Soạn bài Tranh biện về một vấn đề đời sống - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một kỹ năng vô cùng quan trọng không chỉ trong học tập mà còn trong cuộc sống: Tranh biện về một vấn đề đời sống. Trong thế giới hiện đại, khả năng trình bày và bảo vệ quan điểm một cách logic, thuyết phục là một lợi thế lớn. Bài học này không chỉ giúp các em hoàn thành tốt yêu cầu của chương trình Ngữ văn 12 mà còn trang bị cho các em công cụ tư duy phản biện sắc bén, kỹ năng giao tiếp tự tin và khả năng giải quyết vấn đề hiệu quả. Qua bài soạn chi tiết này, các em sẽ nắm vững từ khái niệm cốt lõi, quy trình chuẩn bị, cách trình bày ấn tượng cho đến kỹ năng phản biện tinh tế. Hãy cùng nhau biến những cuộc tranh luận thành cơ hội để học hỏi và phát triển bản thân nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tri thức về kiểu bài: Tranh biện về một vấn đề đời sống

Trước khi đi vào thực hành, chúng ta cần trang bị những kiến thức nền tảng nhất về tranh biện. Hiểu đúng bản chất sẽ giúp các em đi đúng hướng và đạt hiệu quả cao.

1. Khái niệm tranh biện là gì?

a. Định nghĩa

Tranh biện (Debate) là một hoạt động giao tiếp có tổ chức, trong đó hai hay nhiều bên có quan điểm đối lập nhau cùng trình bày, giải thích và bảo vệ ý kiến của mình bằng hệ thống luận điểm, lí lẽ và bằng chứng thuyết phục nhằm làm sáng tỏ một vấn đề cụ thể.

Khác với một cuộc trò chuyện thông thường, tranh biện có mục đích rõ ràng, có luật lệ và cấu trúc chặt chẽ. Mục tiêu cuối cùng không phải là "thắng thua" một cách tuyệt đối mà là cùng nhau tìm hiểu sâu sắc hơn về vấn đề, thuyết phục người nghe bằng sức mạnh của lập luận.

b. Phân biệt tranh biện và tranh cãi

Nhiều người thường nhầm lẫn giữa tranh biện và tranh cãi. Đây là hai hoạt động hoàn toàn khác nhau về bản chất. Các em cần phân biệt rõ để có thái độ và phương pháp đúng đắn.

• Tranh biện (Debate):
  • Mục đích: Tìm kiếm sự thật, làm sáng tỏ vấn đề, thuyết phục người nghe bằng lí lẽ.
  • Cơ sở: Dựa trên luận điểm, lí lẽ logic và bằng chứng xác thực.
  • Thái độ: Tôn trọng đối phương, lắng nghe, tập trung vào vấn đề.
  • Kết quả: Nâng cao hiểu biết, tìm ra giải pháp, phát triển tư duy.
• Tranh cãi (Argument/Quarrel):
  • Mục đích: Bảo vệ quan điểm cá nhân bằng mọi giá, chứng tỏ mình đúng, đối phương sai.
  • Cơ sở: Thường dựa trên cảm tính, ý kiến chủ quan, có thể công kích cá nhân.
  • Thái độ: Thiếu kiềm chế, ngắt lời, không lắng nghe, tập trung vào công kích đối phương.
  • Kết quả: Gây rạn nứt mối quan hệ, không giải quyết được vấn đề.

2. Mục đích và ý nghĩa của tranh biện

Tranh biện không chỉ là một bài tập trên lớp. Nó mang lại rất nhiều lợi ích thiết thực cho sự phát triển toàn diện của học sinh.

a. Trong học tập

• Phát triển tư duy phản biện: Tranh biện buộc các em phải phân tích vấn đề từ nhiều góc độ, đánh giá tính hợp lệ của luận điểm và bằng chứng.
• Nâng cao kỹ năng nghiên cứu: Để có lập luận vững chắc, các em phải chủ động tìm kiếm, chắt lọc và tổng hợp thông tin từ nhiều nguồn đáng tin cậy.
• Cải thiện kỹ năng giao tiếp: Bao gồm cả nói trước công chúng, trình bày ý tưởng một cách rõ ràng, mạch lạc và lắng nghe tích cực.
• Hiểu sâu kiến thức: Khi tranh biện về một vấn đề, các em sẽ phải đào sâu tìm hiểu, biến kiến thức sách vở thành hiểu biết của chính mình.

b. Trong đời sống

• Giải quyết vấn đề hiệu quả: Kỹ năng phân tích và lập luận giúp các em đưa ra những quyết định sáng suốt hơn trong cuộc sống.
• Tôn trọng sự khác biệt: Tranh biện giúp chúng ta hiểu rằng một vấn đề có thể có nhiều cách nhìn nhận khác nhau và học cách tôn trọng quan điểm của người khác.
• Trở thành công dân tích cực: Người có khả năng tranh biện tốt có thể tham gia hiệu quả vào các cuộc thảo luận xã hội, đóng góp ý kiến xây dựng cộng đồng.

3. Các yếu tố cốt lõi của một bài tranh biện

Một bài tranh biện thành công được xây dựng từ những thành tố cơ bản sau:

1. Kiến nghị (Motion/Proposition): Là phát biểu về vấn đề tranh biện, thường dưới dạng một câu khẳng định hoặc phủ định. Ví dụ: "Học sinh THPT nên được phép sử dụng điện thoại di động trong giờ học."
2. Luận điểm (Argument/Claim): Là những ý chính, những lí do lớn mà em đưa ra để ủng hộ hoặc phản đối kiến nghị. Mỗi bài nói thường có 2-3 luận điểm chính.
3. Lí lẽ (Reasoning): Là phần giải thích, phân tích, lập luận để làm rõ cho luận điểm. Nó trả lời câu hỏi "Tại sao luận điểm này lại đúng?".
4. Bằng chứng (Evidence): Là những thông tin, dữ liệu cụ thể dùng để chứng minh cho lí lẽ và luận điểm. Bằng chứng có thể là số liệu thống kê, trích dẫn chuyên gia, ví dụ thực tế, kết quả nghiên cứu,...
5. Phản biện (Rebuttal): Là việc chỉ ra những điểm yếu, thiếu sót, mâu thuẫn trong lập luận của đối phương và bảo vệ lập luận của mình.

II. Hướng dẫn phân tích bài nói tham khảo (SGK Ngữ văn 12 - Kết nối tri thức)

Trong sách giáo khoa, các em sẽ có một bài nói tham khảo về một vấn đề cụ thể. Giả sử vấn đề đó là "Nên hay không nên áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI) vào lĩnh vực sáng tác nghệ thuật?". Chúng ta sẽ phân tích bài nói này dựa trên các tiêu chí đã học.

1. Vấn đề tranh biện và hệ thống luận điểm

Vấn đề tranh biện được xác định rõ ràng: việc ứng dụng AI trong nghệ thuật. Sẽ có hai luồng ý kiến trái ngược nhau.

• Bên ủng hộ (Phe khẳng định): Cho rằng nên áp dụng AI vào sáng tác nghệ thuật.
• Bên phản đối (Phe phủ định): Cho rằng không nên hoặc cần cẩn trọng khi áp dụng AI vào lĩnh vực này.

2. Phân tích luận điểm, lí lẽ và bằng chứng của mỗi bên

a. Bên ủng hộ (Ví dụ)

• Luận điểm 1: AI là công cụ hỗ trợ đắc lực, giúp mở rộng giới hạn sáng tạo của con người.
  • Lí lẽ: AI có thể xử lý khối lượng lớn dữ liệu, tạo ra các phong cách mới lạ, giúp nghệ sĩ tiết kiệm thời gian trong các khâu kỹ thuật.
  • Bằng chứng: Giới thiệu các tác phẩm nghệ thuật do AI tạo ra đã thắng giải (ví dụ: bức tranh "Théâtre D'opéra Spatial"), các phần mềm AI hỗ trợ sáng tác nhạc, viết kịch bản.
• Luận điểm 2: AI giúp dân chủ hóa nghệ thuật, đưa nghệ thuật đến gần hơn với công chúng.
  • Lí lẽ: Bất kỳ ai có ý tưởng cũng có thể sử dụng công cụ AI để tạo ra tác phẩm, không cần kỹ năng hội họa hay âm nhạc điêu luyện.
  • Bằng chứng: Sự bùng nổ của các ứng dụng tạo ảnh từ văn bản như Midjourney, DALL-E 2, cho phép người dùng phổ thông tạo ra các hình ảnh độc đáo.

b. Bên phản đối (Ví dụ)

• Luận điểm 1: Sáng tác của AI thiếu đi cảm xúc và linh hồn, vốn là cốt lõi của nghệ thuật đích thực.
  • Lí lẽ: Nghệ thuật là sự thể hiện trải nghiệm, cảm xúc, và thế giới quan của con người. AI chỉ có thể mô phỏng dựa trên dữ liệu, không có trải nghiệm thực.
  • Bằng chứng: Phân tích một tác phẩm kinh điển (tranh của Van Gogh, nhạc của Beethoven) và chỉ ra chiều sâu cảm xúc mà máy móc không thể tái tạo. Trích dẫn ý kiến của các nghệ sĩ nổi tiếng về vai trò của con người trong nghệ thuật.
• Luận điểm 2: Việc lạm dụng AI có thể dẫn đến các vấn đề về bản quyền và làm suy giảm giá trị lao động của người nghệ sĩ.
  • Lí lẽ: AI học từ các tác phẩm có sẵn trên mạng, gây ra tranh cãi về việc liệu sản phẩm của nó có phải là "đạo nhái" hay không. Nó cũng có thể khiến các nghệ sĩ mất đi công việc.
  • Bằng chứng: Các vụ kiện gần đây của các nghệ sĩ chống lại các công ty phát triển AI. Thống kê về nguy cơ mất việc làm trong một số ngành sáng tạo.

3. Cách thức tương tác và nghệ thuật phản biện

Khi phân tích bài nói tham khảo, các em hãy chú ý cách hai bên tương tác với nhau:

• Họ có trực tiếp chỉ ra điểm yếu trong lập luận của đối phương không?
• Họ sử dụng bằng chứng nào để bác bỏ lí lẽ của bên kia?
• Họ có đặt câu hỏi để làm khó đối phương không? (Ví dụ: "Liệu một cỗ máy không có cảm xúc có thể tạo ra một tác phẩm lay động lòng người không?")
• Thái độ của họ khi phản biện: có bình tĩnh, tôn trọng hay gay gắt, công kích?

4. Kỹ năng sử dụng ngôn ngữ và phi ngôn ngữ

Đây là yếu tố quan trọng tạo nên sức hấp dẫn cho bài nói.

• Ngôn ngữ: Từ ngữ sử dụng có trang trọng, chính xác không? Có dùng các từ nối để bài nói mạch lạc không (ví dụ: "Thứ nhất", "Tuy nhiên", "Do đó")? Giọng điệu có tự tin, nhiệt huyết không?
• Phi ngôn ngữ: Diễn giả có giao tiếp bằng mắt với khán giả không? Cử chỉ tay, biểu cảm gương mặt và tư thế đứng có tự nhiên và hỗ trợ cho nội dung nói không?

III. Hướng dẫn quy trình thực hành nói và nghe

Đây là phần quan trọng nhất, giúp các em tự mình xây dựng và trình bày một bài tranh biện hoàn chỉnh. Hãy tuân thủ 4 bước sau:

1. Bước 1: Chuẩn bị trước khi tranh biện

Sự chuẩn bị chiếm đến 70% thành công của một buổi tranh biện. Đừng bao giờ xem nhẹ bước này.

a. Xác định vấn đề, lựa chọn và xác lập góc nhìn

Sau khi nhận được kiến nghị (đề tài), việc đầu tiên là xác định rõ các khía cạnh của vấn đề. Sau đó, em sẽ được phân công hoặc lựa chọn phe (Ủng hộ hoặc Phản đối). Dù có đồng tình với góc nhìn được giao hay không, em phải đặt mình vào vai trò đó và tìm những lí lẽ tốt nhất để bảo vệ nó.

b. Tìm ý và lập dàn ý

Đây là bước xây dựng xương sống cho bài nói. Hãy brainstorm tất cả các ý tưởng có thể để bảo vệ quan điểm của mình, sau đó sắp xếp chúng thành một dàn ý logic.

Dàn ý gợi ý:

• Mở đầu:
  • Chào hỏi, giới thiệu bản thân và phe của mình.
  • Nêu lại kiến nghị và khẳng định lập trường (Ủng hộ/Phản đối).
  • Giới thiệu khái quát các luận điểm sẽ trình bày.
• Thân bài:
  • Trình bày Luận điểm 1 + Lí lẽ + Bằng chứng.
  • Trình bày Luận điểm 2 + Lí lẽ + Bằng chứng.
  • (Có thể có Luận điểm 3).
• Kết luận:
  • Tóm tắt lại các luận điểm đã trình bày.
  • Khẳng định lại một lần nữa lập trường của mình.
  • Cảm ơn và kết thúc.

c. Thu thập và chọn lọc bằng chứng

Một luận điểm không có bằng chứng chỉ là một ý kiến suông. Hãy tìm kiếm bằng chứng từ các nguồn uy tín:

• Nguồn học thuật: Sách, báo, tạp chí khoa học, các công trình nghiên cứu.
• Nguồn tin tức chính thống: Các tờ báo lớn, uy tín trong và ngoài nước.
• Số liệu thống kê: Từ các tổ chức chính phủ, viện nghiên cứu, khảo sát xã hội.
• Trích dẫn chuyên gia: Ý kiến của những người có thẩm quyền trong lĩnh vực liên quan.

Lưu ý: Luôn ghi lại nguồn của thông tin để đảm bảo tính xác thực và để trích dẫn khi cần.

d. Luyện tập

Không có diễn giả giỏi nào mà không cần luyện tập. Hãy:

• Tập nói một mình: Nói trước gương để kiểm soát cử chỉ, biểu cảm.
• Ghi âm/quay video: Nghe lại để nhận ra các lỗi về phát âm, tốc độ nói, từ ngữ thừa.
• Tập với nhóm: Trình bày cho bạn bè nghe để nhận góp ý và làm quen với việc nói trước người khác.
• Kiểm soát thời gian: Đảm bảo bài nói của em nằm trong khung thời gian quy định.

2. Bước 2: Trình bày bài nói tranh biện

Khi đã chuẩn bị kỹ, hãy tự tin bước lên trình bày.

• Mở đầu thu hút: Bắt đầu bằng một câu hỏi tu từ, một câu chuyện ngắn, hoặc một số liệu gây sốc để thu hút sự chú ý của khán giả ngay từ đầu.
• Trình bày rõ ràng: Nói to, rõ, tốc độ vừa phải. Sử dụng các từ chuyển ý để người nghe dễ theo dõi cấu trúc bài nói.
• Kết nối với khán giả: Duy trì giao tiếp bằng mắt. Đừng chỉ nhìn vào giấy hay một điểm vô định. Hãy nhìn vào khán giả và cả đội đối phương.
• Thể hiện sự đam mê: Hãy cho thấy em thực sự tin vào những gì mình đang nói. Năng lượng của em sẽ lan tỏa đến người nghe.

3. Bước 3: Lắng nghe và phản biện

Tranh biện không chỉ là nói. Lắng nghe và phản biện cũng quan trọng không kém.

a. Kỹ năng lắng nghe tích cực

Trong khi đối phương trình bày, đừng chỉ chờ đến lượt mình. Hãy:

• Ghi chép: Ghi lại các luận điểm chính, lí lẽ và bằng chứng của họ.
• Tìm điểm yếu: Luận điểm của họ có logic không? Bằng chứng có đáng tin cậy không? Lí lẽ có mâu thuẫn không? Có điểm nào họ bỏ qua không?

b. Xây dựng chiến lược phản biện

Phản biện không phải là cãi tay đôi. Đó là việc tấn công vào lập luận của đối phương một cách có hệ thống. Có một số cách phản biện phổ biến:

• Tấn công vào lí lẽ: Chỉ ra rằng lí lẽ của họ không logic, hoặc dẫn đến một kết luận sai lầm.
• Tấn công vào bằng chứng: Chỉ ra rằng bằng chứng của họ đã cũ, không đáng tin, hoặc bị diễn giải sai.
• Lật ngược vấn đề: Sử dụng chính lí lẽ hoặc bằng chứng của họ để chống lại họ.

4. Bước 4: Trao đổi và đánh giá

Sau khi buổi tranh biện kết thúc, cả người nói và người nghe đều cần tham gia vào quá trình đánh giá để rút kinh nghiệm.

• Người nói tự đánh giá: Mình đã làm tốt điểm nào? Điểm nào cần cải thiện (ví dụ: chuẩn bị bằng chứng tốt hơn, nói lưu loát hơn, phản biện sắc bén hơn)?
• Người nghe góp ý: Dựa trên các tiêu chí (nội dung, cấu trúc, cách trình bày, khả năng phản biện), người nghe đưa ra những nhận xét mang tính xây dựng, giúp người nói tiến bộ hơn trong những lần sau.

IV. Gợi ý một số đề tài tranh biện tham khảo

Để rèn luyện kỹ năng, các em có thể thực hành với những đề tài gần gũi và mang tính thời sự sau:

1. Kiến nghị: Chúng ta nên bãi bỏ kỳ thi tốt nghiệp THPT Quốc gia.
2. Kiến nghị: Học sinh cuối cấp nên tập trung hoàn toàn vào việc học thay vì đi làm thêm.
3. Kiến nghị: Mạng xã hội đang làm gia tăng sự cô đơn thay vì kết nối con người.
4. Kiến nghị: Áp lực đồng trang lứa (peer pressure) là một rào cản lớn hơn là động lực cho sự phát triển của học sinh.
5. Kiến nghị: Việc theo đuổi đam mê quan trọng hơn việc chọn một ngành nghề có thu nhập ổn định.
6. Kiến nghị: Trường học nên dạy về quản lý tài chính cá nhân như một môn học bắt buộc.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Dựa vào kiến thức đã học, hãy trình bày sự khác biệt cơ bản giữa tranh biện và tranh cãi. Lấy ví dụ minh họa cho mỗi trường hợp trong đời sống hàng ngày của em.
2. Câu hỏi 2: Chọn một trong các đề tài tranh biện ở mục IV. Hãy lập dàn ý chi tiết cho bài nói của phe Ủng hộ hoặc phe Phản đối (tự chọn). Dàn ý phải bao gồm ít nhất 2 luận điểm, mỗi luận điểm có lí lẽ và gợi ý về các loại bằng chứng cần tìm.
3. Câu hỏi 3: Tại sao việc sử dụng bằng chứng xác thực lại là yếu tố sống còn trong một cuộc tranh biện? Nếu một người chỉ đưa ra luận điểm và lí lẽ mà không có bằng chứng, bài nói của họ sẽ bị ảnh hưởng như thế nào?

Hướng dẫn trả lời ngắn gọn:

• Câu 1: Bám sát bảng so sánh ở mục I.1.b. Ví dụ tranh biện: thảo luận trong lớp về một tác phẩm văn học. Ví dụ tranh cãi: cãi vã với bạn bè về sở thích cá nhân mà không có lí lẽ.
• Câu 2: Thực hiện theo cấu trúc dàn ý đã hướng dẫn ở mục III.1.b. Cần chỉ rõ luận điểm là gì, dùng lí lẽ nào để giải thích và nêu định hướng các bằng chứng sẽ thu thập (số liệu, bài báo, ý kiến chuyên gia...).
• Câu 3: Nhấn mạnh vai trò của bằng chứng trong việc xác thực luận điểm, tăng tính thuyết phục. Nếu không có bằng chứng, luận điểm chỉ là ý kiến chủ quan, không có trọng lượng, dễ bị bác bỏ và không thể thuyết phục được người nghe có tư duy logic.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu một cách toàn diện về kỹ năng tranh biện về một vấn đề đời sống. Bài học đã hệ thống hóa các kiến thức cốt lõi từ khái niệm, mục đích cho đến các yếu tố cấu thành một bài tranh biện. Quan trọng hơn, các em đã được hướng dẫn chi tiết quy trình 4 bước để thực hành: từ khâu chuẩn bị kỹ lưỡng, trình bày tự tin, lắng nghe và phản biện sắc bén, cho đến việc đánh giá để rút kinh nghiệm. Hãy nhớ rằng, tranh biện không phải để chiến thắng bằng mọi giá, mà là một hành trình rèn luyện tư duy, mở rộng hiểu biết và học cách tôn trọng sự khác biệt. Thầy/cô tin rằng, với sự chuẩn bị và luyện tập nghiêm túc, các em hoàn toàn có thể làm chủ kỹ năng quan trọng này. Chúc các em thành công!