Soạn bài Tiếp xúc với tác phẩm - Ngữ văn - Lớp 11 - Kết nối tri thức

I. Phần mở đầu: Chìa khóa mở cánh cửa tác phẩm văn học

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Mỗi khi lật mở một trang sách, chúng ta không chỉ đọc con chữ mà còn bắt đầu một hành trình tiếp xúc với tác phẩm. Đây không phải là một khái niệm xa lạ, mà chính là quá trình chúng ta đối thoại, khám phá và kết nối với thế giới nghệ thuật mà nhà văn tạo ra. Bài học hôm nay sẽ giúp các em hệ thống hóa quá trình này một cách khoa học và sâu sắc hơn. Chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu các cấp độ của việc tiếp xúc tác phẩm, từ việc nắm bắt thông tin bề mặt đến việc thấu cảm những tầng ý nghĩa sâu xa. Nắm vững kỹ năng này không chỉ giúp các em học tốt môn Ngữ văn mà còn làm giàu thêm đời sống tinh thần, mở ra những góc nhìn mới mẻ về cuộc sống và con người.

II. Nội dung chính: Các cấp độ tiếp xúc với tác phẩm

1. Cấp độ thứ nhất: Tiếp xúc thông tin, dữ kiện

Đây là bước đầu tiên và cơ bản nhất trong hành trình đọc hiểu. Ở cấp độ này, mục tiêu của chúng ta là nắm bắt chính xác các thông tin, dữ kiện được tác giả trình bày một cách tường minh trong văn bản. Giống như việc thu thập nguyên liệu trước khi nấu ăn, bước này tạo nền tảng cho mọi phân tích sâu hơn.

a. Nhận diện các yếu tố cơ bản của văn bản

Khi đọc một tác phẩm, đặc biệt là truyện, các em cần xác định rõ:

• Cốt truyện: Chuỗi sự kiện chính diễn ra như thế nào? Bắt đầu từ đâu, diễn biến ra sao và kết thúc như thế nào? Ví dụ, trong truyện ngắn "Chí Phèo" của Nam Cao, cốt truyện là bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người của một người nông dân lương thiện.
• Nhân vật: Tác phẩm có những nhân vật nào? Ai là nhân vật chính, ai là nhân vật phụ? Tên gọi, lai lịch, ngoại hình, hành động của họ là gì?
• Bối cảnh: Câu chuyện xảy ra ở đâu (không gian) và khi nào (thời gian)? Bối cảnh này có đặc điểm gì nổi bật? Ví dụ, bối cảnh làng Vũ Đại trong "Chí Phèo" là một xã hội nông thôn Việt Nam ngột ngạt trước Cách mạng tháng Tám.

b. Trả lời các câu hỏi "Cái gì? Ai? Ở đâu? Khi nào?"

Để đảm bảo không bỏ sót thông tin, hãy tự đặt và trả lời các câu hỏi cơ bản:

• Cái gì đã xảy ra? (Tóm tắt sự việc chính)
• Ai đã tham gia vào sự việc đó? (Liệt kê các nhân vật)
• Sự việc diễn ra ở đâu? (Xác định không gian)
• Sự việc diễn ra khi nào? (Xác định thời gian)

Ví dụ, với văn bản "Vợ nhặt" của Kim Lân:

• Cái gì? Anh Tràng, một người dân ngụ cư nghèo khổ, "nhặt" được vợ giữa nạn đói khủng khiếp năm 1945.
• Ai? Anh Tràng, người vợ nhặt, bà cụ Tứ.
• Ở đâu? Xóm ngụ cư.
• Khi nào? Nạn đói năm Ất Dậu 1945.

Việc nắm vững các thông tin này giúp chúng ta có một cái nhìn tổng quan, chính xác về bề mặt của câu chuyện, tránh những suy diễn vô căn cứ ở các bước sau.

2. Cấp độ thứ hai: Tiếp xúc ý nghĩa và cảm xúc

Sau khi đã có trong tay "nguyên liệu" thông tin, chúng ta tiến vào cấp độ thứ hai: khám phá thế giới nội tâm của nhân vật và những ý nghĩa ẩn sau câu chữ. Đây là lúc chúng ta bắt đầu "nấu nướng", biến những dữ kiện thô thành một "món ăn tinh thần" có hương vị.

a. Phân tích đặc điểm, tính cách nhân vật

Tính cách nhân vật không phải lúc nào cũng được miêu tả trực tiếp. Chúng ta cần suy luận qua:

• Hành động: Nhân vật làm gì? Hành động đó cho thấy họ là người như thế nào? (Ví dụ: Hành động Mị cắt dây trói cho A Phủ trong "Vợ chồng A Phủ" cho thấy sức sống tiềm tàng và lòng thương người đã trỗi dậy).
• Lời nói: Lời nói của nhân vật (đối thoại, độc thoại) tiết lộ điều gì về suy nghĩ, tình cảm, trình độ của họ?
• Nội tâm: Tác giả có miêu tả trực tiếp suy nghĩ, cảm xúc của nhân vật không? Những dòng độc thoại nội tâm có ý nghĩa gì?

b. Lý giải mối quan hệ giữa các nhân vật và sự kiện

Các sự kiện và nhân vật trong tác phẩm không tồn tại độc lập. Chúng ta cần trả lời các câu hỏi "Tại sao?" và "Như thế nào?":

• Tại sao nhân vật lại hành động như vậy? Động cơ nào thúc đẩy họ?
• Mối quan hệ giữa các nhân vật (gia đình, xã hội, yêu đương, thù địch...) ảnh hưởng như thế nào đến diễn biến câu chuyện?
• Sự kiện này dẫn đến sự kiện kia như thế nào? Mối liên kết nhân-quả giữa chúng là gì?

Ví dụ, trong "Vợ nhặt", việc Tràng đưa người vợ về nhà không chỉ là hành động bộc phát mà còn thể hiện khát khao hạnh phúc gia đình mãnh liệt, ngay cả trên bờ vực của cái chết. Hành động này tác động đến tâm trạng của bà cụ Tứ, từ ngạc nhiên, lo lắng đến xót thương và hy vọng.

c. Thấu cảm với nhân vật

Đây là bước quan trọng để kết nối sâu sắc với tác phẩm. Hãy thử đặt mình vào vị trí của nhân vật:

Nếu là bà cụ Tứ, bạn sẽ cảm thấy thế nào khi con trai mình "nhặt" được vợ giữa lúc đói kém? Bạn sẽ khóc vì tủi hay vì mừng? Hay cả hai?

Việc thấu cảm giúp chúng ta không chỉ "hiểu" mà còn "cảm" được tác phẩm, biến trải nghiệm đọc thành một cuộc đối thoại tinh thần với nhân vật và tác giả.

3. Cấp độ thứ ba: Tiếp xúc các vấn đề của đời sống

Đây là cấp độ cao nhất của việc tiếp xúc tác phẩm, nơi chúng ta vượt ra khỏi khuôn khổ câu chuyện để kết nối với những vấn đề lớn lao của cuộc sống, xã hội và con người. Tác phẩm văn học lúc này trở thành một lăng kính để ta soi chiếu và suy ngẫm về thực tại.

a. Xác định chủ đề, tư tưởng của tác phẩm

Từ câu chuyện và số phận các nhân vật, tác giả muốn gửi gắm thông điệp gì? Vấn đề cốt lõi mà tác phẩm đặt ra là gì?

• Chủ đề: Là phương diện đời sống được nhà văn khám phá, thể hiện. Ví dụ: Tình yêu quê hương, số phận người phụ nữ trong xã hội cũ, bi kịch của người nông dân...
• Tư tưởng: Là cách nhìn, cách đánh giá, là thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm về chủ đề đó. Ví dụ, qua tác phẩm "Vợ nhặt", Kim Lân không chỉ phản ánh hiện thực tàn khốc của nạn đói mà còn khẳng định, ngợi ca vẻ đẹp của tình người và khát vọng sống mãnh liệt của con người.

Để xác định chủ đề, tư tưởng, các em có thể dựa vào: nhan đề tác phẩm, các hình ảnh, chi tiết mang tính biểu tượng, lời bình của người kể chuyện, kết thúc của câu chuyện...

b. Nhận diện các giá trị của tác phẩm

Một tác phẩm văn học lớn thường mang trong mình nhiều giá trị bền vững:

• Giá trị hiện thực: Tác phẩm phản ánh chân thực bức tranh đời sống xã hội nào? (Ví dụ: "Tắt đèn" của Ngô Tất Tố phơi bày hiện thực sưu cao thuế nặng đã dồn người nông dân vào đường cùng).
• Giá trị nhân đạo: Tác phẩm thể hiện sự đồng cảm, xót thương với những số phận bất hạnh, lên án các thế lực tàn bạo, và trân trọng, đề cao những vẻ đẹp của con người. Đây là giá trị cốt lõi của văn học.
• Giá trị nghệ thuật: Tác phẩm có những đặc sắc gì về nghệ thuật kể chuyện, xây dựng nhân vật, ngôn ngữ, hình ảnh...? (Ví dụ: Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật bậc thầy của Nam Cao, ngôn ngữ kể chuyện giản dị mà sâu sắc của Kim Lân).

c. Liên hệ, kết nối với bản thân và thực tại

Bước cuối cùng và ý nghĩa nhất là rút ra bài học cho chính mình. Tác phẩm đã gợi cho bạn suy ngẫm gì về:

• Bản thân: Bạn học được gì về cách đối nhân xử thế, về lòng trắc ẩn, về ý chí vươn lên trong cuộc sống?
• Cuộc sống xung quanh: Vấn đề tác phẩm đặt ra (đói nghèo, bất công, khát vọng hạnh phúc...) còn tồn tại trong xã hội ngày nay không? Nó biểu hiện dưới hình thức nào?

Ví dụ, đọc "Vợ nhặt", chúng ta không chỉ cảm thương cho quá khứ mà còn biết trân trọng hơn cuộc sống ấm no hiện tại, suy ngẫm về giá trị của tình người và sự sẻ chia trong những hoàn cảnh khó khăn.

4. Bảng tóm tắt 3 cấp độ tiếp xúc tác phẩm

III. Câu hỏi ôn tập

1. Câu hỏi 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa cấp độ tiếp xúc thứ nhất (thông tin, dữ kiện) và cấp độ thứ hai (ý nghĩa, cảm xúc). Tại sao không thể bỏ qua cấp độ thứ nhất để đi thẳng đến cấp độ thứ hai?

   Gợi ý trả lời: Cấp độ 1 là "cái gì", tập trung vào sự thật khách quan trong văn bản. Cấp độ 2 là "tại sao", đi vào chiều sâu tâm lý, nguyên nhân. Không thể bỏ qua cấp độ 1 vì đó là nền tảng, là bằng chứng để mọi suy luận ở cấp độ 2 không trở nên vô căn cứ, suy diễn chủ quan.

2. Câu hỏi 2: Theo em, trong ba cấp độ tiếp xúc tác phẩm, cấp độ nào là quan trọng nhất để thể hiện sự đọc hiểu sâu sắc? Vì sao?

   Gợi ý trả lời: Cả ba cấp độ đều quan trọng và liên kết với nhau. Tuy nhiên, cấp độ 3 (tiếp xúc vấn đề đời sống) thể hiện sự đọc hiểu sâu sắc nhất. Vì ở cấp độ này, người đọc không chỉ hiểu tác phẩm mà còn có khả năng khái quát hóa, rút ra những vấn đề có tính triết lý, nhân sinh, kết nối văn học với cuộc đời, từ đó làm giàu có thêm nhận thức và tâm hồn của chính mình.

3. Câu hỏi 3: Hãy chọn một tác phẩm văn học (truyện ngắn hoặc tiểu thuyết) mà em yêu thích và thử phân tích quá trình em đã "tiếp xúc" với tác phẩm đó qua 3 cấp độ đã học.

   Gợi ý trả lời: Học sinh tự chọn tác phẩm (ví dụ: "Lão Hạc", "Chiếc thuyền ngoài xa", "Số đỏ"...). Trình bày lần lượt: (1) Tóm tắt cốt truyện, nhân vật, bối cảnh. (2) Phân tích một vài chi tiết về hành động, nội tâm nhân vật để thấy được ý nghĩa. (3) Nêu chủ đề, tư tưởng và bài học em rút ra cho bản thân từ tác phẩm đó.

IV. Kết luận & Tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau khám phá ba cấp độ của việc tiếp xúc với tác phẩm. Đó là một hành trình đi từ bề mặt văn bản đến chiều sâu tư tưởng, từ việc thu thập thông tin, đến thấu cảm với nhân vật và cuối cùng là đối thoại với những vấn đề lớn của cuộc đời. Việc tiếp cận tác phẩm một cách có phương pháp như vậy sẽ giúp các em không chỉ là một người đọc, mà trở thành một người tri âm, tri kỷ của tác giả. Hãy áp dụng quy trình này vào mỗi tác phẩm các em đọc, để mỗi trang sách mở ra không chỉ là kiến thức, mà còn là một cuộc phiêu lưu đầy ý nghĩa cho tâm hồn. Chúc các em thành công trên con đường khám phá văn học!