A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức tiếng Việt vô cùng thú vị và hữu ích trong chương trình Ngữ văn 11, bộ sách Cánh diều: Thực hành tiếng Việt trang 75. Bài học này tập trung vào hai biện pháp tu từ quan trọng là lặp cấu trúc và liệt kê. Việc nắm vững và vận dụng thành thạo hai biện pháp này không chỉ giúp các em phân tích tác phẩm văn học sâu sắc hơn mà còn nâng cao đáng kể khả năng diễn đạt, tạo ra những câu văn, đoạn văn giàu nhịp điệu, cảm xúc và sức thuyết phục. Sau bài học này, các em sẽ tự tin nhận diện, phân tích tác dụng và tự mình sáng tạo những câu văn sử dụng hiệu quả các biện pháp tu từ này.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Hệ thống hóa kiến thức trọng tâm
Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta hãy cùng nhau ôn lại những kiến thức lý thuyết nền tảng về hai biện pháp tu từ lặp cấu trúc và liệt kê.
1. Biện pháp tu từ Lặp cấu trúc (còn gọi là Điệp cấu trúc)
Đây là một trong những biện pháp tu từ cú pháp phổ biến, tạo ra hiệu quả nghệ thuật đặc sắc.
a. Khái niệm
Lặp cấu trúc là biện pháp lặp lại một mô hình cấu trúc cú pháp nhất định (một cụm từ, một vế câu, một kiểu câu) nhằm tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng cho câu văn, nhấn mạnh ý tưởng và gợi ra những cảm xúc sâu sắc.
b. Tác dụng chính
- Tạo nhịp điệu và sự cân đối: Việc lặp lại một cấu trúc ngữ pháp giúp câu văn, đoạn văn trở nên hài hòa, nhịp nhàng, dễ đọc và dễ nhớ.
- Nhấn mạnh ý nghĩa: Khi một cấu trúc được lặp lại, những nội dung được biểu đạt trong cấu trúc đó sẽ được tô đậm, gây ấn tượng mạnh mẽ cho người đọc.
- Thể hiện cảm xúc: Lặp cấu trúc có thể tạo ra giọng điệu tha thiết, hùng hồn, hoặc diễn tả những trạng thái cảm xúc dồn dập, mãnh liệt.
- Tạo tính liên kết: Các câu văn, vế câu có cùng cấu trúc sẽ liên kết chặt chẽ với nhau về mặt logic và ý nghĩa.
c. Ví dụ minh họa
Trong Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi, ta thấy rõ hiệu quả của biện pháp này:
"Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn,
Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ."
Phân tích: Cấu trúc "Động từ + Bổ ngữ + Trạng ngữ nơi chốn" được lặp lại ở cả hai câu thơ. Tác dụng của nó là nhấn mạnh, tô đậm tội ác chồng chất, tàn bạo của giặc Minh, đồng thời thể hiện sự căm phẫn tột độ của tác giả.
2. Biện pháp tu từ Liệt kê
Đây là biện pháp tu từ quen thuộc, được sử dụng rộng rãi trong cả văn chương và đời sống.
a. Khái niệm
Liệt kê là sắp xếp nối tiếp hàng loạt từ hay cụm từ cùng loại để diễn tả đầy đủ hơn, sâu sắc hơn những khía cạnh khác nhau của thực tế hay của tư tưởng, tình cảm.
b. Phân loại
- Xét theo cấu tạo:
- Liệt kê theo từng cặp: Các thành phần được sắp xếp thành từng đôi.
- Liệt kê không theo từng cặp: Các thành phần được sắp xếp nối tiếp nhau.
- Xét theo ý nghĩa:
- Liệt kê tăng tiến: Các thành phần được sắp xếp theo thứ tự tăng dần về mức độ, ý nghĩa.
- Liệt kê không tăng tiến: Các thành phần không sắp xếp theo thứ tự nào.
c. Tác dụng chính
- Mô tả toàn diện, cụ thể: Liệt kê giúp người đọc hình dung một cách đầy đủ, chi tiết về sự vật, hiện tượng, hành động được nói đến.
- Tạo hình ảnh sinh động: Việc kể ra hàng loạt sự vật, đặc điểm khiến cho lời văn trở nên sống động, giàu hình ảnh.
- Thể hiện cảm xúc: Có thể diễn tả sự dồn dập, phong phú hoặc sự ngổn ngang, bộn bề của cảm xúc, sự việc.
d. Ví dụ minh họa
"Tre, nứa, trúc, mai, vầu giúp người trăm công nghìn việc khác nhau." (Thép Mới)
Phân tích: Tác giả đã liệt kê một loạt các loại cây thuộc họ tre (tre, nứa, trúc, mai, vầu) để cho thấy sự phong phú, đa dạng của chúng và khẳng định vai trò to lớn của tre trong đời sống người Việt.
II. Hướng dẫn giải bài tập trang 75
Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng những kiến thức vừa ôn tập để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa.
Bài tập 1
Yêu cầu: Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc trong các trường hợp sau:
a. Đoạn trích từ "Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc" (Nguyễn Đình Chiểu)
"Ngoài cật có một manh áo vải, nào đợi mang bao tấu, bầu ngòi; Trong tay cầm một ngọn tầm vông, chi nài sắm dao tu, nón gõ."
Gợi ý trả lời:
- Chỉ ra biện pháp:
- Cấu trúc được lặp lại là: Trạng ngữ chỉ nơi chốn + Vị ngữ + Bổ ngữ, ...
- Cụ thể:
- Câu 1: Ngoài cật (Trạng ngữ) + có một manh áo vải (Vị ngữ + Bổ ngữ), ...
- Câu 2: Trong tay (Trạng ngữ) + cầm một ngọn tầm vông (Vị ngữ + Bổ ngữ), ...
- Phân tích tác dụng:
- Tạo sự đối xứng, cân đối: Hai vế câu sóng đôi, tạo nên sự hài hòa, nhịp nhàng cho lời văn bi tráng của bài văn tế.
- Nhấn mạnh sự thiếu thốn, thô sơ: Biện pháp lặp cấu trúc tô đậm sự tương phản gay gắt giữa trang bị vô cùng nghèo nàn, đơn sơ của người nông dân (manh áo vải, ngọn tầm vông) với vũ khí hiện đại của giặc (bao tấu, dao tu, nón gõ).
- Làm nổi bật tinh thần yêu nước: Chính trong sự thiếu thốn ấy, tinh thần tự nguyện, quả cảm của các nghĩa sĩ càng được đề cao. Họ ra trận không phải vì được trang bị đầy đủ mà vì lòng yêu nước nồng nàn.
b. Đoạn trích từ "Một thời đại trong thi ca" (Hoài Thanh)
"Họ không chỉ khóc cho những nỗi đau khổ của kiếp người, họ còn khóc cho những cảnh ngộ éo le của tình yêu. Họ không chỉ oán ghét những bất công trong xã hội, họ còn oán ghét cả sự giả dối, tầm thường."
Gợi ý trả lời:
- Chỉ ra biện pháp:
- Cấu trúc được lặp lại là: Họ không chỉ + Động từ + cho/những + Bổ ngữ, họ còn + Động từ + cho/cả + Bổ ngữ.
- Phân tích tác dụng:
- Tạo giọng điệu khẳng định, mạnh mẽ: Cách diễn đạt lặp lại, kết hợp với cặp quan hệ từ "không chỉ... mà còn..." tạo ra một giọng văn chắc chắn, đầy sức thuyết phục khi bình luận về các nhà Thơ mới.
- Mở rộng, đào sâu ý nghĩa: Biện pháp này giúp Hoài Thanh không chỉ nêu ra một khía cạnh mà còn mở rộng ra nhiều phương diện khác trong nỗi lòng của các thi nhân lãng mạn. Nỗi buồn, tiếng khóc, sự oán ghét của họ không đơn lẻ mà bao trùm lên nhiều vấn đề của cuộc đời, từ thân phận con người, tình yêu đến những bất công xã hội.
- Tăng tính logic và tầng bậc: Cấu trúc này giúp lập luận của tác giả trở nên rõ ràng, mạch lạc, đi từ ý này đến ý khác một cách tự nhiên và chặt chẽ.
Bài tập 2
Yêu cầu: Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp liệt kê trong đoạn văn sau:
"Rồi những cảnh tuyệt đẹp của đất nước hiện ra: cánh đồng với những đàn trâu thung thăng gặm cỏ; dòng sông với những đoàn thuyền ngược xuôi; và cả những nét tâm tình, những cái duyên của một không gian gần gũi, thân thuộc: cái nón lá, chiếc áo dài, nụ cười hiền hậu, giọng nói ấm áp... Tất cả đã tạo nên một Việt Nam không thể nào quên."
Gợi ý trả lời:
- Chỉ ra biện pháp:
- Đoạn văn sử dụng dày đặc biện pháp liệt kê để miêu tả vẻ đẹp đất nước.
- Phép liệt kê thứ nhất (cảnh quan thiên nhiên): cánh đồng với những đàn trâu thung thăng gặm cỏ; dòng sông với những đoàn thuyền ngược xuôi.
- Phép liệt kê thứ hai (nét đẹp văn hóa, con người): cái nón lá, chiếc áo dài, nụ cười hiền hậu, giọng nói ấm áp.
- Phân tích tác dụng:
- Vẽ ra bức tranh toàn cảnh: Biện pháp liệt kê giúp tác giả phác họa một bức tranh toàn diện, đa dạng và phong phú về vẻ đẹp của đất nước Việt Nam, từ cảnh quan thiên nhiên rộng lớn đến những nét văn hóa, con người bình dị, gần gũi.
- Tạo hình ảnh sinh động, cụ thể: Thay vì nói một cách chung chung "đất nước rất đẹp", tác giả đã kể ra hàng loạt hình ảnh cụ thể (đàn trâu, dòng sông, nón lá, áo dài,...). Điều này làm cho cảnh vật hiện lên sống động, chân thực trước mắt người đọc.
- Gợi cảm xúc yêu mến, tự hào: Việc điểm ra hàng loạt những vẻ đẹp thân thương, gần gũi của quê hương đã khơi gợi trong lòng người đọc tình yêu, niềm tự hào sâu sắc về đất nước, con người Việt Nam.
Bài tập 3
Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của em về vai trò của tuổi trẻ trong việc xây dựng đất nước, trong đó có sử dụng ít nhất một biện pháp lặp cấu trúc và một biện pháp liệt kê. Gạch chân và chỉ rõ các biện pháp đó.
Gợi ý trả lời:
Dưới đây là một đoạn văn tham khảo. Các em có thể dựa vào đây để phát triển ý tưởng của riêng mình.
Tuổi trẻ là mùa xuân của xã hội, là tương lai của đất nước. Vì vậy, thế hệ trẻ chúng ta mang trên vai một sứ mệnh vô cùng lớn lao. Chúng ta phải nỗ lực học tập để làm chủ tri thức, làm chủ công nghệ. Chúng ta phải rèn luyện đạo đức để trở thành những công dân tốt, sống có trách nhiệm. Chúng ta phải tích cực tham gia các hoạt động xã hội để cống hiến sức mình cho cộng đồng. Mỗi người trẻ cần trang bị cho mình những hành trang quý báu: kiến thức, kĩ năng, lí tưởng sống, và một trái tim nhiệt huyết. Chỉ khi đó, chúng ta mới có thể kế thừa và phát huy những thành quả của cha anh, góp phần xây dựng một Việt Nam hùng cường, thịnh vượng và văn minh.
Phân tích các biện pháp đã sử dụng:
- Biện pháp lặp cấu trúc (được gạch chân):
- Cấu trúc: "Chúng ta phải + Động từ + để..." được lặp lại 2 lần.
- Tác dụng: Nhấn mạnh những nhiệm vụ quan trọng, cấp thiết mà thế hệ trẻ cần thực hiện. Cách diễn đạt này tạo ra giọng văn hùng hồn, dứt khoát, có tính kêu gọi, thúc giục hành động.
- Biện pháp liệt kê (được in đậm):
- Liệt kê các hành trang cần thiết: kiến thức, kĩ năng, lí tưởng sống, và một trái tim nhiệt huyết.
- Tác dụng: Chỉ ra một cách cụ thể và đầy đủ những yếu tố quan trọng mà mỗi người trẻ cần chuẩn bị để cống hiến cho đất nước, làm cho lập luận trở nên thuyết phục và rõ ràng hơn.
III. Mở rộng và nâng cao
Để hiểu sâu hơn, chúng ta cần phân biệt giữa lặp cấu trúc và liệt kê, hai biện pháp đôi khi có thể gây nhầm lẫn.
Phân biệt Lặp cấu trúc và Liệt kê
Mặc dù đều có tác dụng tạo sự nhịp nhàng và nhấn mạnh, hai biện pháp này có bản chất khác nhau.
| Tiêu chí | Lặp cấu trúc | Liệt kê |
|---|---|---|
| Bản chất | Lặp lại mô hình ngữ pháp của cụm từ hoặc câu. Trọng tâm là sự song hành về cấu trúc. | Sắp xếp nối tiếp các từ hoặc cụm từ cùng loại (cùng từ loại, cùng chức năng ngữ pháp). |
| Ví dụ | Gió đưa cành trúc la đà, Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương. (Lặp cấu trúc danh ngữ: "Danh từ + Danh từ riêng") |
Tỉnh lại em ơi, qua rồi cơn ác mộng Sữa, bánh, kẹo, thuốc men... (Tố Hữu) (Liệt kê hàng loạt danh từ) |
| Lưu ý | Một câu có lặp cấu trúc có thể chứa cả phép liệt kê. Tuy nhiên, trọng tâm của nó là sự lặp lại của cả một bộ khung ngữ pháp. | Liệt kê thường chỉ là một bộ phận trong câu (chủ ngữ, vị ngữ hoặc bổ ngữ), không nhất thiết phải tạo ra các câu có cấu trúc song song. |
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Để củng cố kiến thức, các em hãy thử sức với những câu hỏi tự luận sau đây.
-
Câu 1: Tìm và phân tích tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc và liệt kê trong hai câu thơ sau của Tố Hữu:
"Ta đi tới, trên đường ta bước tiếp,
Rắn như thép, vững như đồng, đội ngũ ta trùng trùng."Gợi ý: Chú ý cấu trúc so sánh được lặp lại và các hình ảnh được liệt kê để thể hiện sức mạnh.
-
Câu 2: Phân tích sự khác biệt trong hiệu quả nghệ thuật của biện pháp lặp cấu trúc trong một đoạn văn chính luận (ví dụ: Tuyên ngôn Độc lập) và một đoạn thơ trữ tình (ví dụ: thơ Xuân Quỳnh).
Gợi ý: Trong văn chính luận, lặp cấu trúc thường tạo sự hùng hồn, logic, thuyết phục. Trong thơ trữ tình, nó thường tạo nhịp điệu, sự tha thiết, day dứt của cảm xúc.
-
Câu 3: Hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 200 từ) miêu tả một cơn mưa rào mùa hạ, trong đó vận dụng sáng tạo cả hai biện pháp tu từ lặp cấu trúc và liệt kê để làm cho cảnh vật trở nên sống động, ấn tượng.
Gợi ý: Dùng phép liệt kê để tả các sự vật trước, trong và sau cơn mưa (mây đen, gió, lá cây, tiếng sấm, giọt mưa, bong bóng nước...). Dùng phép lặp cấu trúc để diễn tả sự dồn dập, hối hả của cảnh vật hoặc tâm trạng con người.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau hoàn thành bài học Thực hành tiếng Việt trang 75. Qua bài học, các em đã ôn tập và củng cố kiến thức về hai biện pháp tu từ quan trọng: lặp cấu trúc và liệt kê. Chúng ta đã hiểu rõ khái niệm, tác dụng và cách vận dụng chúng qua việc phân tích các ví dụ và giải bài tập cụ thể. Lặp cấu trúc tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng và nhấn mạnh ý, trong khi liệt kê giúp diễn tả sự vật, sự việc một cách đầy đủ, sinh động. Việc sử dụng thành thạo hai công cụ này sẽ là chìa khóa giúp các em chinh phục môn Ngữ văn và cải thiện khả năng giao tiếp, viết lách hàng ngày. Hãy chăm chỉ quan sát và luyện tập để biến kiến thức thành kĩ năng của riêng mình nhé!