Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 71 - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. Giới thiệu bài học

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đi vào một nội dung vô cùng quan trọng và thiết thực, không chỉ cho môn Ngữ văn mà còn cho mọi hoạt động giao tiếp, viết lách sau này: Thực hành tiếng Việt về lỗi logic và lỗi diễn đạt. Trang 71 trong sách giáo khoa Cánh diều sẽ là kim chỉ nam cho chúng ta trong buổi học này.

Việc viết một câu văn, một đoạn văn đúng ngữ pháp là chưa đủ. Để văn bản thực sự có sức thuyết phục, lay động người đọc, nó cần phải mạch lạc, chặt chẽ về ý tứ (logic) và trong sáng, chính xác về cách biểu đạt (diễn đạt). Bài học này sẽ trang bị cho các em kĩ năng "khám bệnh" và "chữa bệnh" cho câu văn, giúp các em tự tin hơn trong việc tạo lập văn bản, đặc biệt là trong các bài thi quan trọng sắp tới. Sau khi hoàn thành bài học, các em sẽ có khả năng nhận diện, phân tích và sửa chữa hiệu quả các lỗi sai phổ biến, từ đó nâng cao chất lượng bài viết của mình.

B. Nội dung chính

I. Kiến thức nền tảng về lỗi logic và lỗi diễn đạt

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần trang bị cho mình những kiến thức lý thuyết vững chắc. Việc hiểu rõ bản chất của từng loại lỗi sẽ giúp các em nhận diện chúng nhanh hơn và sửa lỗi một cách triệt để.

1. Lỗi về logic là gì?

Lỗi logic là những sai sót liên quan đến việc trình bày, sắp xếp, kết nối các ý tưởng, phán đoán trong một câu, một đoạn văn hoặc toàn bộ văn bản, khiến cho nội dung trở nên mâu thuẫn, thiếu nhất quán, phi lí hoặc không có cơ sở.

Nói một cách đơn giản, lỗi logic xảy ra khi các ý trong bài viết của bạn "đá nhau" hoặc không liên quan đến nhau một cách hợp lý. Điều này làm cho người đọc cảm thấy khó hiểu, không tin tưởng vào những gì bạn viết.

a. Các dạng lỗi logic thường gặp

• Lỗi mâu thuẫn: Các ý, các phán đoán trong câu hoặc giữa các câu phủ định lẫn nhau, tạo ra sự trái ngược. Ví dụ: "Anh ấy là một người rất khiêm tốn, luôn khoe khoang về thành tích của mình."
• Lỗi thiếu nhất quán: Trình bày các ý tưởng, luận điểm không đồng nhất, đi chệch khỏi chủ đề chính đang bàn luận. Ví dụ: Đang phân tích lòng nhân đạo trong truyện "Vợ nhặt" lại đột ngột chuyển sang kể chi tiết về tiểu sử của nhà văn Kim Lân không liên quan.
• Lỗi thiếu cơ sở (suy diễn tùy tiện): Đưa ra kết luận mà không có đủ bằng chứng, luận cứ thuyết phục; quan hệ nhân quả bị áp đặt một cách vô lí. Ví dụ: "Trời hôm nay nhiều mây, chắc chắn chiều nay sẽ có bão lớn." (Nhiều mây không phải là nguyên nhân tất yếu gây ra bão lớn).
• Lỗi sắp xếp ý lộn xộn: Các ý được trình bày không theo một trật tự hợp lí (thời gian, không gian, nguyên nhân - kết quả, tổng - phân - hợp), gây khó khăn cho việc theo dõi của người đọc.

2. Lỗi về diễn đạt là gì?

Lỗi diễn đạt là những sai sót trong việc sử dụng từ ngữ, cấu tạo câu, khiến cho câu văn trở nên tối nghĩa, mơ hồ, sai ngữ pháp hoặc không phù hợp với phong cách ngôn ngữ.

Nếu lỗi logic là lỗi về "ý" thì lỗi diễn đạt là lỗi về "lời". Dù ý tưởng của bạn hay đến đâu, nhưng nếu cách diễn đạt có vấn đề, người đọc cũng không thể hiểu đúng và hiểu hết được thông điệp bạn muốn truyền tải.

a. Các dạng lỗi diễn đạt phổ biến

• Lỗi dùng từ sai: Dùng từ không đúng nghĩa, sai phong cách, lạm dụng từ Hán Việt, từ địa phương. Ví dụ: "Thái độ của anh ta rất yếu điểm." (Sai, phải là "Anh ta có điểm yếu là thái độ...").
• Lỗi câu không hoàn chỉnh (câu què, câu cụt): Câu thiếu chủ ngữ, vị ngữ hoặc cả hai thành phần chính. Ví dụ: "Qua tác phẩm Vợ nhặt của Kim Lân." (Câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ).
• Lỗi câu mơ hồ, đa nghĩa: Câu có cấu trúc không rõ ràng, có thể được hiểu theo nhiều cách khác nhau. Ví dụ: "Em bé dắt con chó bị què." (Không rõ em bé bị què hay con chó bị què).
• Lỗi lặp từ, lặp ý (thừa từ): Dùng các từ, cụm từ có cùng ý nghĩa một cách không cần thiết trong một câu hoặc các câu gần nhau. Ví dụ: "Anh ấy là một người lính dũng cảm và can trường." (Dũng cảm và can trường có nghĩa tương tự nhau).
• Lỗi dùng sai quan hệ từ: Sử dụng các từ nối (và, nhưng, vì, nên, tuy...) không phù hợp với mối quan hệ ý nghĩa giữa các vế câu hoặc các bộ phận trong câu.

II. Hướng dẫn giải bài tập sách giáo khoa trang 71

Bây giờ, chúng ta sẽ vận dụng những kiến thức vừa ôn tập để giải quyết các bài tập trong sách. Thầy sẽ phân tích kĩ từng câu, chỉ ra lỗi sai và đề xuất các cách sửa tối ưu nhất.

1. Bài tập 1: Phát hiện và sửa lỗi về logic trong các câu sau

a. Câu (a): "Qua truyện ngắn “Vợ nhặt” của Kim Lân, tác giả đã cho thấy trong nạn đói khủng khiếp năm 1945, người nông dân dù có cuộc sống khổ cực, tối tăm nhưng họ vẫn luôn yêu thương, đùm bọc lẫn nhau và luôn khao khát một cuộc sống tốt đẹp hơn."

• Phân tích lỗi: Đây là một lỗi logic phổ biến, có thể xem là một dạng thừa thông tin hoặc quan hệ không hợp lí. Cụm từ "Qua truyện ngắn... tác giả đã cho thấy..." tạo ra một sự lặp lại về chủ thể hành động. Bản thân tác phẩm văn học ("truyện ngắn") đã là phương tiện để tác giả thể hiện tư tưởng. Cách viết này làm cho câu văn dài dòng và thiếu tự nhiên. Người đọc hiểu rằng chính tác giả là người "cho thấy" thông qua tác phẩm, không cần phải diễn đạt rườm rà như vậy.
• Cách sửa: Chúng ta cần bỏ đi một trong hai yếu tố chỉ chủ thể hoặc phương tiện một cách thừa thãi để câu văn trở nên trực tiếp và mạch lạc hơn.
  • Cách 1 (Nhấn mạnh vào tác phẩm): "Truyện ngắn “Vợ nhặt” của Kim Lân đã cho thấy trong nạn đói khủng khiếp năm 1945, người nông dân dù có cuộc sống khổ cực, tối tăm nhưng họ vẫn luôn yêu thương, đùm bọc lẫn nhau và luôn khao khát một cuộc sống tốt đẹp hơn."
  • Cách 2 (Nhấn mạnh vào tác giả): "Trong truyện ngắn “Vợ nhặt”, nhà văn Kim Lân đã cho thấy trong nạn đói khủng khiếp năm 1945, người nông dân..."

b. Câu (b): "Bà cụ Tứ trong truyện “Vợ nhặt” là một người mẹ nghèo khổ nhưng rất thương con và giàu lòng nhân ái. Do đó, bà đã nói những lời không vui trong bữa cơm đầu tiên đón nàng dâu mới."

• Phân tích lỗi: Lỗi logic ở đây nằm ở quan hệ từ "Do đó". Từ này biểu thị mối quan hệ nguyên nhân - kết quả trực tiếp và tất yếu. Việc sử dụng "Do đó" khiến câu văn mang nghĩa: "Bởi vì bà cụ Tứ thương con và nhân ái, kết quả là bà nói lời không vui". Đây là một suy luận phi lí. Lòng thương con và nhân ái không phải là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến việc nói lời không vui. Thực chất, những lời nói và tâm trạng của bà cụ là biểu hiện của sự lo lắng, xót xa, tủi cực xuất phát từ chính tình thương con sâu sắc trong hoàn cảnh éo le. Mối quan hệ ở đây là sự phức tạp trong tâm lí, không phải là nhân quả đơn thuần.
• Cách sửa: Chúng ta cần thay đổi quan hệ từ hoặc diễn đạt lại để thể hiện đúng sự phức tạp trong tâm trạng nhân vật.
  • Cách 1 (Dùng quan hệ từ tương phản, bổ sung): "Bà cụ Tứ trong truyện “Vợ nhặt” là một người mẹ nghèo khổ nhưng rất thương con và giàu lòng nhân ái. Tuy nhiên, trong bữa cơm đầu tiên đón nàng dâu mới, bà đã không giấu được nỗi lo lắng, tủi phận qua những lời nói chất chứa bao tâm sự."
  • Cách 2 (Diễn giải rõ hơn mối quan hệ): "Bà cụ Tứ... giàu lòng nhân ái. Chính vì quá thương con, lo cho tương lai mờ mịt của các con trong nạn đói mà trong bữa cơm đầu tiên đón dâu, bà đã có những lúc không nén nổi tiếng thở dài và những lời nói chan chứa nỗi niềm xót xa."

c. Câu (c): "Tràng là một người lao động nghèo, tốt bụng, lại có ngoại hình xấu xí. Vì vậy, anh đã được một người phụ nữ xa lạ, đói khát theo không về làm vợ."

• Phân tích lỗi: Tương tự câu (b), lỗi logic nằm ở quan hệ từ "Vì vậy". Cách diễn đạt này tạo ra một mối liên hệ nhân quả sai lầm: nguyên nhân là "nghèo, tốt bụng, xấu xí", kết quả là "được vợ theo về". Thực tế, việc Tràng có vợ không phải là kết quả tất yếu của những đặc điểm trên. Nguyên nhân cốt lõi là tình cảnh đói khát cùng đường của người vợ nhặt và hành động "tưởng đùa mà thật" của Tràng (hò một câu cho vui, sau đó cho ăn bốn bát bánh đúc). Lòng tốt của Tràng là điều kiện cần, nhưng không phải nguyên nhân trực tiếp theo logic mà từ "Vì vậy" biểu thị.
• Cách sửa: Cần loại bỏ quan hệ từ nhân - quả không phù hợp và trình bày sự việc như một chuỗi các tình tiết bất ngờ, éo le của hoàn cảnh.
  • Cách 1 (Tập trung vào hành động): "Tràng là một người lao động nghèo, tốt bụng, lại có ngoại hình xấu xí. Chỉ bằng một câu hò tầm phơ tầm phào và bốn bát bánh đúc đãi người đàn bà xa lạ giữa lúc đói khát, anh đã bất ngờ có được vợ."
  • Cách 2 (Tập trung vào hoàn cảnh): "Tràng là một người lao động nghèo, tốt bụng, có ngoại hình xấu xí. Trong bối cảnh nạn đói quay quắt, một người phụ nữ xa lạ đã theo không anh về làm vợ chỉ sau vài lời nói đùa và một bữa ăn."

2. Bài tập 2: Chỉ ra lỗi diễn đạt trong các câu sau và nêu cách sửa

a. Câu (a): "Đọc truyện “Vợ nhặt” của Kim Lân giúp em rất nhiều điều bổ ích."

• Phân tích lỗi: Đây là lỗi diễn đạt về cấu trúc câu. Cụm động từ "Đọc truyện..." được đặt ở đầu câu, nhưng câu lại thiếu một chủ ngữ rõ ràng để thực hiện hành động "giúp". Theo cấu trúc ngữ pháp tiếng Việt, câu này không hoàn chỉnh, tạo cảm giác lủng củng. Ai hay cái gì "giúp em"? Nếu nói "Đọc truyện" giúp thì chưa thật sự tự nhiên về mặt ngữ pháp.
• Cách sửa: Chúng ta cần biến cụm động từ thành một danh từ hoặc cụm danh từ làm chủ ngữ, hoặc tái cấu trúc câu để có chủ ngữ - vị ngữ rõ ràng.
  • Cách 1 (Biến thành cụm danh từ): "Việc đọc truyện “Vợ nhặt” của Kim Lân giúp em học được nhiều điều bổ ích."
  • Cách 2 (Tái cấu trúc câu, đưa chủ ngữ "em" lên trước): "Đọc truyện “Vợ nhặt” của Kim Lân, em học được rất nhiều điều bổ ích." (Ở đây, "Đọc truyện..." là trạng ngữ chỉ hoàn cảnh, "em" là chủ ngữ).
  • Cách 3 (Dùng cấu trúc bị động): "Qua việc đọc truyện “Vợ nhặt” của Kim Lân, em đã tiếp thu được nhiều điều bổ ích."

b. Câu (b): "Với ngòi bút hiện thực và nhân đạo của Kim Lân đã xây dựng thành công hình tượng các nhân vật."

• Phân tích lỗi: Đây là một lỗi diễn đạt kinh điển: câu thiếu chủ ngữ. Cụm từ "Với ngòi bút hiện thực và nhân đạo của Kim Lân" là một cụm giới từ, đóng vai trò là trạng ngữ chỉ phương tiện, cách thức. Nó không phải là chủ ngữ. Phần còn lại "đã xây dựng thành công hình tượng các nhân vật" là vị ngữ. Như vậy, cả câu văn này chỉ có trạng ngữ và vị ngữ mà không có chủ ngữ thực hiện hành động "xây dựng".
• Cách sửa: Chúng ta cần thêm chủ ngữ vào câu hoặc biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
  • Cách 1 (Thêm chủ ngữ): "Với ngòi bút hiện thực và nhân đạo, nhà văn Kim Lân đã xây dựng thành công hình tượng các nhân vật." (Đây là cách sửa rõ ràng và phổ biến nhất).
  • Cách 2 (Biến trạng ngữ thành chủ ngữ): "Ngòi bút hiện thực và nhân đạo của Kim Lân đã giúp ông xây dựng thành công hình tượng các nhân vật." (Câu này phức tạp hơn một chút nhưng vẫn đúng).
  • Cách 3 (Bỏ từ "Với"): "Ngòi bút hiện thực và nhân đạo của Kim Lân đã xây dựng thành công hình tượng các nhân vật." (Cách này biến "ngòi bút" thành chủ thể nhân hóa, hoàn toàn chấp nhận được trong văn nghị luận văn học).

3. Bài tập 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của bạn về một vấn đề xã hội, trong đó có sử dụng một số kiểu câu đã học.

Đây là một bài tập vận dụng sáng tạo. Mục tiêu là viết một đoạn văn hoàn chỉnh, không mắc lỗi logic và diễn đạt, đồng thời thể hiện khả năng sử dụng đa dạng các kiểu câu. Thầy sẽ gợi ý một đề tài và một đoạn văn mẫu để các em tham khảo.

a. Gợi ý và dàn ý

• Đề tài: Sức mạnh của sự tử tế trong cuộc sống hiện đại.
• Dàn ý:
  1. Mở đoạn: Giới thiệu vấn đề: Giữa bộn bề lo toan, sự tử tế có còn giữ được giá trị? (Câu hỏi tu từ).
  2. Thân đoạn:
     • Sự tử tế không phải là điều gì lớn lao, nó hiện hữu trong những hành động nhỏ bé thường ngày (nhường chỗ cho người già, giúp đỡ một người bị ngã xe...).
     • Sức mạnh của sự tử tế: xoa dịu nỗi đau, kết nối con người, lan tỏa năng lượng tích cực, làm xã hội tốt đẹp hơn.
     • Phê phán thái độ vô cảm, ích kỷ.
  3. Kết đoạn: Khẳng định giá trị của sự tử tế và kêu gọi mọi người cùng hành động.

b. Đoạn văn tham khảo

Giữa nhịp sống hối hả của xã hội hiện đại, phải chăng sự tử tế đôi khi đã bị lãng quên? Thật ra, lòng tốt và sự tử tế vẫn luôn âm thầm hiện hữu như một dòng chảy ngầm ấm áp. Nó không phải là những hành động vĩ đại, to tát mà thường bắt nguồn từ những điều giản dị nhất: một lời cảm ơn chân thành, một cái dắt tay cụ già qua đường, một suất cơm chia sẻ với người lao động nghèo. Những hành động nhỏ bé ấy, tưởng chừng như vô nghĩa, lại có sức mạnh diệu kì biết bao! Chúng không chỉ giúp đỡ trực tiếp một người đang gặp khó khăn mà còn có khả năng lan tỏa, truyền cảm hứng và kết nối triệu trái tim, khiến cho xã hội trở nên nhân văn và đáng sống hơn. Ngược lại, thái độ vô cảm, ích kỷ chính là liều thuốc độc bào mòn đi những giá trị tốt đẹp của cộng đồng. Vì vậy, mỗi chúng ta, đặc biệt là thế hệ trẻ, hãy bắt đầu từ những việc làm tử tế nhỏ nhất. Hãy để lòng tốt trở thành một thói quen, một lẽ sống tự nhiên để góp phần xây dựng một tương lai tươi sáng hơn.

c. Phân tích đoạn văn mẫu

• Về logic: Các ý được sắp xếp hợp lí, từ định nghĩa, biểu hiện, phân tích sức mạnh đến phê phán mặt trái và đưa ra lời kêu gọi. Không có sự mâu thuẫn hay suy diễn vô căn cứ.
• Về diễn đạt: Đoạn văn sử dụng đa dạng các kiểu câu:
  • Câu hỏi tu từ: "...phải chăng sự tử tế đôi khi đã bị lãng quên?"
  • Câu khẳng định (câu trần thuật đơn): "Thật ra, lòng tốt và sự tử tế vẫn luôn âm thầm hiện hữu..."
  • Câu cảm thán: "Những hành động nhỏ bé ấy, tưởng chừng như vô nghĩa, lại có sức mạnh diệu kì biết bao!"
  • Câu ghép: "Chúng không chỉ giúp đỡ... mà còn có khả năng lan tỏa..."
• Từ ngữ: Sử dụng các từ ngữ giàu hình ảnh ("dòng chảy ngầm ấm áp", "liều thuốc độc bào mòn"), không mắc lỗi lặp từ hay dùng từ sai nghĩa.

C. Câu hỏi ôn tập và củng cố kiến thức

Để chắc chắn rằng các em đã nắm vững bài học, hãy thử sức với một vài câu hỏi tự luận ngắn dưới đây nhé!

1. Câu 1: Theo em, giữa lỗi logic và lỗi diễn đạt, lỗi nào nguy hiểm hơn đối với một văn bản nghị luận? Vì sao?
2. Câu 2: Hãy tìm và sửa cả lỗi logic và lỗi diễn đạt trong câu văn sau: "Nhờ sự lãnh đạo tài tình của Quang Trung đã đánh tan quân Thanh. Điều đó làm cho quân Thanh vô cùng khiếp sợ."
3. Câu 3: Tại sao việc rèn luyện kĩ năng phát hiện và sửa lỗi lại quan trọng đối với học sinh cuối cấp?

Hướng dẫn trả lời ngắn gọn

1. Gợi ý trả lời câu 1: Cả hai lỗi đều nghiêm trọng, nhưng trong văn nghị luận, lỗi logic có thể được xem là nguy hiểm hơn. Lỗi diễn đạt làm câu văn khó hiểu, nhưng lỗi logic phá vỡ toàn bộ hệ thống lập luận, làm cho luận điểm trở nên vô giá trị, không có sức thuyết phục. Một bài văn có thể diễn đạt hơi vụng về nhưng logic chặt chẽ vẫn có giá trị hơn một bài văn lời lẽ hoa mỹ nhưng lập luận mâu thuẫn, phi lí.

2. Gợi ý trả lời câu 2:

   • Lỗi diễn đạt: Câu đầu tiên thiếu chủ ngữ ("Nhờ sự lãnh đạo..." là trạng ngữ).
   • Lỗi logic (lặp ý): "đánh tan quân Thanh" và "làm cho quân Thanh vô cùng khiếp sợ" là hai ý có quan hệ nhân quả gần như là một. Việc bị "đánh tan" đương nhiên bao hàm sự "khiếp sợ". Từ "Điều đó" làm câu văn bị tách ra một cách không cần thiết.
   • Cách sửa: "Nhờ sự lãnh đạo tài tình, vua Quang Trung đã chỉ huy nghĩa quân Tây Sơn thần tốc đánh tan quân Thanh, khiến cho chúng vô cùng khiếp sợ." (Gộp hai câu thành một câu ghép để diễn đạt mạch lạc hơn).

3. Gợi ý trả lời câu 3: Kĩ năng này quan trọng vì: 1) Giúp đạt điểm cao trong các kì thi, đặc biệt là bài thi tốt nghiệp THPT môn Ngữ văn, nơi yêu cầu cao về khả năng lập luận và diễn đạt. 2) Cải thiện khả năng giao tiếp, viết lách trong học tập ở bậc đại học và trong công việc sau này. 3) Hình thành tư duy phản biện, cẩn trọng, và rõ ràng khi tiếp nhận và tạo lập thông tin.

D. Kết luận và dặn dò

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu sâu hơn về hai "căn bệnh" thường gặp trong văn viết: lỗi logic và lỗi diễn đạt. Các em đã học được cách nhận diện các dạng lỗi phổ biến như mâu thuẫn, thiếu cơ sở, thiếu chủ ngữ, dùng sai quan hệ từ... và quan trọng hơn là cách sửa chúng một cách hiệu quả. Bài học này không chỉ là lý thuyết suông mà là một công cụ sắc bén giúp các em mài giũa ngòi bút của mình.

Để thực sự thành thạo, không có cách nào khác ngoài việc luyện tập thường xuyên. Thầy khuyến khích các em hãy tạo thói quen đọc lại và tự chỉnh sửa bài viết của mình trước khi nộp. Thậm chí, các em có thể trao đổi bài cho bạn bè để cùng nhau "bắt lỗi". Chúc các em học tốt và ngày càng tự tin hơn trên con đường chinh phục môn Văn!