Soạn bài Thực hành tiếng Việt trang 86 - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đi vào một bài học vô cùng quan trọng và thiết thực: Thực hành tiếng Việt trang 86. Bài học này không chỉ giúp các em củng cố kiến thức nền tảng về ngữ pháp mà còn rèn luyện kỹ năng viết lách sao cho mạch lạc, trong sáng và biểu cảm hơn. Nội dung chính của bài học sẽ xoay quanh hai mảng kiến thức trọng tâm: nhận biết và sửa các lỗi về thành phần câu thường gặp, đồng thời khám phá sức mạnh của biện pháp tu từ lặp cấu trúc. Việc nắm vững những kiến thức này sẽ là chìa khóa giúp các em diễn đạt ý tưởng một cách chính xác, thuyết phục và tạo ra những áng văn giàu hình ảnh, nhịp điệu. Hãy cùng nhau bắt đầu bài học để tự tin hơn trong việc sử dụng tiếng mẹ đẻ nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Kiến thức trọng tâm về thành phần câu và phép lặp cấu trúc

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần hệ thống lại một số kiến thức nền tảng. Đây là cơ sở để các em có thể nhận diện lỗi sai và phân tích các hiện tượng ngôn ngữ một cách chính xác.

1. Các lỗi thường gặp về thành phần câu

Một câu văn đúng ngữ pháp cần có đủ các thành phần chính, đặc biệt là cụm chủ-vị (nòng cốt câu). Khi thiếu một trong các thành phần này, câu sẽ trở nên tối nghĩa hoặc sai hoàn toàn. Các lỗi phổ biến bao gồm:

Câu thiếu chủ ngữ: Là câu thiếu đi đối tượng thực hiện hành động hoặc được nói đến trong câu. Lỗi này thường xảy ra khi người viết chỉ tập trung vào hành động mà quên mất chủ thể.
Câu thiếu vị ngữ: Là câu chỉ có chủ ngữ mà không có phần nêu lên hành động, trạng thái, đặc điểm của chủ ngữ đó.
Câu thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ: Thực chất đây không phải là một câu hoàn chỉnh mà chỉ là một cụm từ hoặc một thành phần phụ của câu.
Câu mơ hồ về thành phần câu: Các thành phần trong câu được sắp xếp không hợp lý, gây ra nhiều cách hiểu khác nhau, làm cho người đọc không xác định được đâu là thành phần chính, đâu là thành phần phụ.

2. Biện pháp tu từ lặp cấu trúc (phép lặp cú pháp)

Biện pháp tu từ lặp cấu trúc là cách lặp lại một cấu trúc cú pháp (cách sắp xếp các thành phần câu) nhất định trong một đoạn văn, đoạn thơ nhằm tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng, nhấn mạnh ý và tăng sức biểu cảm cho lời văn.

Đặc điểm nhận biết của phép lặp cấu trúc là sự song hành, đối xứng trong cách tổ chức câu văn. Hiệu quả của nó rất đa dạng:

Tạo nhịp điệu, sự hài hòa, cân đối cho câu văn.
Nhấn mạnh một ý tưởng, một thông điệp quan trọng.
Tăng sức gợi hình, gợi cảm, làm cho lời văn trở nên hùng hồn, tha thiết hoặc đanh thép.
Thể hiện rõ logic, mối quan hệ tương đồng hoặc tương phản giữa các vế câu.

II. Hướng dẫn giải bài tập sách giáo khoa trang 86

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng các kiến thức vừa ôn tập để giải quyết từng bài tập trong sách giáo khoa.

Bài tập 1: Phát hiện và sửa lỗi trong các câu đã cho

Nhiệm vụ của chúng ta là đọc kỹ từng câu, xác định lỗi sai về thành phần câu và đưa ra các phương án sửa chữa hợp lý.

a. Câu văn: “Qua tác phẩm “Bình Ngô đại cáo” cho thấy tinh thần yêu nước, ý chí quyết chiến quyết thắng của dân tộc ta.”

Phân tích lỗi: Câu này thiếu chủ ngữ. Trạng ngữ “Qua tác phẩm “Bình Ngô đại cáo”” đã chiếm vị trí đầu câu, nhưng sau đó là vị ngữ “cho thấy...”. Người đọc sẽ đặt câu hỏi: Cái gì cho thấy? Ai cho thấy? Câu văn chưa có chủ thể thực hiện hành động “cho thấy”.
Cách sửa: Chúng ta cần thêm chủ ngữ cho câu. Có một số cách sửa như sau:
1. Sửa cách 1 (Bỏ từ “Qua”): Tác phẩm “Bình Ngô đại cáo” cho thấy tinh thần yêu nước, ý chí quyết chiến quyết thắng của dân tộc ta. (Biến trạng ngữ thành chủ ngữ).
2. Sửa cách 2 (Thêm chủ ngữ): Qua tác phẩm “Bình Ngô đại cáo”, Nguyễn Trãi đã cho thấy tinh thần yêu nước, ý chí quyết chiến quyết thắng của dân tộc ta.
3. Sửa cách 3 (Thêm chủ ngữ khác): Qua tác phẩm “Bình Ngô đại cáo”, chúng ta thấy được tinh thần yêu nước, ý chí quyết chiến quyết thắng của dân tộc ta.

b. Câu văn: “Với tinh thần “tương thân tương ái”, giúp đỡ các gia đình bị thiệt hại trong cơn bão số 9 vừa qua.”

Phân tích lỗi: Câu này thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ. Cụm “Với tinh thần “tương thân tương ái”” là trạng ngữ. Cụm “giúp đỡ các gia đình...” chỉ là một ngữ động từ, chưa phải là vị ngữ hoàn chỉnh. Câu văn không rõ ai thực hiện hành động “giúp đỡ”.
Cách sửa: Chúng ta cần bổ sung đầy đủ nòng cốt câu (chủ ngữ - vị ngữ).
1. Sửa cách 1: Với tinh thần “tương thân tương ái”, nhân dân cả nước đã chung tay giúp đỡ các gia đình bị thiệt hại trong cơn bão số 9 vừa qua.
2. Sửa cách 2: Các nhà hảo tâm đã giúp đỡ các gia đình bị thiệt hại trong cơn bão số 9 vừa qua với tinh thần “tương thân tương ái”.

c. Câu văn: “Bằng sự nỗ lực của các y bác sĩ và sự đồng lòng của người dân đã đẩy lùi được dịch bệnh Covid-19.”

Phân tích lỗi: Tương tự câu a, câu này cũng thiếu chủ ngữ. Cụm từ “Bằng sự nỗ lực của các y bác sĩ và sự đồng lòng của người dân” là một trạng ngữ chỉ phương tiện, cách thức. Vị ngữ là “đã đẩy lùi được dịch bệnh Covid-19”. Câu văn thiếu chủ thể thực hiện hành động “đẩy lùi”.
Cách sửa: Chúng ta có thể biến trạng ngữ thành chủ ngữ hoặc thêm chủ ngữ mới.
1. Sửa cách 1 (Bỏ từ “Bằng”): Sự nỗ lực của các y bác sĩ và sự đồng lòng của người dân đã đẩy lùi được dịch bệnh Covid-19.
2. Sửa cách 2 (Thêm chủ ngữ): Bằng sự nỗ lực của các y bác sĩ và sự đồng lòng của người dân, Việt Nam đã đẩy lùi được dịch bệnh Covid-19.
3. Sửa cách 3 (Thêm chủ ngữ khác): Bằng sự nỗ lực của các y bác sĩ và sự đồng lòng của người dân, chúng ta đã đẩy lùi được dịch bệnh Covid-19.

d. Câu văn: “Hình ảnh người nông dân suốt đời “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời” nhưng vẫn nghèo khổ, thiếu thốn.”

Phân tích lỗi: Câu này thiếu vị ngữ. Toàn bộ vế đầu “Hình ảnh người nông dân suốt đời “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời” nhưng vẫn nghèo khổ, thiếu thốn” mới chỉ là một cụm danh từ phức tạp, đóng vai trò làm chủ ngữ. Câu văn mới chỉ nêu ra đối tượng mà chưa cho biết đối tượng đó như thế nào, làm sao.
Cách sửa: Chúng ta cần thêm vị ngữ để hoàn chỉnh câu.
1. Sửa cách 1: Hình ảnh người nông dân suốt đời “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời” nhưng vẫn nghèo khổ, thiếu thốn đã gây xúc động mạnh mẽ cho người đọc.
2. Sửa cách 2: Hình ảnh người nông dân suốt đời “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời” nhưng vẫn nghèo khổ, thiếu thốn là một hiện thực đau xót trong xã hội cũ.

Bài tập 2: Phân tích tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc trong các đoạn trích

a. Đoạn trích trong “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia” (Thân Nhân Trung)

“Vì vậy, kẻ sĩ được đãi ngộ như thế, thì đâu dám từ nan, ngại khó mà không đem hết tài trí để báo đáp. Nếu không có tài, không có đức thì dẫu các bậc cao sang, con em của các nhà quyền quý cũng không được dự vào hàng ngũ này. Cho nên, việc tuyển chọn người tài không câu nệ vào một con đường nào cả thì những người có tài đức trong thiên hạ sẽ dốc hết lòng trung mà tự tiến cử.”

Phát hiện phép lặp cấu trúc:
- Cấu trúc 1: Vì vậy, [điều kiện], thì [kết quả]. (Vì vậy, kẻ sĩ được đãi ngộ như thế, thì đâu dám từ nan...)
- Cấu trúc 2: Nếu [điều kiện], thì [kết quả]. (Nếu không có tài, không có đức thì dẫu... cũng không được dự vào...)
- Cấu trúc 3: Cho nên, [hành động], thì [kết quả]. (Cho nên, việc tuyển chọn... thì những người có tài đức... sẽ dốc hết lòng...)
Các cấu trúc này lặp lại mô hình lập luận nguyên nhân - kết quả hoặc giả thiết - hệ quả.
Phân tích tác dụng:
- Tạo sự mạch lạc, chặt chẽ: Việc lặp lại cấu trúc lập luận này giúp các ý được liên kết với nhau một cách logic, làm cho bài văn nghị luận trở nên rõ ràng, khúc chiết.
- Nhấn mạnh tư tưởng trọng tâm: Tác giả liên tục nhấn mạnh mối quan hệ nhân quả giữa chính sách của triều đình (đãi ngộ, tuyển chọn công bằng) và sự cống hiến của hiền tài. Điều này khẳng định tầm quan trọng của việc trọng dụng nhân tài đối với sự hưng thịnh của quốc gia.
- Tăng tính thuyết phục: Lập luận được trình bày rành mạch, có trước có sau, khiến người đọc dễ dàng theo dõi và bị thuyết phục bởi quan điểm của tác giả. Giọng văn trở nên đanh thép, hùng hồn.

b. Đoạn trích trong “Hịch tướng sĩ” (Trần Quốc Tuấn)

“Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù. Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng vui lòng.”

Phát hiện phép lặp cấu trúc:
- Lặp cấu trúc trong vế câu thứ nhất: [Thời gian], [Hành động]. Ví dụ: tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối.
- Lặp cấu trúc liệt kê các hành động thể hiện sự căm phẫn: xả thịt lột da, nuốt gan uống máu.
- Lặp cấu trúc giả thiết - khẳng định: Dẫu cho [giả thiết 1], [giả thiết 2], ta cũng [khẳng định]. (Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng vui lòng.)
Phân tích tác dụng:
- Tạo nhịp điệu dồn dập, mạnh mẽ: Các cấu trúc song hành tạo ra một âm hưởng hùng tráng, thể hiện sự sôi sục trong lòng vị chủ tướng.
- Diễn tả sâu sắc nỗi lòng của tác giả: Việc lặp lại các hành động (quên ăn, vỗ gối), các cảm xúc (ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa) và những ước muốn tột cùng (xả thịt, lột da) đã khắc họa một cách sinh động và mãnh liệt nỗi đau mất nước và lòng căm thù giặc của Trần Quốc Tuấn.
- Tăng sức biểu cảm và lay động: Lời văn không chỉ là lời kêu gọi lý trí mà còn tác động mạnh mẽ đến tình cảm của các tướng sĩ, khơi dậy lòng yêu nước, ý chí quyết chiến của họ. Lời thề nguyện ở cuối đoạn (“ta cũng vui lòng”) trở nên đanh thép và quyết liệt hơn.

Bài tập 3: Viết đoạn văn (khoảng 150 - 200 chữ) có sử dụng phép lặp cấu trúc

Đề bài: Viết đoạn văn trình bày suy nghĩ của bạn về trách nhiệm của thế hệ trẻ đối với đất nước.

Gợi ý các bước thực hiện:

Xác định luận điểm chính: Thế hệ trẻ có trách nhiệm lớn lao trong việc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Xây dựng cấu trúc lặp: Chọn một cấu trúc câu để nhấn mạnh. Ví dụ:
- “Khi đất nước thanh bình, người trẻ phải...”
- “Khi Tổ quốc lâm nguy, người trẻ phải...”
Hoặc:
- “Trách nhiệm của chúng ta là học tập để...”
- “Trách nhiệm của chúng ta là rèn luyện để...”
- “Trách nhiệm của chúng ta là cống hiến để...”
Triển khai thành đoạn văn: Viết đoạn văn hoàn chỉnh, lồng ghép cấu trúc đã chọn một cách tự nhiên, hợp lý.

Đoạn văn tham khảo:

Trách nhiệm của thế hệ trẻ đối với tương lai đất nước là một sứ mệnh thiêng liêng và nặng nề. Đó không phải là những khẩu hiệu sáo rỗng mà là hành động cụ thể trong từng phút giây. Khi đất nước đang trên đà hội nhập, tuổi trẻ phải là những người tiên phong trong việc học tập, tiếp thu tinh hoa tri thức nhân loại để làm giàu cho chính mình và cho quê hương. Khi những giá trị văn hóa truyền thống có nguy cơ bị mai một, tuổi trẻ phải là những người giữ lửa, biết trân trọng và quảng bá nét đẹp dân tộc đến với bạn bè năm châu. Khi Tổ quốc đứng trước những thách thức về an ninh, chủ quyền, tuổi trẻ phải là những người lính kiên trung, sẵn sàng cống hiến, hy sinh để bảo vệ từng tấc đất cha ông. Trách nhiệm không ở đâu xa, nó nằm trong chính ý thức học tập chăm chỉ, trong lối sống văn minh, và trong một trái tim luôn hướng về cội nguồn dân tộc. Mỗi người trẻ là một viên gạch, và chỉ khi những viên gạch ấy vững chắc, bức tường thành đất nước mới trường tồn.

III. Mở rộng và Nâng cao

1. Phân biệt lỗi thiếu thành phần câu với câu đặc biệt và câu rút gọn

Các em cần lưu ý không phải câu nào ngắn cũng là câu sai. Tiếng Việt có những kiểu câu được chấp nhận dù không đầy đủ cấu trúc chủ-vị.

Câu bị lỗi (thiếu thành phần): Là câu sai ngữ pháp, không thể hiểu được hoặc gây hiểu lầm khi đứng một mình, không có ngữ cảnh rõ ràng. Ví dụ: Qua bài thơ cho thấy... (Sai).
Câu rút gọn: Là câu lược bỏ một hoặc một số thành phần chính (chủ ngữ, vị ngữ) nhưng người đọc/người nghe vẫn có thể hiểu được dựa vào ngữ cảnh của cuộc hội thoại hoặc các câu đứng trước/sau nó. Ví dụ: - Ai làm bài này? - Lan. (Câu "Lan" đã rút gọn chủ ngữ "Lan là người" và vị ngữ "làm bài này").
Câu đặc biệt: Là câu không được cấu tạo theo mô hình chủ-vị, thường dùng để bộc lộ cảm xúc, gọi đáp, hoặc xác định thời gian, nơi chốn. Ví dụ: Ôi! Mưa. Hà Nội, một ngày đông.

2. Sức mạnh của phép lặp cấu trúc trong đời sống

Phép lặp cấu trúc không chỉ xuất hiện trong văn chương. Nó được ứng dụng rất nhiều trong đời sống để tạo ấn tượng và sự ghi nhớ:

Trong khẩu hiệu, slogan: “Đâu cần thanh niên có, đâu khó có thanh niên.”
Trong các bài phát biểu: “Tôi có một giấc mơ...” (Martin Luther King Jr.) lặp lại để nhấn mạnh khát vọng bình đẳng.
Trong quảng cáo: “Nâng niu bàn chân Việt.” (Biti's) - cấu trúc ngắn gọn, lặp lại trong nhiều quảng cáo tạo thành dấu ấn thương hiệu.

C. CÂU HỎI TỰ LUYỆN

Hãy thử sức với các bài tập sau để củng cố kiến thức nhé!

Bài tập 1: Phát hiện và sửa lỗi trong các câu sau:
a. Với mong muốn mang lại một cái Tết ấm no cho người nghèo.

b. Cuốn tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng đã cho chúng ta thấy một xã hội lố lăng, kệch cỡm đương thời.

c. Qua nhân vật Lão Hạc đã thể hiện sâu sắc tình phụ tử thiêng liêng.
Bài tập 2: Chỉ ra và phân tích tác dụng của phép lặp cấu trúc trong câu thơ sau của Tố Hữu:
“Đẹp vô cùng, Tổ quốc ta ơi!
Rừng cọ đồi chè, đồng xanh ngào ngạt
Nắng chói sông Lô, hò ô tiếng hát.”
Bài tập 3: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 5-7 câu) về tình bạn, trong đó có sử dụng ít nhất một lần phép lặp cấu trúc để nhấn mạnh ý.

Gợi ý trả lời:

Bài tập 1:
a. Lỗi thiếu chủ-vị. Sửa: Với mong muốn mang lại một cái Tết ấm no cho người nghèo, các tình nguyện viên đã tổ chức chương trình “Xuân yêu thương”.

b. Câu này không sai, cấu trúc hoàn chỉnh. (Chủ ngữ: Cuốn tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng; Vị ngữ: đã cho chúng ta thấy...)

c. Lỗi thiếu chủ ngữ. Sửa: Qua nhân vật Lão Hạc, Nam Cao đã thể hiện sâu sắc tình phụ tử thiêng liêng. hoặc Nhân vật Lão Hạc đã thể hiện sâu sắc tình phụ tử thiêng liêng.
Bài tập 2: Phép lặp cấu trúc danh từ + danh từ (Rừng cọ đồi chè) và danh từ + động từ/tính từ (đồng xanh ngào ngạt, Nắng chói sông Lô, hò ô tiếng hát). Tác dụng: Tạo nhịp điệu du dương, vẽ ra bức tranh thiên nhiên đất nước trù phú, tươi đẹp, giàu sức sống.
Bài tập 3: Học sinh tự viết. Cần đảm bảo có cấu trúc lặp, ví dụ: “Bạn là người cùng tôi chia sẻ niềm vui, bạn cũng là người lau khô giọt nước mắt của tôi khi buồn.”

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau ôn tập và thực hành hai đơn vị kiến thức tiếng Việt quan trọng. Thứ nhất, việc nhận diện và sửa lỗi về thành phần câu giúp câu văn trở nên rõ nghĩa, mạch lạc, đảm bảo tính chuẩn mực trong giao tiếp. Thứ hai, việc hiểu và vận dụng biện pháp tu từ lặp cấu trúc không chỉ làm cho lời văn thêm nhịp nhàng, cân đối mà còn là một công cụ đắc lực để nhấn mạnh ý tưởng và tăng sức biểu cảm. Thầy/cô hy vọng rằng sau bài học này, các em sẽ chú ý hơn đến cách dựng câu khi viết và biết cách sử dụng các biện pháp tu từ một cách hiệu quả để nâng cao khả năng diễn đạt của mình.