Soạn bài Tranh luận về vấn đề có ý kiến trái ngược - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. Mở đầu: Giới thiệu chung

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những kỹ năng quan trọng nhất không chỉ trong học tập mà còn trong cuộc sống: Tranh luận về một vấn đề có những ý kiến trái ngược nhau. Trong xã hội hiện đại, chúng ta liên tục đối mặt với các vấn đề phức tạp, đa chiều, từ việc lựa chọn ngành nghề, đánh giá một sự kiện xã hội, đến việc sử dụng công nghệ. Khả năng nhìn nhận một vấn đề từ nhiều góc độ, trình bày quan điểm một cách logic và tôn trọng ý kiến khác biệt là chìa khóa để trở thành một công dân toàn cầu chủ động và có tư duy phản biện. Bài học này sẽ trang bị cho các em bộ công cụ cần thiết để xây dựng một bài nói tranh luận thuyết phục, mạch lạc và sâu sắc, giúp các em tự tin thể hiện quan điểm của mình.

B. Nội dung chính: Hướng dẫn chi tiết

I. Hướng dẫn chuẩn bị (Phân tích ngữ liệu tham khảo)

Để hiểu rõ cách thức tranh luận, trước hết chúng ta cùng phân tích văn bản mẫu trong Sách giáo khoa Ngữ văn 12, tập 1, trang 57: “Nên ứng xử thế nào với người có tính đố kị?”. Đây là một ví dụ điển hình về cách tiếp cận một vấn đề có nhiều quan điểm khác nhau.

1. Tìm hiểu chung về kiểu bài

Tranh luận về một vấn đề có những ý kiến trái ngược nhau là kiểu bài nói trình bày, so sánh, phân tích các luồng quan điểm khác biệt về cùng một vấn đề, từ đó người nói đưa ra nhận định, đánh giá và đề xuất hướng giải quyết của riêng mình một cách có cơ sở, thuyết phục.

• Mục đích: Không phải để “thắng thua” mà là để làm sáng tỏ vấn đề, tìm kiếm sự thấu hiểu hoặc một giải pháp chung.
• Yêu cầu cốt lõi: Tư duy đa chiều, tôn trọng sự khác biệt, lập luận chặt chẽ và thái độ khách quan.

2. Phân tích văn bản tham khảo: “Nên ứng xử thế nào với người có tính đố kị?”

Văn bản này là một bài viết mẫu mực, giúp chúng ta hình dung rõ các bước cần thực hiện.

a. Vấn đề tranh luận và các luồng ý kiến

• Vấn đề trung tâm: Cách ứng xử phù hợp khi đối diện với người có tính đố kị.
• Hai luồng ý kiến trái ngược được nêu ra:
  1. Luồng ý kiến thứ nhất: Cần phải “vạch mặt”, “đáp trả”, “trừng trị” người có tính đố kị. Quan điểm này xuất phát từ sự tức giận, mong muốn bảo vệ bản thân và đòi lại công bằng.
  2. Luồng ý kiến thứ hai: Cần phải “im lặng”, “bỏ qua”, “mặc kệ”. Quan điểm này xuất phát từ tâm lý ngại va chạm, muốn giữ hòa khí và cho rằng đôi co chỉ tốn thời gian, vô ích.

b. Hệ thống luận điểm, lí lẽ và bằng chứng

Tác giả không chỉ nêu ra hai luồng ý kiến mà còn phân tích sâu sắc mặt đúng và mặt chưa hợp lí của từng quan điểm.

Phân tích Luồng ý kiến 1: “Vạch mặt, đáp trả”

• Lí lẽ ủng hộ (Mặt đúng): Cách làm này có thể giúp giải tỏa sự ấm ức, bực bội của người bị đố kị. Nó thể hiện sự thẳng thắn, không khoan nhượng với cái xấu.
• Lí lẽ phản bác (Mặt chưa hợp lí): Tác giả chỉ ra rằng việc “ăn miếng trả miếng” có thể khiến mâu thuẫn leo thang, gây tổn thương cho cả hai phía và làm xấu đi các mối quan hệ. Nó biến người bị hại thành một người cũng tiêu cực như kẻ đố kị.

Phân tích Luồng ý kiến 2: “Im lặng, bỏ qua”

• Lí lẽ ủng hộ (Mặt đúng): Giúp người bị đố kị tránh được xung đột không cần thiết, giữ được sự bình yên và tập trung vào công việc của mình. Thể hiện sự độ lượng, cao thượng.
• Lí lẽ phản bác (Mặt chưa hợp lí): Tác giả lập luận rằng sự im lặng có thể bị hiểu lầm là đồng tình, yếu đuối. Nó tạo điều kiện cho kẻ đố kị tiếp tục lộng hành, gây hại cho người khác. Im lặng không giải quyết được gốc rễ vấn đề.

c. Quan điểm và giải pháp của người viết

Sau khi phân tích hai mặt của vấn đề, người viết không nghiêng hẳn về bên nào mà đề xuất một giải pháp trung hòa, sâu sắc và mang tính xây dựng hơn. Đây chính là phần giá trị nhất của bài tranh luận.

• Luận điểm chính của người viết: Cần ứng xử một cách bình tĩnh, khôn ngoan và nhân văn.
• Hệ thống lí lẽ và giải pháp cụ thể:
  1. Bước 1 - Giữ bình tĩnh: Đây là tiền đề quan trọng nhất để có hành động sáng suốt.
  2. Bước 2 - Nhìn lại bản thân: Tự xem xét liệu mình có vô tình gây ra sự hiểu lầm hay không. Đây là một thái độ rất cầu thị.
  3. Bước 3 - Chọn cách ứng xử phù hợp:
     • Nếu sự đố kị chỉ là thoáng qua, không gây hại: Có thể im lặng, bỏ qua và dùng sự thành công của mình để chứng minh.
     • Nếu sự đố kị gây ảnh hưởng tiêu cực: Cần thẳng thắn trao đổi một cách riêng tư, chân thành để hóa giải hiểu lầm.
     • Nếu sự đố kị biến thành hành động phá hoại, vu khống: Cần có biện pháp mạnh mẽ hơn, có thể nhờ đến sự can thiệp của tập thể, người có trách nhiệm để bảo vệ bản thân và lẽ phải.
  4. Bước 4 - Giữ vững lòng vị tha: Coi sự đố kị của người khác là một điều đáng thương hơn đáng giận, bởi họ đang tự làm khổ mình. Giúp đỡ họ nếu có thể.

d. Về cách diễn đạt và cấu trúc

• Bố cục chặt chẽ: Mở đầu nêu vấn đề, thân bài lần lượt trình bày và phân tích các luồng ý kiến, cuối cùng đề xuất giải pháp, kết luận khẳng định lại quan điểm.
• Giọng văn: Khách quan, ôn hòa, mang tính phân tích và xây dựng. Người viết không phán xét gay gắt mà như một người đang cùng độc giả đi tìm câu trả lời.
• Ngôn ngữ: Sử dụng các từ ngữ nối, các cấu trúc câu thể hiện sự so sánh, đối chiếu (“Một mặt... mặt khác...”, “Tuy nhiên...”, “Không chỉ vậy...”) giúp bài viết mạch lạc, logic.

II. Hướng dẫn thực hành nói và nghe

Từ việc phân tích văn bản mẫu, chúng ta hãy cùng đúc kết quy trình để xây dựng một bài nói tranh luận của riêng mình.

1. Bước 1: Chuẩn bị nói

Đây là giai đoạn quan trọng nhất, chiếm đến 70% thành công của bài nói.

a. Lựa chọn và tìm hiểu đề tài

• Lựa chọn đề tài: Chọn một vấn đề có thật, gây tranh cãi và các em thực sự quan tâm. Một số đề tài gợi ý:
  • Nên chọn trường đại học theo sở thích cá nhân hay theo xu hướng thị trường lao động?
  • Mạng xã hội đang kết nối hay chia rẽ con người?
  • Việc học thêm tràn lan ở học sinh THPT: Cần thiết hay áp lực?
  • “Idol hóa” một người nổi tiếng: Tích cực hay tiêu cực?
• Xác định mục đích và đối tượng: Em nói để làm gì (thuyết phục, cung cấp thông tin, tìm giải pháp)? Em nói cho ai nghe (thầy cô, bạn bè)? Điều này sẽ quyết định cách dùng từ và giọng điệu.

b. Tìm ý và lập dàn ý

Đây là bước xây dựng “xương sống” cho bài nói. Đừng bao giờ bỏ qua bước này!

Cấu trúc dàn ý chi tiết:

1. Mở bài (Giới thiệu vấn đề)
   • Dẫn dắt vào vấn đề một cách hấp dẫn (có thể bằng một câu chuyện, một số liệu thống kê, một câu hỏi...).
   • Nêu rõ vấn đề cần tranh luận và tính phức tạp của nó.
   • Khái quát về sự tồn tại của hai (hoặc nhiều) luồng ý kiến trái ngược nhau về vấn đề đó.
2. Thân bài (Trình bày và phân tích các luồng ý kiến)
   • Trình bày luồng ý kiến thứ nhất:
     • Nêu rõ luận điểm của luồng ý kiến này.
     • Đưa ra các lí lẽ để bảo vệ luận điểm (Tại sao họ lại nghĩ như vậy?).
     • Cung cấp bằng chứng, dẫn chứng cụ thể (ví dụ thực tế, số liệu, trích dẫn...).
   • Trình bày luồng ý kiến thứ hai:
     • Nêu rõ luận điểm của luồng ý kiến đối lập.
     • Đưa ra các lí lẽ và bằng chứng tương tự như trên.
   • Bàn luận, đánh giá và đề xuất quan điểm cá nhân (Phần quan trọng nhất):
     • Phân tích điểm hợp lí và chưa hợp lí của từng luồng ý kiến. Hãy thật khách quan ở bước này.
     • Chỉ ra nguyên nhân sâu xa của các quan điểm khác biệt đó (do góc nhìn, hoàn cảnh, hệ giá trị...).
     • Đề xuất quan điểm của riêng em: Đây có thể là một giải pháp dung hòa, một góc nhìn mới, hoặc sự ủng hộ có điều kiện cho một bên nào đó. Quan điểm này phải được xây dựng dựa trên sự phân tích logic ở trên.
     • Bảo vệ quan điểm của mình bằng lí lẽ và bằng chứng thuyết phục.
3. Kết bài (Khẳng định và kêu gọi)
   • Tóm tắt ngắn gọn các luồng ý kiến và quan điểm cá nhân đã trình bày.
   • Khẳng định lại tầm quan trọng của vấn đề hoặc ý nghĩa của giải pháp đã đề xuất.
   • Đưa ra lời kêu gọi, thông điệp (ví dụ: kêu gọi một thái độ cởi mở hơn, một hành động cụ thể...).

2. Bước 2: Thực hành nói và nghe

Sau khi đã có dàn ý chi tiết, các em cần luyện tập để biến con chữ thành lời nói sinh động.

a. Khi trình bày bài nói

• Tự tin và đĩnh đạc: Đứng thẳng, mắt nhìn bao quát người nghe, tránh chỉ nhìn vào giấy.
• Ngôn ngữ cơ thể: Sử dụng cử chỉ tay một cách tự nhiên để minh họa cho lời nói. Biểu cảm khuôn mặt cần phù hợp với nội dung.
• Giọng nói: Điều chỉnh âm lượng, tốc độ và ngữ điệu. Nhấn mạnh vào các từ khóa quan trọng, ngắt nghỉ hợp lý để người nghe kịp suy nghĩ.
• Tương tác với người nghe: Đặt những câu hỏi nhỏ để thu hút sự chú ý, sử dụng các phương tiện hỗ trợ (slide, hình ảnh) nếu có.
• Thái độ: Giữ thái độ khách quan, tôn trọng, đặc biệt khi trình bày các quan điểm trái ngược với ý kiến của mình. Tránh dùng những từ ngữ mang tính công kích, miệt thị.

b. Khi nghe và trao đổi, phản hồi

Tranh luận là một quá trình hai chiều. Kỹ năng nghe và phản hồi cũng quan trọng như kỹ năng nói.

• Lắng nghe tích cực: Tập trung vào nội dung người khác nói, không ngắt lời. Ghi lại những điểm chính và những câu hỏi nảy sinh.
• Tôn trọng người nói: Dù không đồng tình, hãy lắng nghe hết quan điểm của họ. Thể hiện sự tôn trọng qua ánh mắt và thái độ.
• Đặt câu hỏi làm rõ: Nếu chưa hiểu, hãy đặt câu hỏi như: “Bạn có thể giải thích rõ hơn về ý... được không?”, “Cơ sở nào để bạn đưa ra kết luận đó?”.
• Phản hồi mang tính xây dựng: Khi phản biện, hãy bắt đầu bằng việc công nhận điểm hợp lí trong ý kiến của đối phương (nếu có). Ví dụ: “Mình đồng ý với bạn ở điểm A, tuy nhiên ở điểm B, mình có một góc nhìn khác...”. Luôn tấn công vào luận điểm, không tấn công vào cá nhân người nói.

III. Bài tập vận dụng thực hành

Để củng cố kỹ năng, chúng ta hãy cùng nhau lập dàn ý chi tiết cho một đề bài cụ thể.

Đề bài: Trình bày ý kiến của em về vấn đề: “Việc sử dụng mạng xã hội của giới trẻ hiện nay: Lợi nhiều hơn hay hại nhiều hơn?”

Gợi ý dàn ý chi tiết

1. Mở bài:

• Dẫn dắt: Bắt đầu bằng một con số ấn tượng về số lượng người trẻ dùng mạng xã hội ở Việt Nam.
• Nêu vấn đề: Mạng xã hội đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của giới trẻ, nhưng tác động của nó lại gây ra nhiều tranh cãi.
• Giới thiệu các luồng ý kiến: Một bên cho rằng mạng xã hội mang lại vô vàn lợi ích, là công cụ của thời đại. Bên còn lại thì cảnh báo về những tác hại khôn lường của nó.

2. Thân bài:

• Luồng ý kiến 1: Mạng xã hội mang lại nhiều lợi ích (Lợi > Hại)
  • Luận điểm 1: Là kênh thông tin và học tập khổng lồ.
    • Lí lẽ: Cập nhật tin tức nhanh chóng, tham gia các nhóm học tập, theo dõi các kênh kiến thức.
    • Dẫn chứng: Các trang fanpage về học thuật, các nhóm chia sẻ tài liệu, các khóa học online miễn phí.
  • Luận điểm 2: Mở rộng kết nối và giao lưu xã hội.
    • Lí lẽ: Giữ liên lạc với bạn bè, người thân ở xa; kết bạn với những người cùng sở thích.
    • Dẫn chứng: Các hội nhóm về đam mê (đọc sách, phim ảnh, thể thao...).
  • Luận điểm 3: Là không gian để thể hiện bản thân và phát triển kỹ năng.
    • Lí lẽ: Xây dựng thương hiệu cá nhân, chia sẻ tài năng (viết lách, nhiếp ảnh, ca hát), thậm chí kinh doanh.
    • Dẫn chứng: Các bạn trẻ trở thành KOLs, Tiktoker, Youtuber thành công.
• Luồng ý kiến 2: Mạng xã hội gây ra nhiều tác hại (Hại > Lợi)
  • Luận điểm 1: Gây nghiện và lãng phí thời gian.
    • Lí lẽ: Cơ chế “cuộn vô tận” khiến người dùng khó dứt ra, sao lãng việc học và các hoạt động thực tế.
    • Dẫn chứng: Thống kê về thời gian trung bình giới trẻ dùng mạng xã hội mỗi ngày.
  • Luận điểm 2: Ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe tâm thần.
    • Lí lẽ: Áp lực phải thể hiện một cuộc sống hoàn hảo, sự so sánh với người khác, đối mặt với cyberbullying (bắt nạt qua mạng).
    • Dẫn chứng: Tỉ lệ trầm cảm ở thanh thiếu niên gia tăng có liên quan đến việc sử dụng mạng xã hội.
  • Luận điểm 3: Tiềm ẩn rủi ro về thông tin sai lệch và an ninh cá nhân.
    • Lí lẽ: Dễ tiếp xúc với tin giả (fake news), bị lừa đảo, lộ thông tin cá nhân.
    • Dẫn chứng: Các vụ lừa đảo qua mạng, các chiến dịch tung tin giả gây hoang mang dư luận.
• Bàn luận và đề xuất quan điểm cá nhân:
  • Phân tích: Cả hai luồng ý kiến đều có cơ sở. Mạng xã hội về bản chất chỉ là một công cụ, nó không tốt cũng không xấu. “Lợi” hay “Hại” phụ thuộc hoàn toàn vào cách chúng ta sử dụng nó.
  • Quan điểm đề xuất: Thay vì tranh cãi “lợi hay hại”, chúng ta nên tập trung vào câu hỏi “Làm thế nào để tối đa hóa lợi ích và giảm thiểu tác hại của mạng xã hội?”.
  • Giải pháp:
    • Về phía người dùng (giới trẻ): Cần trang bị “kỹ năng số” (digital literacy) - khả năng nhận diện tin giả, bảo vệ thông tin cá nhân. Chủ động giới hạn thời gian sử dụng, theo dõi những nội dung tích cực.
    • Về phía gia đình và nhà trường: Cần giáo dục, định hướng thay vì cấm đoán. Tạo ra nhiều sân chơi, hoạt động ngoại khóa để học sinh cân bằng giữa cuộc sống online và offline.

3. Kết bài:

• Tóm tắt: Khẳng định lại mạng xã hội là con dao hai lưỡi.
• Thông điệp: Kêu gọi các bạn trẻ hãy trở thành người dùng thông thái, làm chủ công nghệ thay vì để công nghệ điều khiển mình. Hãy biến mạng xã hội thành một công cụ đắc lực cho học tập và phát triển bản thân.

C. Câu hỏi ôn tập và bài tập

1. Câu hỏi 1: Theo em, trong một cuộc tranh luận, tại sao kỹ năng lắng nghe và tôn trọng ý kiến của người khác lại quan trọng không kém gì kỹ năng trình bày quan điểm của bản thân? Hãy lấy một ví dụ thực tế để minh họa.

   Gợi ý trả lời: Phân tích vai trò của lắng nghe: giúp hiểu rõ quan điểm đối phương, tìm ra điểm yếu trong lập luận của họ, thể hiện thái độ văn minh, tạo không khí đối thoại thay vì đối đầu. Ví dụ: trong một cuộc họp lớp, thay vì chỉ chăm chăm bảo vệ ý kiến của mình, việc lắng nghe các bạn khác sẽ giúp tìm ra phương án tổ chức sự kiện tốt nhất cho cả tập thể.

2. Câu hỏi 2: Em hãy chọn một trong các đề tài sau và lập dàn ý chi tiết cho bài nói tranh luận: (a) Du học ngay sau khi tốt nghiệp THPT: Nên hay không nên? (b) Việc các nghệ sĩ làm từ thiện và công khai số tiền quyên góp.

   Gợi ý trả lời: Bám sát vào cấu trúc dàn ý đã hướng dẫn ở phần II.1.b. Chú ý tìm đủ lí lẽ, dẫn chứng cho cả hai luồng ý kiến và đưa ra phần bàn luận, đánh giá cá nhân một cách thuyết phục.

3. Câu hỏi 3: Khi trình bày quan điểm cá nhân sau khi đã phân tích các ý kiến trái ngược, làm thế nào để quan điểm của em vừa thể hiện được chính kiến riêng, vừa không mang tính áp đặt, phiến diện?

   Gợi ý trả lời: Nhấn mạnh việc quan điểm cá nhân phải được rút ra từ sự phân tích khách quan các mặt đúng/sai của những ý kiến trước đó. Sử dụng các từ ngữ thể hiện tính tương đối, gợi mở như “theo quan điểm của tôi”, “tôi cho rằng một giải pháp phù hợp hơn có thể là...”, “tuy nhiên, chúng ta cũng cần cân nhắc...”. Luôn dựa trên logic và bằng chứng, tránh kết luận cảm tính.

D. Kết luận & Tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để thực hiện một bài nói tranh luận về vấn đề có ý kiến trái ngược. Các em hãy nhớ rằng, mục tiêu cuối cùng của tranh luận không phải là chiến thắng, mà là sự tiến bộ trong tư duy và sự thấu hiểu lẫn nhau. Kỹ năng này đòi hỏi sự luyện tập thường xuyên, từ việc phân tích vấn đề, xây dựng lập luận chặt chẽ, đến việc trình bày tự tin và lắng nghe một cách cầu thị. Hãy bắt đầu áp dụng ngay vào các vấn đề trong học tập và cuộc sống hàng ngày. Chúc các em thành công trong việc trở thành những người có khả năng tư duy phản biện sắc bén và giao tiếp đầy thuyết phục!