Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 74 - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Các em học sinh lớp 12 thân mến, khi chúng ta bước vào giai đoạn cuối cùng của bậc học phổ thông, việc hoàn thiện kĩ năng viết và diễn đạt trở nên vô cùng quan trọng. Một bài văn hay không chỉ cần ý tưởng sâu sắc mà còn phải được thể hiện qua một ngôn ngữ trong sáng, chuẩn mực và giàu sức biểu cảm. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 74, Tập 2 hôm nay sẽ trang bị cho các em hai công cụ đắc lực: kĩ năng nhận diện và sửa lỗi về thành phần câu, và khả năng vận dụng biện pháp tu từ lặp cấu trúc. Nắm vững kiến thức này không chỉ giúp các em tránh những sai sót không đáng có trong bài viết, bài thi, mà còn nâng tầm khả năng diễn đạt, giúp câu văn trở nên mạch lạc, chặt chẽ và có hồn hơn. Hãy cùng nhau khám phá để làm chủ ngôn ngữ của chính mình nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Lỗi về thành phần câu và cách sửa

Việc viết sai cấu trúc ngữ pháp, đặc biệt là các lỗi về thành phần câu, là một trong những vấn đề phổ biến nhất mà học sinh thường mắc phải. Nó khiến câu văn trở nên tối nghĩa, què cụt và thể hiện sự non kém trong kĩ năng diễn đạt. Phần này sẽ giúp các em nhận diện và khắc phục triệt để các lỗi đó.

1. Lý thuyết cần nắm vững

a. Ôn lại về thành phần câu

Để nhận biết lỗi, trước hết chúng ta cần nhớ lại kiến thức nền tảng về các thành phần câu trong tiếng Việt.

• Thành phần chính (thành phần nòng cốt): Là những thành phần bắt buộc phải có để câu có thể tồn tại và diễn đạt một ý tương đối trọn vẹn. Bao gồm:
  • Chủ ngữ (CN): Thường trả lời cho câu hỏi "Ai? Cái gì? Con gì?" và nêu lên sự vật, hiện tượng được nói đến trong câu.
  • Vị ngữ (VN): Thường trả lời cho câu hỏi "Làm gì? Như thế nào? Là gì?" và miêu tả đặc điểm, trạng thái, hành động của sự vật, hiện tượng được nêu ở chủ ngữ.
• Thành phần phụ: Là những thành phần không bắt buộc, có tác dụng bổ sung ý nghĩa cho thành phần chính hoặc cho cả câu.
  • Trạng ngữ (TN): Bổ sung thông tin về thời gian, nơi chốn, nguyên nhân, mục đích, phương tiện... cho nòng cốt câu.
  • Khởi ngữ: Nêu lên đề tài được nói đến trong câu, đứng trước chủ ngữ.
  • Định ngữ: Bổ sung ý nghĩa cho danh từ.
  • Bổ ngữ: Bổ sung ý nghĩa cho động từ, tính từ.

Một câu đúng ngữ pháp phải có đủ hai thành phần nòng cốt là chủ ngữ và vị ngữ (trừ các loại câu đặc biệt).

b. Các lỗi thường gặp về thành phần câu

Dựa trên cấu trúc chuẩn, chúng ta có thể xác định các lỗi phổ biến sau:

1. Câu thiếu chủ ngữ: Lỗi này xảy ra khi câu chỉ có thành phần phụ (thường là trạng ngữ) và vị ngữ. Người viết thường nhầm lẫn trạng ngữ chỉ xuất xứ, thời gian, hoặc phương tiện với chủ ngữ của câu.

   Ví dụ sai: Qua truyện ngắn "Chí Phèo" của Nam Cao đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân.

   Phân tích: "Qua truyện ngắn 'Chí Phèo' của Nam Cao" là trạng ngữ chỉ phương tiện, không phải chủ ngữ. Câu này thiếu chủ thể thực hiện hành động "cho thấy". Ai cho thấy? Tác phẩm hay tác giả?

2. Câu thiếu vị ngữ: Lỗi này ít gặp hơn nhưng vẫn xảy ra, khiến câu không diễn tả được hành động, trạng thái hay đặc điểm của chủ ngữ, làm cho ý không trọn vẹn.

   Ví dụ sai: Bạn Lan, người học sinh giỏi nhất lớp 12A1.

   Phân tích: Cụm "Bạn Lan" là chủ ngữ, "người học sinh giỏi nhất lớp 12A1" là một cụm danh từ đóng vai trò định ngữ giải thích cho chủ ngữ, chứ không phải vị ngữ. Câu này chưa cho biết bạn Lan "làm gì?" hay "như thế nào?".

3. Câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ (câu què): Đây là lỗi nặng nhất, câu chỉ bao gồm các thành phần phụ, không có nòng cốt C-V. Thường là một cụm từ được tách ra độc lập bằng dấu chấm.

   Ví dụ sai: Với tinh thần yêu nước nồng nàn và ý chí quyết tâm của toàn dân tộc.

   Phân tích: Cả câu này chỉ là một cụm từ làm trạng ngữ, không có chủ ngữ nào và cũng không có vị ngữ nào. Nó chỉ là một mảnh của câu, chưa phải là một câu hoàn chỉnh.

c. Nguyên tắc sửa lỗi

Để sửa các lỗi trên, các em cần tuân thủ các bước sau:

• Bước 1: Phân tích cấu trúc câu. Xác định các thành phần câu đã có (trạng ngữ, chủ ngữ, vị ngữ...).
• Bước 2: Phát hiện lỗi. Xem câu thiếu thành phần nào (chủ ngữ, vị ngữ hay cả hai).
• Bước 3: Lựa chọn cách sửa phù hợp.
  • Đối với câu thiếu chủ ngữ: Có hai cách chính:
    1. Biến trạng ngữ hoặc một bộ phận trong câu thành chủ ngữ (thường bằng cách bỏ các quan hệ từ như "qua", "với", "bằng"...).
    2. Giữ nguyên trạng ngữ và thêm một chủ ngữ mới phù hợp về mặt logic.
  • Đối với câu thiếu vị ngữ: Thêm một vị ngữ thích hợp để hoàn chỉnh ý nghĩa cho chủ ngữ.
  • Đối với câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ: Ghép nó vào câu đứng trước hoặc sau (nơi nó thuộc về) để nó trở thành một thành phần phụ (thường là trạng ngữ) của câu đó.

2. Hướng dẫn giải bài tập trang 74

Bài tập 1 (trang 74)

Đề bài: Phân tích lỗi và nêu cách sửa các câu sau:

a. Qua tác phẩm “Vợ nhặt” của Kim Lân đã cho ta thấy được giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc.

• Phân tích lỗi:
  • Khi phân tích cấu trúc, ta thấy: "Qua tác phẩm 'Vợ nhặt' của Kim Lân" là một cụm giới từ, đóng vai trò trạng ngữ chỉ phương tiện, cách thức.
  • Phần còn lại "đã cho ta thấy được giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc" là vị ngữ.
  • Như vậy, câu này có trạng ngữ và vị ngữ nhưng thiếu chủ ngữ. Ai "cho ta thấy"? Câu văn không rõ ràng. Đây là một lỗi ngữ pháp rất phổ biến khi phân tích tác phẩm văn học.
• Nêu cách sửa: Chúng ta có hai hướng sửa chính.
  • Cách 1: Biến trạng ngữ thành chủ ngữ. Đây là cách đơn giản và hiệu quả nhất. Ta chỉ cần bỏ giới từ "Qua" ở đầu câu.

    → Câu sửa: Tác phẩm “Vợ nhặt” của Kim Lân đã cho ta thấy được giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc. (CN: Tác phẩm “Vợ nhặt” của Kim Lân; VN: phần còn lại).

  • Cách 2: Giữ nguyên trạng ngữ và thêm chủ ngữ mới. Cách này làm câu văn dài hơn nhưng đôi khi rõ nghĩa hơn, nhấn mạnh vào chủ thể tiếp nhận hoặc tác giả.

    → Câu sửa: Qua tác phẩm “Vợ nhặt” của Kim Lân, chúng ta thấy được giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc. (CN: chúng ta; VN: phần còn lại).

    → Câu sửa: Qua tác phẩm “Vợ nhặt”, nhà văn Kim Lân đã cho ta thấy được giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc. (CN: nhà văn Kim Lân; VN: phần còn lại).

b. Với tinh thần “tương thân tương ái” của dân tộc ta từ xưa đến nay. Họ sẵn sàng giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn hơn mình.

• Phân tích lỗi:
  • Đoạn văn này gồm hai câu, được ngăn cách bởi dấu chấm.
  • Câu thứ nhất: "Với tinh thần 'tương thân tương ái' của dân tộc ta từ xưa đến nay." chỉ là một cụm giới từ làm trạng ngữ chỉ cách thức, cơ sở. Nó hoàn toàn thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Đây là một "câu què", không thể đứng độc lập.
  • Lỗi ở đây là người viết đã dùng dấu chấm để ngắt một bộ phận phụ ra khỏi thành phần chính của câu, phá vỡ cấu trúc ngữ pháp hoàn chỉnh.
• Nêu cách sửa: Cách sửa hợp lý nhất là nối bộ phận bị tách rời vào câu chính mà nó vốn thuộc về. Ta sẽ thay dấu chấm (.) giữa hai câu bằng dấu phẩy (,).

  → Câu sửa: Với tinh thần “tương thân tương ái” của dân tộc ta từ xưa đến nay, họ sẵn sàng giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn hơn mình.

  Để câu văn hay hơn, ta có thể thay đại từ "họ" bằng một danh từ cụ thể hơn.

  → Câu sửa nâng cao: Với tinh thần “tương thân tương ái” của dân tộc ta từ xưa đến nay, người Việt Nam sẵn sàng giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn hơn mình.

II. Biện pháp tu từ lặp cấu trúc

Nếu việc sửa lỗi câu giúp bài viết đúng ngữ pháp, thì việc sử dụng các biện pháp tu từ sẽ giúp bài viết hay và giàu cảm xúc hơn. Lặp cấu trúc là một trong những biện pháp tu từ cú pháp rất hiệu quả, tạo nên sự hùng hồn, nhịp nhàng và sức nặng cho lời văn.

1. Lý thuyết cần nắm vững

a. Khái niệm

Biện pháp tu từ lặp cấu trúc (còn gọi là phép song hành, phép đối xứng) là sự sắp xếp nối tiếp những cụm từ, vế câu, hoặc câu có cùng một kết cấu ngữ pháp. Mục đích của việc lặp lại này là để tạo ra sự hài hòa về hình thức, nhấn mạnh về ý nghĩa và gia tăng nhịp điệu, cảm xúc cho sự diễn đạt.

Cần phân biệt lặp cấu trúc (một biện pháp tu từ có chủ đích) với lỗi lặp từ, lặp ý (một lỗi diễn đạt do nghèo nàn vốn từ, cần tránh).

b. Tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc

• Nhấn mạnh ý, tạo sự liệt kê: Khi các ý tưởng được đặt trong những cấu trúc song song, chúng sẽ trở nên nổi bật, gây ấn tượng mạnh mẽ cho người đọc. Việc lặp lại cấu trúc giúp liệt kê các sự vật, hành động, đặc điểm một cách hệ thống, rõ ràng.
• Tạo nhịp điệu, âm hưởng: Sự lặp lại tạo ra một tiết tấu đều đặn, cân đối cho câu văn, câu thơ, khiến lời văn trở nên hùng hồn, tha thiết, hoặc trang trọng, tùy thuộc vào ngữ cảnh.
• Tăng sức biểu cảm và tính thuyết phục: Việc đặt các ý song song làm cho lập luận trở nên chặt chẽ, đanh thép hơn. Cảm xúc cũng được tô đậm, lan tỏa mạnh mẽ hơn qua từng cấu trúc được lặp lại.

2. Hướng dẫn giải bài tập trang 75

Bài tập 2 (trang 75)

Đề bài: Tìm và phân tích tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc trong những câu sau:

a. Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy. (Hồ Chí Minh, Tuyên ngôn Độc lập)

• Tìm biện pháp lặp cấu trúc:
  • Cụm từ “tự do và độc lập” được lặp lại 3 lần.
  • Cấu trúc song hành (liệt kê theo cặp): “tinh thần và lực lượng”, “tính mạng và của cải”. Đây là hai cặp danh từ được kết nối bằng từ “và”, có cấu trúc tương đương nhau.
• Phân tích tác dụng:
  • Việc lặp lại cụm từ “tự do và độc lập” có tác dụng nhấn mạnh, khẳng định một cách đanh thép, dứt khoát về quyền lợi thiêng liêng, bất khả xâm phạm và sự thật hiển nhiên của dân tộc Việt Nam. Nó không chỉ là một khát vọng mà đã là một thực tế.
  • Cấu trúc song hành “tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải” liệt kê những gì quý giá nhất của dân tộc, từ tinh thần đến vật chất, từ trừu tượng đến cụ thể. Phép lặp này cho thấy một ý chí sắt đá, một sự hi sinh toàn diện, không do dự của toàn dân để bảo vệ nền độc lập.
  • Tổng thể, các cấu trúc lặp này tạo ra âm hưởng hùng hồn, trang trọng, đanh thép cho lời tuyên ngôn, thể hiện sức mạnh của chính nghĩa và quyết tâm của cả một dân tộc.

b. Trời xanh đây là của chúng ta
Núi rừng đây là của chúng ta
Những cánh đồng thơm mát
Những ngả đường bát ngát
Những dòng sông đỏ nặng phù sa. (Nguyễn Đình Thi, Đất nước)

• Tìm biện pháp lặp cấu trúc:
  • Cấu trúc “[Danh từ chỉ cảnh vật] + đây là của chúng ta” được lặp lại ở hai câu thơ đầu: “Trời xanh đây là của chúng ta” / “Núi rừng đây là của chúng ta”.
  • Cấu trúc “Những + [danh từ/cụm danh từ]” được lặp lại ở ba câu thơ sau: “Những cánh đồng thơm mát” / “Những ngả đường bát ngát” / “Những dòng sông đỏ nặng phù sa”.
• Phân tích tác dụng:
  • Cấu trúc lặp ở hai câu đầu tạo ra một điệp khúc mạnh mẽ, như một lời khẳng định dõng dạc về chủ quyền lãnh thổ. Giọng thơ đầy tự hào, kiêu hãnh. Từ “đây” vừa mang tính chỉ trỏ cụ thể, vừa thể hiện tư thế làm chủ vững vàng.
  • Cấu trúc lặp ở ba câu sau có tác dụng liệt kê, mở ra một không gian đất nước rộng lớn, trù phú, tươi đẹp. Từ cánh đồng, ngả đường đến dòng sông, tất cả đều thuộc về “chúng ta”. Nhịp thơ dồn dập, trải dài, thể hiện niềm say mê, sung sướng vô tận khi được làm chủ non sông gấm vóc của mình.
  • Toàn bộ đoạn thơ nhờ phép lặp cấu trúc mà có nhạc điệu tươi vui, say sưa, tràn đầy niềm tự hào dân tộc.

c. Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín. Tre hi sinh để bảo vệ con người. Tre, anh hùng lao động! Tre, anh hùng chiến đấu! (Thép Mới, Cây tre Việt Nam)

• Tìm biện pháp lặp cấu trúc:
  • Cấu trúc “Tre giữ + [bổ ngữ]”: “Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín.”
  • Cấu trúc “Tre, + [danh hiệu]!”: “Tre, anh hùng lao động! Tre, anh hùng chiến đấu!”
• Phân tích tác dụng:
  • Cấu trúc lặp thứ nhất sử dụng động từ “giữ” lặp lại bốn lần, đi kèm với các bổ ngữ mở rộng dần từ không gian gần đến xa (làng → nước), từ cụ thể đến khái quát (mái nhà tranh → đồng lúa chín). Phép lặp này có tác dụng liệt kê, nhấn mạnh công lao to lớn, bền bỉ, toàn diện của tre trong việc bảo vệ cuộc sống bình yên, ấm no của con người Việt Nam.
  • Cấu trúc lặp thứ hai là một dạng câu đặc biệt, sử dụng phép lặp kết hợp với ẩn dụ và nhân hóa. Việc đặt “Tre” song song với “anh hùng lao động”, “anh hùng chiến đấu” đã tôn vinh, ca ngợi tre như một con người có phẩm chất cao quý. Nó khẳng định vai trò của tre trên cả hai mặt trận: xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
  • Nhờ phép lặp cấu trúc, đoạn văn ngắn gọn nhưng giàu hình ảnh, giàu nhịp điệu và có sức khái quát cao, khắc họa thành công biểu tượng cây tre Việt Nam.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử sức với các câu hỏi và bài tập tự luận dưới đây. Đây là cơ hội để các em tự kiểm tra và vận dụng những gì đã học vào thực hành.

1. Câu hỏi 1: Phân biệt lỗi câu thiếu chủ ngữ và câu đặc biệt. Cho ví dụ minh họa với mỗi trường hợp và giải thích tại sao một trường hợp là lỗi sai, còn trường hợp kia lại được chấp nhận trong tiếng Việt.

   Hướng dẫn giải đáp:

   • Lỗi câu thiếu chủ ngữ: Là câu có vị ngữ nhưng thiếu chủ ngữ, khiến ý nghĩa không rõ ràng, vi phạm quy tắc ngữ pháp cơ bản (VD: Qua báo chí đã cho thấy...). Lỗi này cần phải sửa.
   • Câu đặc biệt: Là câu không cấu tạo theo mô hình C-V, thường dùng để bộc lộ cảm xúc, gọi đáp, liệt kê, hoặc xác định thời gian, nơi chốn (VD: "Mưa!", "Ôi chao!"). Đây là một cấu trúc được chấp nhận, có giá trị tu từ và được sử dụng có chủ đích.

2. Câu hỏi 2: Tìm trong một tác phẩm văn học (văn xuôi hoặc thơ) mà em đã học một đoạn văn/đoạn thơ có sử dụng biện pháp lặp cấu trúc. Chép lại đoạn đó và phân tích ngắn gọn tác dụng của biện pháp tu từ này trong việc thể hiện nội dung và cảm xúc.

   Hướng dẫn giải đáp:

   • Các em có thể tìm trong "Bình Ngô đại cáo" (Nguyễn Trãi), "Tây Tiến" (Quang Dũng), "Việt Bắc" (Tố Hữu),...
   • Cần chỉ ra chính xác cấu trúc được lặp lại.
   • Phân tích tác dụng trên hai phương diện: nhấn mạnh nội dung gì (khẳng định, liệt kê...) và tạo ra âm hưởng, cảm xúc gì (hùng hồn, da diết, tự hào...).

3. Câu hỏi 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150 - 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về vai trò của Internet đối với giới trẻ hiện nay. Trong đoạn văn, hãy cố gắng vận dụng ít nhất một câu có sử dụng biện pháp lặp cấu trúc để tăng sức thuyết phục.

   Hướng dẫn giải đáp:

   • Xác định các ý chính: Internet là kho tri thức, là phương tiện kết nối, nhưng cũng là con dao hai lưỡi với những cám dỗ.
   • Xây dựng câu lặp cấu trúc, ví dụ: "Internet mở ra cánh cửa tri thức, mở ra cơ hội giao lưu, nhưng cũng có thể mở ra con đường dẫn đến sự sa ngã nếu ta không tỉnh táo."
   • Đảm bảo đoạn văn mạch lạc, logic và câu lặp cấu trúc được đặt đúng chỗ để tạo điểm nhấn.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Bài học hôm nay đã giúp chúng ta nhìn lại hai khía cạnh quan trọng của việc sử dụng Tiếng Việt: tính chuẩn xác và tính nghệ thuật. Việc nhận diện và sửa lỗi thành phần câu giúp chúng ta xây dựng nền tảng vững chắc cho mọi bài viết, đảm bảo sự rõ ràng, mạch lạc. Trong khi đó, việc vận dụng thành thạo biện pháp tu từ lặp cấu trúc lại là chìa khóa để nâng tầm diễn đạt, tạo ra những câu văn giàu hình ảnh, nhịp điệu và sức biểu cảm. Thầy cô mong rằng sau buổi thực hành này, các em sẽ tự tin hơn trong việc sử dụng ngôn ngữ, biến nó thành công cụ sắc bén để chinh phục kiến thức và thể hiện bản thân. Hãy luôn nhớ: viết đúng là yêu cầu, viết hay là mục tiêu phấn đấu!