giúp em thư giãn sau những giờ học căng thẳng.

Hướng dẫn giải:

• Câu a:
  • Lỗi: Lặp cụm từ "Truyện ngắn" và tên tác giả "Kim Lân". Điều này làm câu văn trở nên dài dòng, thiếu sự linh hoạt.
  • Cách sửa:
    • Cách 1 (Dùng đại từ thay thế): Truyện ngắn "Vợ nhặt" của nhà văn Kim Lân đã tái hiện lại một giai đoạn lịch sử đau thương của dân tộc ta. Tác phẩm đã cho thấy giá trị nhân đạo sâu sắc của ông.
    • Cách 2 (Ghép thành câu phức): Truyện ngắn "Vợ nhặt" của nhà văn Kim Lân không chỉ tái hiện lại một giai đoạn lịch sử đau thương của dân tộc mà còn cho thấy giá trị nhân đạo sâu sắc của nhà văn.
• Câu b:
  • Lỗi: Lặp từ "sách" 3 lần trong một câu, gây cảm giác nặng nề.
  • Cách sửa:
    • Cách 1 (Lược bỏ từ): Em rất thích đọc sách, vì nó mang lại nhiều kiến thức bổ ích và giúp em thư giãn sau những giờ học căng thẳng.
    • Cách 2 (Thay đổi cấu trúc): Đọc sách là sở thích của em. Việc này không chỉ mang lại nhiều kiến thức bổ ích mà còn giúp em thư giãn sau những giờ học căng thẳng.

Bài tập 4 (Trang 59)

Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) về chủ đề "Lòng nhân ái", trong đó có sử dụng biện pháp tu từ lặp cấu trúc.

Hướng dẫn viết:

1. Xác định ý chính: Lòng nhân ái là gì? Biểu hiện của nó? Sức mạnh của lòng nhân ái?
2. Xây dựng cấu trúc lặp: Em có thể chọn một cấu trúc đơn giản để lặp lại nhằm nhấn mạnh thông điệp. Ví dụ:
   • "Lòng nhân ái là..."
   • "Hãy biết yêu thương khi... Hãy biết sẻ chia khi..."
   • "Người ta sống để... Người ta sống để..."
3. Viết đoạn văn và gạch chân cấu trúc lặp:

   Đoạn văn tham khảo:

   Lòng nhân ái là dòng suối mát lành tưới tắm cho những mảnh đời khô cằn, là ngọn lửa ấm sưởi ấm những trái tim giá lạnh giữa mùa đông cuộc đời. Sức mạnh của nó thật diệu kỳ. Lòng nhân ái là khi ta biết cho đi mà không cần nhận lại. Lòng nhân ái là khi ta biết sẻ chia chiếc bánh cuối cùng cho người khốn khó hơn mình. Lòng nhân ái là khi ta biết dành một ánh mắt cảm thông, một cái nắm tay chân thành cho người đang gặp bất hạnh. Nó không phải là điều gì quá lớn lao, cao xa mà hiện hữu ngay trong những hành động nhỏ bé thường ngày. Chính những hành động ấy đã kết nối con người, giúp chúng ta vượt qua mọi bão giông và xây dựng một xã hội tốt đẹp, chan chứa tình yêu thương. Sống mà không có lòng nhân ái, cuộc sống sẽ chỉ là một sa mạc hoang vu, vô cảm.

III. Luyện tập mở rộng và nâng cao

Để thực sự làm chủ kiến thức, các em hãy thử sức với một vài bài tập nâng cao sau đây.

1. Nhận diện và phân tích

Tìm biện pháp lặp cấu trúc trong đoạn thơ sau và nêu tác dụng của nó:

"Trời xanh đây là của chúng ta Núi rừng đây là của chúng ta Những cánh đồng thơm mát Những ngả đường bát ngát Những dòng sông đỏ nặng phù sa" (Nguyễn Đình Thi, Đất nước)

→ Gợi ý: Chú ý cấu trúc "[Danh từ/Cụm danh từ] đây là của chúng ta". Tác dụng của nó là khẳng định mạnh mẽ chủ quyền dân tộc, giọng thơ trở nên hào sảng, tự hào.

2. Biên tập viên tài năng

Hãy sửa lại đoạn văn sau để loại bỏ các lỗi về từ ngữ:

"Vấn đề ô nhiễm môi trường là một vấn đề nhức nhối. Vấn đề này có nhiều yếu tố gây ra. Một trong các yếu tố đó là ý thức của người dân còn yếu điểm. Nhiều người thản nhiên xả rác bừa bãi, làm cho cảnh quan đô thị bị ảnh hưởng một cách thật là kinh khủng."

→ Gợi ý:

• Lỗi lặp từ: "Vấn đề", "yếu tố".
• Lỗi dùng từ không đúng nghĩa: "yếu điểm", "thật là kinh khủng" (thiếu trang trọng).
• Sửa tham khảo: Ô nhiễm môi trường đang là một thực trạng nhức nhối, xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Một trong số đó là ý thức của người dân còn hạn chế. Tình trạng xả rác bừa bãi không chỉ làm mất mĩ quan đô thị mà còn gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái.

C. Câu hỏi ôn tập và củng cố

Để khắc sâu kiến thức, các em hãy trả lời các câu hỏi tự luận dưới đây.

1. Câu hỏi 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa biện pháp tu từ lặp cấu trúc và lỗi lặp từ. Cho ví dụ minh họa.

   Hướng dẫn: Lặp cấu trúc là dụng ý nghệ thuật nhằm nhấn mạnh, tạo nhịp điệu. Lỗi lặp từ là sự non kém trong diễn đạt, làm câu văn rườm rà, không có giá trị nghệ thuật.

2. Câu hỏi 2: Tìm và sửa các lỗi dùng từ trong đoạn văn sau: "Gia đình là nơi để chúng ta quay về sau những ngày làm việc mệt nhọc. Ở đó, chúng ta được truyền tụng tình yêu thương vô bờ bến từ cha mẹ. Những lời chỉ bảo của ông bà luôn là những kinh nghiệm vô giá để chúng ta mang theo suốt cuộc đời."

   Hướng dẫn: Chú ý từ "truyền tụng" (nên sửa thành "truyền cho" hoặc "cảm nhận được"), "chỉ bảo" (nên sửa thành "dạy bảo", "khuyên răn").

3. Câu hỏi 3: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 5-7 câu) trình bày cảm nhận của em về một tác phẩm văn học đã học, trong đó có sử dụng ít nhất một câu có cấu trúc lặp để tạo điểm nhấn.

   Hướng dẫn: Chọn một tác phẩm em yêu thích. Xây dựng một cấu trúc lặp để nhấn mạnh cảm xúc hoặc một đặc điểm nổi bật của tác phẩm/nhân vật. Ví dụ: "Chí Phèo đã khao khát làm người lương thiện, hắn đã khao khát một mái ấm gia đình...".

D. Kết luận và tóm tắt

Qua bài Thực hành tiếng Việt hôm nay, chúng ta đã cùng nhau ôn lại và thực hành hai mảng kiến thức quan trọng: biện pháp tu từ lặp cấu trúc và các lỗi dùng từ phổ biến. Việc nhận diện và phân tích tác dụng của lặp cấu trúc giúp các em cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp của ngôn từ nghệ thuật. Đồng thời, kỹ năng phát hiện và sửa lỗi lặp từ, lỗi dùng từ sai nghĩa là yếu tố then chốt để có một bài viết trong sáng, chính xác và hiệu quả. Thầy/cô hy vọng các em sẽ thường xuyên luyện tập, biến những kiến thức này thành kỹ năng của riêng mình để chinh phục những bài văn hay và thành công trong giao tiếp.