Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 78 - Ngữ văn - Lớp 11 - Kết nối tri thức

Soạn bài Thực hành tiếng Việt lớp 11 trang 78, 79 Tập 2 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Trong hành trình chinh phục môn Ngữ văn, việc nắm vững kiến thức tiếng Việt là nền tảng vô cùng quan trọng. Nó không chỉ giúp các em làm tốt các bài kiểm tra mà còn nâng cao khả năng diễn đạt, tư duy logic trong cả học tập và cuộc sống. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 78, 79 hôm nay sẽ tập trung vào hai mảng kiến thức thiết yếu: nhận diện và sửa lỗi về thành phần câu, đồng thời khám phá sức mạnh biểu cảm của biện pháp tu từ lặp cấu trúc. Thông qua bài học này, các em sẽ biết cách xây dựng câu văn chuẩn xác, mạch lạc và sử dụng ngôn ngữ một cách nghệ thuật, giàu sức gợi hơn. Hãy cùng bắt đầu để biến những câu văn của mình trở nên hoàn hảo nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tri thức Ngữ văn: Ôn tập lý thuyết trọng tâm

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta hãy cùng nhau hệ thống lại những kiến thức lý thuyết cốt lõi về lỗi thành phần câu và biện pháp lặp cấu trúc.

1. Lỗi về thành phần câu

Một câu văn đúng chuẩn cần có cấu trúc chặt chẽ và logic. Các lỗi về thành phần câu thường khiến câu văn trở nên tối nghĩa, sai lệch thông tin hoặc thiếu mạch lạc. Hai lỗi phổ biến nhất các em thường gặp là lỗi thiếu thành phần nòng cốt và lỗi logic.

a. Lỗi thiếu thành phần nòng cốt (chủ ngữ, vị ngữ)

Khái niệm: Thành phần nòng cốt của câu đơn là cụm chủ-vị (C-V). Chủ ngữ (ai, cái gì?) nêu sự vật, hiện tượng được nói đến trong câu. Vị ngữ (làm gì, như thế nào, là gì?) nêu đặc điểm, hành động, trạng thái của sự vật, hiện tượng ở chủ ngữ. Câu thiếu một trong hai thành phần này hoặc thiếu cả hai sẽ bị xem là câu sai ngữ pháp.

Lỗi thiếu chủ ngữ: Câu chỉ có thành phần trạng ngữ và vị ngữ, không rõ đối tượng thực hiện hành động, mang đặc điểm được nêu ở vị ngữ. Thường xảy ra khi câu có vế phụ quá dài.
Ví dụ sai: Qua tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân. (Ai cho thấy?)
Cách sửa: Bỏ từ "Qua", thêm chủ ngữ. → Tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân.
Lỗi thiếu vị ngữ: Câu chỉ có chủ ngữ hoặc cụm chủ vị làm chủ ngữ, chưa có thông tin đầy đủ về hành động, trạng thái, đặc điểm.
Ví dụ sai: Những học sinh lớp 11A, với tinh thần ham học hỏi và sự đoàn kết cao. (Những học sinh đó thì sao?)
Cách sửa: Thêm vị ngữ để hoàn chỉnh ý. → Những học sinh lớp 11A, với tinh thần ham học hỏi và sự đoàn kết cao, đã đạt được thành tích xuất sắc trong học kì vừa qua.

b. Lỗi logic khi kết hợp các thành phần câu

Khái niệm: Lỗi này xảy ra khi các thành phần trong câu (trạng ngữ, chủ ngữ, vị ngữ, bổ ngữ, định ngữ) được kết hợp với nhau một cách khiên cưỡng, không phù hợp về mặt ý nghĩa, gây ra sự phi lý hoặc mâu thuẫn.

Quan hệ sai lệch giữa trạng ngữ và chủ-vị: Trạng ngữ chỉ thời gian, nơi chốn, nguyên nhân... không phù hợp với hành động được nêu ở cụm C-V.
Ví dụ sai: Với chiếc áo trắng tinh khôi, em tung tăng đến trường. (Câu này sai vì chủ ngữ "em" không thể "với" chiếc áo).
Cách sửa: Tách trạng ngữ và chủ ngữ. → Trong chiếc áo trắng tinh khôi, em tung tăng đến trường.
Quan hệ sai lệch giữa chủ ngữ và vị ngữ: Chủ ngữ và vị ngữ không tương thích về mặt ngữ nghĩa.
Ví dụ sai: Bàn tay của người nghệ sĩ đã xây dựng nên những công trình kiến trúc vĩ đại. (Bàn tay không thể tự xây dựng, mà là người nghệ sĩ).
Cách sửa: Thay đổi chủ ngữ cho phù hợp. → Người nghệ sĩ, bằng bàn tay tài hoa của mình, đã xây dựng nên những công trình kiến trúc vĩ đại.

2. Biện pháp tu từ lặp cấu trúc (phép lặp cú pháp)

Đây là một biện pháp tu từ quen thuộc, giúp tạo nên tính nhạc và nhịp điệu cho văn bản, đồng thời nhấn mạnh ý tưởng một cách hiệu quả.

a. Khái niệm

Lặp cấu trúc (còn gọi là phép lặp cú pháp, phép song hành, phép parallelism) là biện pháp tu từ tổ chức các vế câu, các câu hoặc các đoạn văn có cùng một kết cấu ngữ pháp song song với nhau. Sự lặp lại này tạo ra sự cân đối, hài hòa cho lời văn.

b. Tác dụng

Tạo nhịp điệu, sự cân đối: Việc lặp lại cấu trúc ngữ pháp giúp câu văn, đoạn văn trở nên nhịp nhàng, dễ đọc, dễ nhớ.
Nhấn mạnh ý nghĩa: Khi các ý tưởng được đặt trong những cấu trúc song hành, chúng sẽ được nhấn mạnh và làm nổi bật. Biện pháp này đặc biệt hữu hiệu trong việc liệt kê, so sánh, đối chiếu.
Tăng sức biểu cảm và tính thuyết phục: Sự cân xứng, hài hòa của cấu trúc tạo ra một giọng văn hùng hồn, đanh thép hoặc tha thiết, trữ tình, từ đó tác động mạnh mẽ đến cảm xúc và nhận thức của người đọc.

c. Ví dụ minh họa

Trong Tuyên ngôn Độc lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh: "Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy." → Cấu trúc "đem tất cả... để giữ vững..." được lặp lại với các thành phần song hành (tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải) để nhấn mạnh sự quyết tâm sắt đá của cả dân tộc.
Trong thơ: "Trời xanh đây là của chúng ta / Núi rừng đây là của chúng ta" (Nguyễn Đình Thi). Cấu trúc "[Danh từ] đây là của chúng ta" khẳng định đanh thép chủ quyền thiêng liêng của dân tộc.

II. Hướng dẫn giải bài tập trang 78, 79 SGK Ngữ văn 11 Tập 2

Bây giờ, chúng ta sẽ vận dụng những kiến thức vừa ôn tập để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa.

Bài tập 1 (Trang 78)

Yêu cầu: Phân tích lỗi và nêu cách sửa đối với các câu sau:

a. Với tinh thần của một chiến sĩ cách mạng đã được tôi luyện qua thử thách, không một khó khăn nào không thể vượt qua.

Phân tích lỗi: Câu này mắc lỗi logic giữa trạng ngữ và chủ vị. Cụm từ "Với tinh thần của một chiến sĩ cách mạng đã được tôi luyện qua thử thách" là trạng ngữ chỉ cách thức/tư thế. Tuy nhiên, nó không thể kết hợp trực tiếp với chủ ngữ "không một khó khăn nào". Tinh thần là của con người, còn khó khăn thì không thể "có" tinh thần đó.

Cách sửa:

Cách 1: Biến trạng ngữ thành một vế câu hoặc biến đổi chủ ngữ để câu logic hơn.
→ Đối với một chiến sĩ cách mạng đã được tôi luyện qua thử thách, không một khó khăn nào là không thể vượt qua.

Cách 2: Thay đổi hoàn toàn cấu trúc câu, đưa chủ thể của "tinh thần" lên làm chủ ngữ.
→ Với tinh thần của một chiến sĩ cách mạng đã được tôi luyện qua thử thách, anh ấy có thể vượt qua mọi khó khăn.

b. Qua những tác phẩm văn học đã cho chúng ta thấy vẻ đẹp của lòng yêu nước và tinh thần nhân đạo sâu sắc.

Phân tích lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu chủ ngữ. Cụm từ "Qua những tác phẩm văn học" là trạng ngữ. Phần còn lại "đã cho chúng ta thấy..." là vị ngữ. Câu văn thiếu chủ thể thực hiện hành động "cho thấy".

Cách sửa:

Cách 1: Bỏ từ "Qua" để biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
→ Những tác phẩm văn học đã cho chúng ta thấy vẻ đẹp của lòng yêu nước và tinh thần nhân đạo sâu sắc.

Cách 2: Giữ lại trạng ngữ và thêm chủ ngữ mới.
→ Qua những tác phẩm văn học, chúng ta thấy được vẻ đẹp của lòng yêu nước và tinh thần nhân đạo sâu sắc.

c. An Dương Vương, một vị vua đã xây thành Cổ Loa và có được nỏ thần Kim Quy.

Phân tích lỗi: Câu này mắc lỗi thiếu vị ngữ. Toàn bộ câu chỉ là một cụm danh từ phức tạp, trong đó "An Dương Vương" là danh từ trung tâm, còn "một vị vua đã xây thành Cổ Loa và có được nỏ thần Kim Quy" là cụm từ đóng vai trò định ngữ, giải thích cho "An Dương Vương". Câu văn mới chỉ nêu ra đối tượng chứ chưa cho biết đối tượng đó làm gì, như thế nào.

Cách sửa:

Cách 1: Biến cụm định ngữ thành vị ngữ bằng cách thêm động từ "là".
→ An Dương Vương là một vị vua đã xây thành Cổ Loa và có được nỏ thần Kim Quy.

Cách 2: Giữ nguyên chủ ngữ và viết thêm một vị ngữ mới để tạo thành câu hoàn chỉnh.
→ An Dương Vương, một vị vua đã xây thành Cổ Loa và có được nỏ thần Kim Quy, cuối cùng lại phải chịu kết cục bi thảm vì chủ quan, mất cảnh giác.

d. Từ nhận thức về vai trò của biển đảo quê hương đã thôi thúc mỗi người dân Việt Nam hành động.

Phân tích lỗi: Tương tự câu b, câu này mắc lỗi thiếu chủ ngữ. "Từ nhận thức về vai trò của biển đảo quê hương" là trạng ngữ chỉ nguyên nhân. Phần còn lại "đã thôi thúc mỗi người dân Việt Nam hành động" là vị ngữ. Ai/Cái gì đã thôi thúc?

Cách sửa:

Cách 1: Bỏ từ "Từ" để biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
→ Nhận thức về vai trò của biển đảo quê hương đã thôi thúc mỗi người dân Việt Nam hành động.

Cách 2: Giữ trạng ngữ và thêm chủ ngữ phù hợp.
→ Từ nhận thức về vai trò của biển đảo quê hương, mỗi người dân Việt Nam đều được thôi thúc phải hành động.

Bài tập 2 (Trang 79)

Yêu cầu: Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ lặp cấu trúc trong những đoạn trích sau:

a. Đất nước! Đất nước của những dòng sông chở nặng phù sa, của những cánh đồng thẳng cánh cò bay, của những dãy núi uy nghiêm hùng vĩ, của bốn mùa hoa trái ngọt lành. (Theo Nguyễn Khoa Điềm - trích lược)

Chỉ ra biện pháp lặp cấu trúc:

Biện pháp lặp cấu trúc được thể hiện qua việc lặp lại cấu trúc: "của những + danh từ/cụm danh từ".

của những dòng sông chở nặng phù sa

của những cánh đồng thẳng cánh cò bay

của những dãy núi uy nghiêm hùng vĩ

của bốn mùa hoa trái ngọt lành (lược bỏ "những" nhưng vẫn nằm trong mạch cấu trúc chung)

Phân tích tác dụng:

Tạo nhịp điệu và sự cân đối: Việc lặp lại cấu trúc song hành tạo ra một nhịp văn tha thiết, tự hào, giống như một điệp khúc ngân vang, làm nổi bật cảm xúc yêu mến, gắn bó sâu sắc của tác giả với đất nước.

Nhấn mạnh và liệt kê: Biện pháp này giúp tác giả liệt kê và nhấn mạnh những vẻ đẹp đa dạng, trù phú và bình dị của đất nước trên nhiều phương diện: sông ngòi, đồng ruộng, núi non, sản vật...

Gợi hình, gợi cảm: Cấu trúc lặp lại giúp khắc sâu vào tâm trí người đọc hình ảnh một đất nước giàu đẹp, thân thương, gần gũi, từ đó khơi gợi tình yêu quê hương, đất nước một cách tự nhiên và sâu sắc.

b. Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín. Tre hi sinh để bảo vệ con người. (Thép Mới)

Chỉ ra biện pháp lặp cấu trúc:

Biện pháp lặp cấu trúc được thể hiện qua việc lặp lại cấu trúc: "Tre + giữ + danh từ/cụm danh từ".

Tre giữ làng

giữ nước

giữ mái nhà tranh

giữ đồng lúa chín

Phân tích tác dụng:

Tạo nhịp điệu nhanh, dồn dập: Việc lặp lại động từ "giữ" tạo nên một nhịp điệu gấp gáp, mạnh mẽ, khẳng định vai trò to lớn và bao quát của cây tre trong đời sống vật chất và tinh thần của người Việt.

Nhấn mạnh sự gắn bó và công lao: Biện pháp tu từ này nhấn mạnh sự cống hiến bền bỉ, toàn diện của cây tre. Tre không chỉ bảo vệ những gì cụ thể, hữu hình (mái nhà tranh, đồng lúa chín) mà còn bảo vệ cả những giá trị lớn lao, thiêng liêng (làng, nước).

Tăng sức biểu cảm: Đoạn văn trở nên giàu sức gợi, khắc họa hình tượng cây tre như một người lính, một người vệ sĩ kiên cường, trung thành, luôn gắn bó và bảo vệ con người, quê hương. Câu cuối "Tre hi sinh để bảo vệ con người" là một sự khái quát, nâng tầm ý nghĩa từ những biểu hiện cụ thể đã được liệt kê trước đó.

Bài tập 3 (Trang 79)

Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) bày tỏ suy nghĩ của bạn về vai trò của tinh thần yêu nước và lòng tự hào dân tộc đối với thế hệ trẻ ngày nay. Trong đoạn văn, có sử dụng biện pháp tu từ lặp cấu trúc.

Gợi ý dàn ý

Mở đoạn: Giới thiệu vấn đề: Tinh thần yêu nước và lòng tự hào dân tộc là những giá trị cốt lõi, là hành trang không thể thiếu của thế hệ trẻ.
Thân đoạn:
- Phân tích vai trò của lòng yêu nước: là động lực để học tập, rèn luyện; là kim chỉ nam cho hành động; là sức mạnh để bảo vệ Tổ quốc.
- Sử dụng biện pháp lặp cấu trúc để nhấn mạnh vai trò này (Ví dụ: Yêu nước là..., yêu nước là...).
- Nêu biểu hiện cụ thể của lòng yêu nước ở giới trẻ: học tốt, lao động sáng tạo, quảng bá văn hóa, bảo vệ chủ quyền...
Kết đoạn: Khẳng định lại tầm quan trọng và kêu gọi các bạn trẻ phát huy tinh thần yêu nước.

Đoạn văn tham khảo

Tình yêu nước và lòng tự hào dân tộc không phải là những khái niệm trừu tượng, xa vời mà chính là ngọn đuốc soi đường, là nguồn sức mạnh nội sinh quý giá cho mỗi người trẻ trên con đường xây dựng tương lai. Đối với thế hệ trẻ hôm nay, yêu nước là không ngừng học tập để làm chủ tri thức, để sánh vai cùng bè bạn năm châu. Yêu nước là lao động sáng tạo để góp phần xây dựng đất nước giàu mạnh, văn minh. Yêu nước còn là ý thức bảo vệ từng tấc đất thiêng liêng của Tổ quốc, là tự hào quảng bá vẻ đẹp văn hóa Việt Nam ra thế giới. Lòng tự hào dân tộc không phải là sự tự mãn mà là động lực để chúng ta kế thừa và phát huy những giá trị tốt đẹp của cha ông, đồng thời tiếp thu có chọn lọc tinh hoa nhân loại. Khi mỗi bạn trẻ biến tình yêu nước thành hành động cụ thể, dù là nhỏ bé nhất, chúng ta đang cùng nhau dệt nên một Việt Nam hùng cường và thịnh vượng.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu hỏi 1: Phân biệt lỗi thiếu chủ ngữ và lỗi thiếu vị ngữ. Cho ví dụ minh họa và nêu cách sửa cho mỗi lỗi.

Hướng dẫn trả lời: Nêu khái niệm hai lỗi. Lỗi thiếu chủ ngữ làm câu không rõ đối tượng thực hiện hành động. Lỗi thiếu vị ngữ làm câu không rõ hành động/trạng thái của đối tượng. Lấy ví dụ tương tự như phần lý thuyết và bài tập 1 để phân tích.
Câu hỏi 2: Biện pháp tu từ lặp cấu trúc có những tác dụng chính nào trong việc tạo lập văn bản? Hãy tìm một ví dụ ngoài sách giáo khoa có sử dụng biện pháp này và phân tích tác dụng của nó.

Hướng dẫn trả lời: Nêu 3 tác dụng chính: tạo nhịp điệu, nhấn mạnh ý, tăng sức biểu cảm. Tìm một ví dụ từ thơ, văn, hoặc các bài diễn văn nổi tiếng (ví dụ: "Tôi có một giấc mơ" của Martin Luther King Jr.) và phân tích cụ thể.
Câu hỏi 3: Hãy viết lại các câu sai sau đây cho đúng ngữ pháp và logic:
- a. Bằng trí thông minh và lòng dũng cảm của mình đã giúp Thánh Gióng nhổ tre đánh tan giặc Ân.
- b. Hình ảnh người mẹ trong bài thơ "Mẹ", với sự tần tảo và tình yêu thương vô bờ bến.
Hướng dẫn trả lời:
- Câu a (thiếu chủ ngữ): Bằng trí thông minh và lòng dũng cảm của mình, Thánh Gióng đã nhổ tre đánh tan giặc Ân.
- Câu b (thiếu vị ngữ): Hình ảnh người mẹ trong bài thơ "Mẹ", với sự tần tảo và tình yêu thương vô bờ bến, đã lay động trái tim biết bao độc giả.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Bài học hôm nay đã giúp chúng ta củng cố hai đơn vị kiến thức tiếng Việt quan trọng. Thứ nhất, việc nhận diện và sửa các lỗi về thành phần câu, đặc biệt là lỗi thiếu chủ ngữ, vị ngữ và lỗi logic, là kỹ năng nền tảng để viết đúng, viết rõ. Thứ hai, việc hiểu và vận dụng biện pháp lặp cấu trúc không chỉ giúp câu văn thêm sinh động, nhịp nhàng mà còn là công cụ đắc lực để nhấn mạnh ý tưởng và tăng sức thuyết phục cho lời văn. Thầy/cô hy vọng các em sẽ thường xuyên luyện tập, chú ý quan sát khi đọc và cẩn trọng khi viết để nâng cao khả năng sử dụng tiếng Việt của mình. Chúc các em học tốt!