Soạn bài Trao duyên (trích Truyện Kiều) - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

Soạn bài Trao duyên (trích Truyện Kiều - Nguyễn Du)

\n\n

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đi sâu vào một trong những đoạn trích đắt giá và bi thương nhất của kiệt tác Truyện Kiều - đoạn trích "Trao duyên". Đây là một phân cảnh đỉnh cao, thể hiện tài năng miêu tả tâm lí nhân vật bậc thầy của đại thi hào Nguyễn Du. Qua bài soạn này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức trong sách giáo khoa mà còn cảm nhận được chiều sâu bi kịch và vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật Thúy Kiều. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích từng lời nói, cử chỉ để thấy được sự giằng xé nội tâm đau đớn của một người con gái tài sắc nhưng bạc mệnh. Bài học sẽ giúp các em nâng cao kỹ năng phân tích văn học, cảm thụ tác phẩm và hiểu thêm về giá trị nhân đạo sâu sắc mà Nguyễn Du gửi gắm.

\n\n

I. Tìm hiểu chung

\n

1. Về tác giả Nguyễn Du (1765-1820)

\n

\n
• Tiểu sử: Nguyễn Du, tên chữ là Tố Như, hiệu là Thanh Hiên, sinh ra tại Thăng Long (Hà Nội ngày nay). Ông xuất thân trong một gia đình quý tộc, có truyền thống văn học.
\n
• Cuộc đời: Cuộc đời ông gắn liền với những biến động dữ dội của lịch sử cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX. Ông đã trải qua hơn mười năm gió bụi, sống lang thang, nếm trải nhiều cay đắng. Chính những trải nghiệm này đã giúp ông có vốn sống phong phú và một trái tim đồng cảm sâu sắc với những số phận đau khổ.
\n
• Sự nghiệp sáng tác: Nguyễn Du để lại một di sản văn học đồ sộ với các tác phẩm chữ Hán và chữ Nôm. Nổi bật nhất là Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh), một kiệt tác của văn học dân tộc.
\n

\n\n

2. Về tác phẩm Truyện Kiều

\n

a. Nguồn gốc và tóm tắt

\n

Truyện Kiều được Nguyễn Du sáng tác dựa trên cốt truyện của tiểu thuyết chương hồi Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân (Trung Quốc). Tuy nhiên, bằng tài năng và tấm lòng của mình, Nguyễn Du đã có những sáng tạo xuất sắc, biến một câu chuyện vay mượn thành một kiệt tác mang đậm dấu ấn Việt Nam.

\n

Tác phẩm kể về cuộc đời 15 năm lưu lạc đầy đau khổ của Thúy Kiều, một người con gái tài sắc vẹn toàn nhưng phải bán mình chuộc cha, rơi vào tay bọn buôn người, bị đẩy vào lầu xanh hai lần, hai lần làm con ở. Cuối cùng, nàng được đoàn tụ với gia đình nhưng mối tình với Kim Trọng thì dang dở.

\n\n

b. Giá trị nội dung và nghệ thuật

\n

\n
• Giá trị nội dung: Tác phẩm mang hai giá trị lớn là giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo. Nó phơi bày một xã hội phong kiến bất công, tàn bạo và đồng thời đề cao vẻ đẹp, tài năng, khát vọng sống, khát vọng tình yêu của con người, đặc biệt là người phụ nữ.
\n
• Giá trị nghệ thuật: Truyện Kiều là đỉnh cao của nghệ thuật thi ca, đặc biệt là thể thơ lục bát. Nguyễn Du đã thành công trong việc xây dựng nhân vật, miêu tả tâm lí tinh tế, và sử dụng ngôn ngữ một cách điêu luyện, trong sáng.
\n

\n\n

3. Về đoạn trích Trao duyên

\n

a. Vị trí đoạn trích

\n

Đoạn trích "Trao duyên" nằm từ câu 723 đến câu 756 trong Truyện Kiều. Nó diễn ra sau khi gia đình Kiều gặp tai biến, Kiều quyết định bán mình để cứu cha và em. Đêm trước ngày ra đi theo Mã Giám Sinh, Thúy Kiều đã nhờ cậy em gái mình là Thúy Vân thay mình trả nghĩa cho Kim Trọng.

\n\n

b. Bố cục

\n

Đoạn trích có thể chia làm 3 phần:

\n

\n
• Phần 1 (12 câu đầu): Thúy Kiều dùng lí lẽ và lời lẽ trang trọng để thuyết phục Thúy Vân nhận lời trao duyên.
\n
• Phần 2 (14 câu tiếp): Thúy Kiều trao lại kỉ vật tình yêu cho em và dặn dò những điều đau đớn.
\n
• Phần 3 (8 câu cuối): Kiều trở về với thực tại phũ phàng, độc thoại nội tâm và ngất đi trong đau khổ.
\n

\n\n

II. Đọc hiểu văn bản

\n

1. Lời nhờ cậy và thuyết phục Thúy Vân (12 câu đầu)

\n

a. Cách mở lời trang trọng và khác thường

\n

Ngay từ những câu thơ đầu tiên, Nguyễn Du đã cho thấy một không khí vô cùng đặc biệt, trang trọng và đầy ẩn ý qua hành động, lời nói của Kiều:

\n

\n

Cậy em, em có chịu lời,
\nNgồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa.

\n

\n

Hành động của Kiều rất khác thường. Thay vì nói chuyện như hai chị em, Kiều lại dùng những từ ngữ và cử chỉ trang nghiêm:

\n

\n
• "Cậy": Không phải là "nhờ". "Cậy" mang sắc thái tin tưởng, trông đợi tha thiết, gửi gắm một việc hệ trọng mà chỉ có người được cậy nhờ mới có thể làm được. Nó nặng hơn "nhờ" rất nhiều.
\n
• "Chịu lời": Không phải là "nhận lời". "Chịu" gợi lên sự ép buộc, một việc khó khăn, miễn cưỡng phải chấp nhận. Kiều hiểu rằng việc mình sắp nói ra là một điều vô cùng khó xử cho Vân.
\n
• "Lạy", "thưa": Đây là những hành động, từ ngữ của người dưới đối với người trên, của con cái đối với cha mẹ. Kiều là chị nhưng lại "lạy" em, "thưa" với em. Hành động này đảo lộn trật tự thông thường, cho thấy Kiều đang đặt Thúy Vân vào một vị thế rất cao để chuẩn bị nhờ vả một việc vô cùng hệ trọng. Cái lạy này vừa là để cảm ơn trước, vừa là để gia tăng sức nặng cho lời nhờ cậy.
\n

\n

Bằng cách mở đầu này, Nguyễn Du đã tạo ra một tình huống kịch tính, báo hiệu một việc phi thường sắp diễn ra. Thúy Vân từ thế bị động đã bị đẩy vào tình thế không thể từ chối.

\n\n

b. Lý lẽ thuyết phục và sự giằng xé nội tâm

\n

Sau khi tạo không khí trang trọng, Kiều bắt đầu đưa ra lí lẽ của mình. Lời của Kiều vừa là lời kể, vừa là lời tâm sự đầy đau đớn:

\n

\n

Giữa đường đứt gánh tương tư,
\nKeo loan chắp mối tơ thừa mặc em.

\n

\n

Kiều nói về tình yêu tan vỡ của mình với Kim Trọng bằng hình ảnh ẩn dụ "đứt gánh tương tư". Nàng ví tình yêu như một gánh nặng, một trách nhiệm mà giờ đây nàng không thể tiếp tục gánh vác. Nàng nhờ Vân "chắp mối tơ thừa". "Tơ thừa" là một cách nói khiêm tốn nhưng cũng đầy chua xót, bởi đó là cả mối tình đầu trong sáng, say đắm của Kiều.

\n

Kiều đưa ra những lí do để thuyết phục Vân:

\n

\n
• Vì tình chị em: "Ngày xuân em hãy còn dài / Xót tình máu mủ thay lời nước non." Kiều vịn vào tình máu mủ ruột thịt để mong em thương xót mà giúp đỡ.
\n
• Vì hoàn cảnh éo le: "Chị dù thịt nát xương mòn / Ngậm cười chín suối hãy còn thơm lây." Đây là lời nói của người đã coi như mình đã chết. Nếu Vân giúp, Kiều sẽ được an ủi nơi suối vàng. Đây là cách nói đánh vào lòng trắc ẩn của Vân.
\n

\n

Trong lời lẽ của Kiều, ta thấy rõ sự giằng xé giữa tình yêu và hiếu thảo. Nàng đã chọn chữ hiếu khi bán mình chuộc cha. Giờ đây, nàng cố gắng vẹn tròn chữ tình với Kim Trọng bằng cách nhờ em trả nghĩa. Nhưng hành động này lại là một sự hy sinh quá lớn, một bi kịch khác chồng lên bi kịch.

\n\n

2. Kiều trao kỉ vật và dặn dò em (14 câu tiếp)

\n

a. Trao kỉ vật - Trao tình yêu nhưng lòng đầy lưu luyến

\n

Sau khi Vân nhận lời, Kiều bắt đầu trao lại những kỉ vật tình yêu. Mỗi kỉ vật đều gắn với một kỉ niệm sâu sắc giữa nàng và Kim Trọng:

\n

\n

Chiếc vành với bức tờ mây,
\nDuyên này thì giữ, vật này của chung.
\nDù em nên vợ nên chồng,
\nXót người mệnh bạc ắt lòng chẳng quên.
\nMất người còn chút của tin,
\nPhím đàn với mảnh hương nguyền ngày xưa.

\n

\n

\n
• Kỉ vật: "Chiếc vành" (chiếc vòng), "bức tờ mây" (tờ giấy có vẽ mây, chỉ tờ giấy thề nguyền), "phím đàn", "mảnh hương nguyền". Đây là những vật chứng cho tình yêu sâu đậm, thiêng liêng của họ.
\n
• Hành động trao: Trao vật là trao duyên, trao cả một phần quá khứ đẹp đẽ. Nhưng lời nói của Kiều lại đầy mâu thuẫn. Nàng nói "duyên này thì giữ", nhưng lại nói "vật này của chung". "Của chung" nghĩa là có cả phần của Kiều trong đó. Nàng trao đi nhưng lòng vẫn không muốn dứt bỏ.
\n

\n

Hành động trao kỉ vật là một cảnh tượng vô cùng đau đớn. Nó giống như việc Kiều đang tự tay cắt đi từng khúc ruột của mình. Vật còn đó mà tình đã tan, người xưa đã xa cách.

\n\n

b. Lời dặn dò đầy mâu thuẫn và dự cảm tương lai

\n

Lời dặn dò của Kiều cho thấy sự giằng xé đến tột cùng giữa lí trí và tình cảm. Lí trí bắt nàng phải dứt khoát, nhưng tình cảm lại níu kéo nàng lại:

\n

\n
• Lí trí: Nàng mong Vân sẽ có hạnh phúc bên Kim Trọng ("nên vợ nên chồng").
\n
• Tình cảm: Nàng lại tưởng tượng đến cảnh mình chết đi, hóa thành oan hồn trở về tìm lại tình yêu: "Mai sau dù có bao giờ / Đốt lò hương ấy so tơ phím này / Trông ra ngọn cỏ lá cây / Thấy hiu hiu gió thì hay chị về.".
\n

\n

Kiều đang sống trong hiện tại nhưng tâm trí lại hướng về quá khứ (kỉ niệm với Kim Trọng) và tương lai (cái chết oan khuất). Nàng dặn Vân hãy nhớ đến "người mệnh bạc" là mình. Nàng hình dung mình sẽ trở về trong tiếng gió hiu hắt, trong âm thanh của cây cỏ. Nàng còn tưởng tượng đến cảnh mình là "hồn" về để trả nợ tình, để "dạ đài cách mặt khuất lời".

\n

Rõ ràng, Kiều chỉ có thể trao duyên (cái vỏ vật chất của tình yêu) chứ không thể trao tình (cái hồn của tình yêu). Tình yêu với Kim Trọng đã ăn sâu vào tâm hồn nàng, đến chết vẫn không thể quên.

\n\n

3. Tiếng khóc và lời độc thoại nội tâm của Kiều (8 câu cuối)

\n

a. Chuyển từ đối thoại sang độc thoại

\n

Sau khi trao xong kỉ vật và dặn dò em, dường như Thúy Vân không còn tồn tại trong tâm trí Kiều nữa. Nàng hoàn toàn chìm đắm trong nỗi đau của riêng mình. Lời nói của Kiều không còn hướng đến Vân mà hướng về phía Kim Trọng đang ở nơi xa, và hướng vào chính nội tâm tan nát của mình:

\n

\n

Bây giờ trâm gãy gương tan,
\nKể làm sao xiết muôn vàn ái ân!
\nTrăm nghìn gửi lại tình quân,
\nTơ duyên ngắn ngủi có ngần ấy thôi!

\n

\n

Đây là lời tự ý thức về bi kịch tan vỡ. Các thành ngữ "trâm gãy gương tan" được sử dụng để chỉ sự chia lìa, đổ vỡ trong tình yêu. Kiều đau đớn nhận ra mối tình đẹp đẽ của mình đã kết thúc.

\n\n

b. Nỗi đau tuyệt vọng và tiếng kêu xé lòng

\n

Đỉnh điểm của nỗi đau được thể hiện qua tiếng kêu thảng thốt, tuyệt vọng:

\n

\n

Ôi Kim lang! Hỡi Kim lang!
\nThôi thôi thiếp đã phụ chàng từ đây!

\n

\n

\n
• Tiếng gọi: "Ôi Kim lang! Hỡi Kim lang!" là tiếng kêu bật ra từ trái tim tan nát. Việc lặp lại tên người yêu cùng với các thán từ ("Ôi", "Hỡi") cho thấy nỗi đau đã lên đến đỉnh điểm, không thể kìm nén được nữa.
\n
• Lời tự nhận tội: "Thôi thôi thiếp đã phụ chàng từ đây!". Kiều tự nhận mình là người phụ bạc. Nàng là người hy sinh nhưng lại thấy mình là người có lỗi. Điều này cho thấy vẻ đẹp nhân cách cao cả của Kiều: luôn nhận phần thiệt thòi, đau đớn về mình.
\n

\n

Câu thơ cuối cùng kết thúc đoạn trích bằng sự im lặng bi thảm, Kiều ngất đi trong đau đớn tột cùng. Đó là sự kiệt sức cả về thể xác lẫn tinh thần sau một cơn bão tố nội tâm dữ dội.

\n\n

III. Tổng kết

\n

1. Giá trị nội dung

\n

\n
• Đoạn trích thể hiện bi kịch tình yêu tan vỡ của Thúy Kiều, một trong những bi kịch lớn nhất trong cuộc đời nàng.
\n
• Qua bi kịch đó, tác giả ca ngợi vẻ đẹp nhân cách của Kiều: một người con hiếu thảo, một người tình chung thủy, một người có lòng vị tha và đức hi sinh cao cả.
\n
• Tố cáo xã hội phong kiến bất công đã đẩy con người vào những hoàn cảnh éo le, đau khổ.
\n

\n

2. Giá trị nghệ thuật

\n

\n
• Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật đạt đến trình độ bậc thầy. Nguyễn Du đã đi sâu vào những ngõ ngách tinh vi nhất trong tâm hồn Kiều, thể hiện một cách tài tình sự giằng xé, mâu thuẫn nội tâm.
\n
• Ngôn ngữ thơ lục bát điêu luyện, vừa trang trọng cổ điển, vừa gần gũi, giản dị. Việc sử dụng thành công các từ ngữ giàu sức biểu cảm, các thành ngữ, điển cố đã góp phần tạo nên giá trị cho đoạn thơ.
\n
• Nghệ thuật xây dựng tình huống kịch tính, đẩy cảm xúc của nhân vật và người đọc lên cao trào.
\n

\n

3. Bảng tóm tắt nội dung

\n\n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n

Phần	Số câu	Nội dung chính	Tâm trạng của Kiều
1	12 câu đầu	Kiều nhờ cậy, thuyết phục Thúy Vân thay mình trả nghĩa cho Kim Trọng.	Đau đớn, khó xử nhưng cố gắng tỏ ra bình tĩnh, dùng lí lẽ để thuyết phục.
2	14 câu tiếp	Kiều trao kỉ vật tình yêu và dặn dò em.	Mâu thuẫn, giằng xé giữa lí trí (trao duyên) và tình cảm (lưu luyến tình yêu), dự cảm về tương lai bất hạnh.
3	8 câu cuối	Kiều độc thoại nội tâm, đối diện với bi kịch và ngất đi.	Tuyệt vọng, đau đớn tột cùng, tự nhận lỗi về mình.

\n\n

IV. Câu hỏi ôn tập và bài tập

\n

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:

\n

\n
1. \n Câu hỏi 1: Phân tích sự độc đáo và ý nghĩa trong cách mở lời của Thúy Kiều khi nhờ Thúy Vân ("Cậy em, em có chịu lời / Ngồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa"). Theo em, cách nói này có tác dụng gì trong việc thuyết phục Thúy Vân?\n

   Hướng dẫn trả lời: Phân tích các từ "cậy", "chịu lời", hành động "lạy", "thưa". Nêu bật sự khác thường, trang trọng. Tác dụng: tạo sức nặng cho lời nhờ cậy, đẩy Vân vào thế khó từ chối, hé mở bi kịch sắp diễn ra.

   \n
\n
2. \n Câu hỏi 2: Trong đoạn trao kỉ vật, tâm trạng của Thúy Kiều bộc lộ những mâu thuẫn gì? Hãy chỉ ra những câu thơ thể hiện rõ sự mâu thuẫn đó và phân tích.\n

   Hướng dẫn trả lời: Nêu rõ mâu thuẫn giữa lí trí (muốn dứt khoát trao duyên) và tình cảm (không thể từ bỏ tình yêu). Phân tích các câu thơ như "Duyên này thì giữ, vật này của chung" hay lời dặn dò về việc mình sẽ hóa thành hồn ma trở về.

   \n
\n
3. \n Câu hỏi 3: Tại sao có thể nói 8 câu cuối là đỉnh điểm bi kịch của Thúy Kiều trong đoạn trích "Trao duyên"? Vẻ đẹp nhân cách của Thúy Kiều được thể hiện như thế nào qua những câu thơ cuối này?\n

   Hướng dẫn trả lời: Phân tích sự chuyển từ đối thoại sang độc thoại, tiếng kêu xé lòng "Ôi Kim lang! Hỡi Kim lang!" và lời tự nhận lỗi "thiếp đã phụ chàng". Khẳng định đây là lúc Kiều đau đớn nhất. Vẻ đẹp nhân cách: thủy chung trong tình yêu, cao thượng, vị tha khi nhận lỗi về mình dù là người hy sinh.

   \n
\n
4. \n Câu hỏi 4: Bằng một đoạn văn khoảng 150 chữ, hãy nêu cảm nhận của em về bi kịch và vẻ đẹp tâm hồn của Thúy Kiều qua đoạn trích "Trao duyên".\n

   Hướng dẫn trả lời: Viết đoạn văn ngắn gọn, nêu bật hai ý chính: 1/ Cảm thông sâu sắc với bi kịch tình yêu tan vỡ, nỗi đau giằng xé của Kiều. 2/ Trân trọng, ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của nàng: hiếu thảo, thủy chung, giàu đức hi sinh.

   \n
\n

\n\n

V. Kết luận và tóm tắt

\n

Đoạn trích "Trao duyên" là một minh chứng xuất sắc cho tài năng miêu tả tâm lí của Nguyễn Du và là một trong những đoạn thơ hay nhất, bi thương nhất trong Truyện Kiều. Qua bài học, chúng ta đã thấy được toàn bộ diễn biến nội tâm phức tạp, đầy đau đớn của Thúy Kiều khi buộc phải từ bỏ tình yêu đầu đời. Đồng thời, chúng ta càng thêm trân quý vẻ đẹp nhân cách cao cả, đức hi sinh và lòng thủy chung son sắt của nàng. Hiểu được đoạn trích này chính là chìa khóa để chúng ta cảm nhận sâu sắc hơn giá trị nhân đạo của toàn bộ tác phẩm. Hy vọng rằng bài soạn này sẽ giúp các em học tốt hơn và thêm yêu mến di sản văn học của dân tộc.