Soạn bài Trên xuồng cứu nạn - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm đầy kịch tính và sâu sắc về bản tính con người: "Trên xuồng cứu nạn" của nhà văn Na Uy Bô-en. Tác phẩm không chỉ là một câu chuyện phiêu lưu trên biển cả mà còn là một tình huống truyện đặc biệt, nơi ranh giới giữa sự sống và cái chết, giữa nhân tính và phần "con" trong mỗi người trở nên mong manh hơn bao giờ hết. Thông qua bài soạn này, các em sẽ được trang bị đầy đủ kiến thức từ tổng quan về tác giả, tác phẩm đến phân tích chi tiết từng nhân vật, từng xung đột. Chúng ta sẽ cùng nhau giải mã những thông điệp nhân văn mà Bô-en gửi gắm, rèn luyện kỹ năng phân tích tâm lý nhân vật và đánh giá giá trị của một tác phẩm văn học. Hãy chuẩn bị sẵn sàng cho một hành trình khám phá đầy ý nghĩa nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Bô-en (Johan Bojer, 1872-1959)

Để hiểu sâu sắc một tác phẩm, việc tìm hiểu về tác giả là bước đầu tiên vô cùng quan trọng. Johan Bojer, hay chúng ta thường gọi là Bô-en, là một trong những cây bút hiện thực xuất sắc của văn học Na Uy đầu thế kỷ XX.

• Tiểu sử: Bô-en sinh ra trong một gia đình nghèo khó, phải trải qua một tuổi thơ vất vả. Chính những trải nghiệm này đã hun đúc nên trong ông một sự đồng cảm sâu sắc với những người lao động bình thường, những thân phận nhỏ bé trong xã hội.
• Sự nghiệp văn học: Ông nổi tiếng với những tiểu thuyết và truyện ngắn mang đậm chất hiện thực tâm lí. Các tác phẩm của ông thường xoay quanh cuộc sống của ngư dân, nông dân và những người dân nghèo ở Na Uy.
• Phong cách nghệ thuật: Bô-en có tài năng đặc biệt trong việc xây dựng những tình huống truyện éo le, kịch tính để từ đó khám phá chiều sâu tâm hồn con người. Ông không chỉ miêu tả hiện thực bên ngoài mà còn đi sâu vào những xung đột nội tâm, những giằng xé đạo đức phức tạp của nhân vật. "Trên xuồng cứu nạn" chính là một minh chứng tiêu biểu cho phong cách này.

2. Tác phẩm "Trên xuồng cứu nạn"

Văn bản chúng ta học là một truyện ngắn độc lập, một tác phẩm tiêu biểu cho tài năng của Bô-en trong việc đặt con người vào "tình huống giới hạn".

• Hoàn cảnh ra đời: Truyện ngắn ra đời trong bối cảnh văn học thế giới đang có nhiều trăn trở về bản chất con người trước những biến động lớn của thời đại. Tác phẩm phản ánh mối quan tâm chung của các nhà văn về ranh giới đạo đức và sự lựa chọn của cá nhân khi đối mặt với hoàn cảnh khắc nghiệt.
• Tóm tắt cốt truyện: Sau một vụ đắm tàu, 19 người sống sót lênh đênh trên một chiếc xuồng cứu nạn giữa đại dương mênh mông. Lương thực và nước uống cạn kiệt, hy vọng sống sót ngày càng mong manh. Trong tình cảnh tuyệt vọng đó, viên thuyền trưởng đã đưa ra một đề nghị tàn nhẫn: phải hi sinh một người để những người còn lại có cơ hội sống. Người đầu bếp, một người yếu đuối và bị coi là vô dụng, đã tự nguyện hi sinh thân mình. Sự hi sinh của anh đã cứu sống những người còn lại, đồng thời thức tỉnh lương tri và lòng trắc ẩn của họ.
• Chủ đề chính: Truyện đặt ra những câu hỏi lớn về giá trị của sự sống, về bản chất con người (cao cả và thấp hèn), và sức mạnh của tình yêu thương, lòng vị tha và sự hi sinh.

II. HƯỚNG DẪN ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Bố cục văn bản

Để dễ dàng phân tích, chúng ta có thể chia văn bản thành 3 phần chính, tương ứng với diễn biến tâm lí và hành động của các nhân vật:

• Phần 1: Từ đầu đến "...chỉ có trời biết": Bức tranh toàn cảnh về sự tuyệt vọng. Tác giả giới thiệu bối cảnh trên xuồng cứu nạn, tình trạng kiệt quệ về thể chất và tinh thần của các nạn nhân.
• Phần 2: Tiếp theo đến "...tôi lịm đi": Xung đột kịch tính lên đến đỉnh điểm. Viên thuyền trưởng nêu lên "luật của biển cả" tàn nhẫn, tạo ra sự đối đầu căng thẳng về quan niệm sống và đạo đức.
• Phần 3: Còn lại: Sự hi sinh và thức tỉnh. Hành động tự nguyện hi sinh của người đầu bếp và sự cứu rỗi về mặt tinh thần cho những người còn lại.

2. Phân tích tình huống truyện

Tình huống truyện là "xương sống" của tác phẩm, nơi mọi phẩm chất và tính cách của nhân vật được bộc lộ rõ nét nhất.

Tình huống truyện trong "Trên xuồng cứu nạn" là một tình huống giới hạn điển hình: con người bị đặt vào ranh giới mong manh giữa sự sống và cái chết, buộc phải đưa ra những lựa chọn mang tính sinh tử và đạo đức.

• Giới hạn về không gian: Một chiếc xuồng cứu nạn nhỏ bé, chật chội, lênh đênh giữa đại dương bao la, vô tận. Không gian này vừa gây cảm giác ngột ngạt, tù túng, vừa gợi sự nhỏ bé, bất lực của con người trước thiên nhiên.
• Giới hạn về thời gian: Tám ngày trôi qua trong vô vọng, thời gian không còn được tính bằng giờ, bằng ngày mà bằng sự mòn mỏi của hi vọng và sự cạn kiệt của sự sống.
• Giới hạn về sự sống: Lương thực và nước uống đã hết. Cái đói, cái khát, bệnh tật và sự điên loạn đang bủa vây. Cái chết là một viễn cảnh gần kề, không thể tránh khỏi.

➡️ Ý nghĩa: Chính trong tình huống cực hạn này, tác giả đã lột tả một cách trần trụi nhất bản chất con người. Ai là người vị kỉ, tàn nhẫn? Ai là người vị tha, cao thượng? Sự lựa chọn của mỗi người sẽ định nghĩa chính con người họ.

III. PHÂN TÍCH CHI TIẾT VĂN BẢN

1. Bức tranh thiên nhiên và con người trên xuồng cứu nạn

a. Thiên nhiên: Vừa hùng vĩ, vừa tàn nhẫn

Thiên nhiên trong tác phẩm không phải là khung cảnh thơ mộng mà là một thế lực thù địch, dửng dưng trước số phận con người. Biển cả được miêu tả qua những hình ảnh đầy uy lực: "mặt trời như một quả cầu lửa", "những con sóng bạc đầu", "đại dương mênh mông vẫn là một sa mạc nước không có lấy một cánh buồm". Sự im lặng của đại dương càng làm tăng thêm cảm giác cô độc và tuyệt vọng. Thiên nhiên trở thành tấm phông nền hoàn hảo để làm nổi bật sự nhỏ bé, mong manh của kiếp người.

b. Con người: Nạn nhân của hoàn cảnh

Trên chiếc xuồng, 19 con người đang ở tận cùng của sự chịu đựng. Họ không còn là những cá nhân với tên tuổi, nghề nghiệp mà chỉ còn là những cơ thể đang tàn lụi: "những cặp mắt đỏ ngầu, sưng húp", "những bộ râu ria xồm xoàm", "im lặng, chiêm nghiệm cái chết". Sự im lặng bao trùm, nhưng bên trong mỗi người là một cơn bão tố của sự sợ hãi, đói khát và tuyệt vọng. Họ trở thành một đám đông vô danh, mất dần nhân tính, chỉ còn lại bản năng sinh tồn nguyên thủy.

2. Phân tích hệ thống nhân vật và xung đột truyện

Trong tình huống giới hạn, hai quan niệm sống đối lập đã nảy sinh, được đại diện bởi hai nhân vật: viên thuyền trưởng và người đầu bếp. Xung đột giữa họ chính là xung đột trung tâm của tác phẩm.

a. Viên thuyền trưởng: Đại diện cho quy luật sinh tồn tàn nhẫn

• Hành động và lời nói: Ông là người đầu tiên phá vỡ sự im lặng bằng một đề nghị khủng khiếp: "Phải có một người trong chúng ta hi sinh để cho những người khác sống". Ông lập luận một cách lạnh lùng, lí trí rằng đây là "luật của biển cả", một sự lựa chọn tất yếu để cứu số đông. Ông chỉ vào người đầu bếp, cho rằng anh ta là người "yếu nhất", "ốm nhất" và "sẽ chết trước", nên việc hi sinh anh ta là hợp lí.
• Bản chất: Viên thuyền trưởng đại diện cho chủ nghĩa vị lợi, cho lí trí thực dụng và tàn nhẫn. Đối với ông, giá trị con người được đo bằng sự hữu dụng. Ai vô dụng, kẻ đó có thể bị loại bỏ. Triết lí của ông là triết lí của bầy sói: mạnh được yếu thua, hi sinh thiểu số để bảo toàn đa số. Đây là biểu hiện của phần "con", phần bản năng nguyên thủy trỗi dậy trong hoàn cảnh khắc nghiệt.

b. Người đầu bếp: Đại diện cho tình yêu thương và sự hi sinh cao cả

• Ngoại hình và vị thế: Anh được miêu tả là người "yếu đuối nhất", "thân hình xấu xí, cục mịch". Anh gần như vô hình trên con thuyền, bị mọi người xem thường.
• Hành động và nội tâm: Khi bị chỉ điểm, anh không phản kháng. Anh chỉ lặng lẽ nhìn Ma-ri-a, cô gái mà anh thầm yêu. Chính tình yêu dành cho Ma-ri-a đã cho anh sức mạnh để đưa ra một quyết định phi thường. Anh không muốn cô phải chứng kiến cảnh tượng hãi hùng, không muốn cô phải sống trong một thế giới mà ở đó con người ăn thịt đồng loại. Anh tự nguyện nhảy xuống biển.
• Bản chất: Hành động của người đầu bếp là sự thăng hoa của tình yêu thương, lòng vị tha và tinh thần nhân văn cao cả. Anh đã dùng cái chết của mình để khẳng định giá trị của tình người, để bảo vệ phẩm giá con người. Sự hi sinh của anh không phải là sự chấp nhận số phận một cách yếu đuối, mà là một hành động tự nguyện, chủ động, mang ý nghĩa cứu rỗi. Anh đại diện cho phần "người", cho ánh sáng của lương tri và đạo đức.

c. Nhân vật "tôi" (người kể chuyện) và các nhân vật khác

• Nhân vật "tôi": Đóng vai trò là người quan sát, người chứng kiến và là tiếng nói của lương tri. "Tôi" là người cảm thấy "ghê tởm" trước đề nghị của viên thuyền trưởng, là người duy nhất nhìn thấy vẻ đẹp tâm hồn và sự cao thượng trong hành động của người đầu bếp. Qua điểm nhìn của "tôi", câu chuyện trở nên chân thực, và sự giằng xé nội tâm của "tôi" cũng chính là sự giằng xé mà tác giả muốn người đọc trải qua.
• Các nhân vật khác: Ban đầu, họ im lặng, đồng nghĩa với việc có thể ngầm chấp nhận đề nghị của viên thuyền trưởng. Sự im lặng của họ cho thấy ranh giới đạo đức đã bị lung lay. Tuy nhiên, sau sự hi sinh của người đầu bếp, sự im lặng của họ chuyển thành sự "kinh hoàng", "hối hận". Họ đã được thức tỉnh.

3. Xung đột và thông điệp

a. Xung đột trung tâm: Giữa hai triết lí sống

Câu chuyện không chỉ là xung đột giữa con người với thiên nhiên, mà sâu sắc hơn là xung đột giữa hai quan niệm về con người và sự sống:

Sự hi sinh của người đầu bếp là câu trả lời đanh thép cho triết lí của viên thuyền trưởng. Nó chứng minh rằng ngay cả trong hoàn cảnh tăm tối nhất, ánh sáng của tình người và phẩm giá vẫn có thể tỏa rạng, chiến thắng cái ác và sự tàn nhẫn.

b. Thông điệp và giá trị nhân đạo

Qua câu chuyện, Bô-en muốn gửi gắm nhiều thông điệp sâu sắc:

• Phê phán quy luật sinh tồn tàn nhẫn: Tác phẩm lên án thứ triết lí vị kỉ, thực dụng, coi thường mạng sống và phẩm giá con người.
• Ca ngợi vẻ đẹp của tình người và sự hi sinh: Hành động của người đầu bếp là bài ca về tình yêu thương, lòng vị tha. Nó cho thấy sức mạnh tinh thần có thể chiến thắng sự khắc nghiệt của hoàn cảnh và sự tàn bạo của bản năng.
• Đặt ra câu hỏi về bản chất con người: Truyện buộc người đọc phải suy ngẫm: Trong hoàn cảnh tương tự, chúng ta sẽ lựa chọn như thế nào? Đâu là ranh giới giữa "người" và "con" trong chính chúng ta?
• Giá trị của sự sống: Sự sống là quý giá, nhưng sống sao cho xứng đáng là một con người còn quý giá hơn. Cái chết của người đầu bếp còn ý nghĩa hơn sự tồn tại của những kẻ sống bằng cách chà đạp lên người khác.

IV. ĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT

1. Nghệ thuật xây dựng tình huống truyện độc đáo

Như đã phân tích, thành công lớn nhất của Bô-en là tạo ra một tình huống truyện kịch tính, éo le. Tình huống này giống như một "thuốc thử liều cao" để đo lường nhân cách và phẩm giá con người, làm bộc lộ tất cả những gì sâu kín nhất trong tâm hồn họ.

2. Nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn

Tác giả lựa chọn ngôi kể thứ nhất (nhân vật "tôi"), giúp câu chuyện mang tính chân thực, khách quan và tăng cường sự đồng cảm của người đọc. Điểm nhìn trần thuật qua lăng kính của một người trong cuộc giúp độc giả như được trực tiếp trải nghiệm sự kiện, trực tiếp đối mặt với sự giằng xé đạo đức.

3. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật sắc sảo

Bô-en là bậc thầy trong việc phân tích tâm lí. Ông không miêu tả nhiều về hành động mà tập trung khắc họa thế giới nội tâm phức tạp của các nhân vật: sự tuyệt vọng của đám đông, sự lạnh lùng của viên thuyền trưởng, sự giằng xé của nhân vật "tôi", và đặc biệt là sự chuyển biến âm thầm mà quyết liệt trong tâm hồn người đầu bếp.

4. Ngôn ngữ và hình ảnh giàu sức gợi

Ngôn ngữ truyện giản dị, cô đọng nhưng đầy sức nặng. Các hình ảnh mang tính biểu tượng cao (chiếc xuồng, đại dương, mặt trời...) góp phần tạo nên không khí truyện và thể hiện sâu sắc tư tưởng của tác giả. Hình ảnh người đầu bếp chìm dần xuống biển trở thành một biểu tượng bất tử cho sự hi sinh cao cả.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức và tư duy sâu hơn về tác phẩm.

1. Câu hỏi 1: Phân tích sự đối lập trong quan niệm sống giữa nhân vật viên thuyền trưởng và người đầu bếp trong truyện ngắn "Trên xuồng cứu nạn". Theo anh/chị, sự hi sinh của người đầu bếp mang lại ý nghĩa gì?
   Gợi ý trả lời:
   • Phân tích rõ hai luồng tư tưởng: triết lí vị lợi, tàn nhẫn của thuyền trưởng và triết lí nhân văn, vị tha của người đầu bếp (dựa vào bảng so sánh ở trên).
   • Nêu bật ý nghĩa sự hi sinh: khẳng định giá trị tình người, phẩm giá con người; thức tỉnh lương tri của những người còn lại; lên án triết lí sinh tồn ích kỉ; để lại bài học sâu sắc về sự lựa chọn đạo đức.
2. Câu hỏi 2: Vai trò của nhân vật "tôi" (người kể chuyện) trong việc thể hiện chủ đề, tư tưởng của tác phẩm là gì?
   Gợi ý trả lời:
   • "Tôi" là người chứng kiến, giúp câu chuyện trở nên chân thực.
   • "Tôi" là người dẫn dắt cảm xúc của độc giả, thể hiện sự giằng xé nội tâm mà một người bình thường phải đối mặt.
   • "Tôi" là tiếng nói của lương tri, là người nhận ra và ca ngợi vẻ đẹp của sự hi sinh, qua đó thể hiện trực tiếp quan điểm nhân văn của tác giả.
3. Câu hỏi 3: Từ câu chuyện "Trên xuồng cứu nạn", anh/chị hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ về giá trị của sự hi sinh trong cuộc sống hiện nay.
   Gợi ý trả lời:
   • Khẳng định sự hi sinh vẫn luôn là một giá trị cao đẹp trong xã hội hiện đại.
   • Nêu các biểu hiện của sự hi sinh: không chỉ là hi sinh tính mạng, mà còn là sự cống hiến thầm lặng vì cộng đồng (y bác sĩ tuyến đầu, thầy cô giáo vùng cao, những người làm từ thiện...).
   • Phân biệt sự hi sinh cao cả với những hành động mù quáng, tiêu cực.
   • Liên hệ bản thân: rèn luyện tinh thần vị tha, sẵn sàng cho đi, sống có trách nhiệm với cộng đồng.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Trên xuồng cứu nạn" của Bô-en là một kiệt tác ngắn gọn nhưng chứa đựng những vấn đề nhân sinh lớn lao. Bằng cách đặt con người vào tình huống giới hạn, tác phẩm đã phơi bày hai mặt đối lập trong bản chất con người: phần "con" ích kỉ, tàn nhẫn và phần "Người" nhân ái, cao thượng. Sự hi sinh của người đầu bếp không chỉ cứu sống những người còn lại về mặt thể xác mà còn cứu rỗi tâm hồn họ, khẳng định một chân lí vĩnh cửu: tình yêu thương và lòng vị tha chính là ánh sáng soi rọi, giúp con người vượt qua những hoàn cảnh tăm tối nhất để giữ trọn phẩm giá. Tác phẩm là một bài học đắt giá, buộc mỗi chúng ta phải tự vấn về những lựa chọn đạo đức của chính mình trong cuộc sống.