Soạn bài Tri thức ngữ văn lớp 9 trang 40: Thơ tự do & Tượng trưng

A. MỞ ĐẦU: KHÁI QUÁT VỀ TRI THỨC NGỮ VĂN BÀI 4

Chào các em học sinh lớp 9! Bài học hôm nay sẽ trang bị cho các em những công cụ tri thức ngữ văn quan trọng, được giới thiệu trong sách giáo khoa Ngữ văn 9, bộ Kết nối tri thức, trang 40. Đây là những kiến thức nền tảng giúp các em không chỉ giải mã các tác phẩm thơ hiện đại mà còn nâng cao năng lực đọc hiểu trong thế giới thông tin rộng lớn. Chúng ta sẽ cùng nhau khám phá ba mảng kiến thức chính: Thơ tự do, Yếu tố tượng trưng trong thơ, và kĩ năng Đọc nhanh, nắm bắt thông tin chính trong văn bản thông tin. Việc nắm vững những tri thức này sẽ mở ra một cánh cửa mới, giúp các em tiếp cận văn học một cách sâu sắc hơn, đồng thời rèn luyện tư duy phản biện và khả năng tự học hiệu quả. Sau bài học, các em sẽ tự tin phân tích một bài thơ tự do, nhận diện và lý giải các biểu tượng nghệ thuật, cũng như áp dụng thành thạo các chiến lược đọc thông minh vào học tập và cuộc sống.

B. NỘI DUNG CHÍNH: PHÂN TÍCH CHUYÊN SÂU

I. Khám phá Thơ tự do

Thơ tự do là một trong những thể loại tiêu biểu của thơ ca hiện đại Việt Nam. Việc hiểu rõ đặc điểm của nó là chìa khóa để cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp và tư tưởng của nhiều tác phẩm quan trọng trong chương trình.

1. Định nghĩa và Nguồn gốc

a. Thơ tự do là gì?

Thơ tự do là thể thơ không tuân theo các quy tắc chặt chẽ về số câu, số chữ trong mỗi câu, cách gieo vần, ngắt nhịp hay cấu trúc bài thơ. Thay vào đó, hình thức của bài thơ được quyết định bởi mạch cảm xúc, tư tưởng và dụng ý nghệ thuật của nhà thơ. Sự tự do này cho phép tác giả thể hiện những cung bậc tình cảm phức tạp, những suy tư đa chiều một cách linh hoạt và chân thực nhất.

b. Nguồn gốc và sự phát triển

Thơ tự do bắt đầu xuất hiện và phát triển mạnh mẽ trong phong trào Thơ mới (1932-1945), song hành với quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam. Nó là kết quả của nhu cầu giải phóng cái tôi cá nhân, phá bỏ những khuôn sáo gò bó của thơ ca trung đại. Các nhà thơ như Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Xuân Diệu đã có những thử nghiệm ban đầu. Sau Cách mạng tháng Tám, đặc biệt là trong giai đoạn kháng chiến và thời kỳ đổi mới, thơ tự do đã trở thành một trong những thể loại chủ đạo, được nhiều tác giả lớn như Nguyễn Khoa Điềm, Lưu Quang Vũ, Y Phương, Thanh Thảo sử dụng để phản ánh hiện thực đời sống và tâm tư con người thời đại.

2. Đặc điểm nhận diện của thơ tự do

Để nhận biết một bài thơ tự do, chúng ta cần dựa vào những đặc điểm hình thức và nội dung rất đặc trưng của nó.

a. Về hình thức: Sự phá vỡ các quy tắc

• Số tiếng và số dòng: Không cố định. Các câu thơ có thể rất ngắn (1-2 tiếng) hoặc rất dài (hơn 10 tiếng), xen kẽ nhau một cách linh hoạt. Số dòng trong một khổ, số khổ trong một bài cũng không bị giới hạn. Ví dụ, trong bài "Nói với con" của Y Phương, có câu ngắn "Ngày đầu tiên đẹp nhất trên đời", lại có câu dài hơn "Người đồng mình yêu lắm con ơi, đan lờ cài nan hoa".
• Vần và nhịp: Vần trong thơ tự do có thể được gieo một cách ngẫu hứng (vần chân, vần lưng, vần cách) hoặc thậm chí không có vần. Nhịp điệu của bài thơ không phụ thuộc vào các mô hình cố định (như 2/2/2, 4/3) mà được tạo ra bởi sự lên xuống của ngữ điệu, sự ngắt nghỉ tự nhiên của dòng cảm xúc. Nhịp thơ chính là nhịp của tâm hồn.

b. Về cấu trúc và mạch cảm xúc

Nếu thơ truyền thống thường có cấu trúc chặt chẽ (đề-thực-luận-kết), thì cấu trúc của thơ tự do lại do mạch vận động của cảm xúc và tư tưởng quyết định. Bài thơ có thể được xây dựng dựa trên sự liên tưởng, hồi tưởng, dòng suy tư miên man hoặc những trạng thái cảm xúc đột ngột. Chính sự tự do trong cấu trúc này giúp nhà thơ thể hiện được những diễn biến tâm lí phức tạp, những luồng suy nghĩ bất chợt một cách tự nhiên nhất.

c. Về ngôn ngữ và hình ảnh

Thơ tự do thường có xu hướng sử dụng ngôn ngữ gần với lời nói thường ngày, mang tính khẩu ngữ, tự nhiên và sống động. Hình ảnh thơ cũng được sáng tạo mới mẻ, không bị lệ thuộc vào các ước lệ, điển cố văn học cũ. Nhà thơ có thể đưa vào thơ những hình ảnh chân thực, gai góc của đời sống, kết hợp với những hình ảnh mang tính biểu tượng, giàu sức liên tưởng.

3. Phân biệt thơ tự do và các thể thơ khác

Việc so sánh giúp chúng ta nhận ra sự khác biệt và nét độc đáo của thơ tự do.

4. Ví dụ phân tích chuyên sâu

Chúng ta hãy xem xét một đoạn trong bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ" của Thanh Hải. Mặc dù bài thơ chủ yếu được viết theo thể 5 chữ, nhưng có những đoạn tác giả đã phá cách, sử dụng các câu dài ngắn khác nhau để thể hiện cảm xúc, gần với đặc điểm thơ tự do:

"Ta làm con chim hót
Ta làm một cành hoa
Ta nhập vào hòa ca
Một nốt trầm xao xuyến."

Đoạn thơ trên có 3 câu 5 tiếng và câu cuối chỉ có 4 tiếng. Sự thay đổi đột ngột này không phải là ngẫu nhiên. Câu "Một nốt trầm xao xuyến" ngắn lại, lắng xuống, thể hiện chính xác ước nguyện khiêm tốn, chân thành của nhà thơ. Đó là khát vọng được cống hiến một cách thầm lặng, như một nốt trầm chứ không phải nốt cao vút, trong bản hòa ca chung của cuộc đời. Hình thức câu chữ đã phục vụ đắc lực cho việc biểu đạt nội dung cảm xúc. Đây chính là tinh thần của thơ tự do.

II. Giải mã Yếu tố tượng trưng trong thơ

Yếu tố tượng trưng là một phương thức biểu đạt nghệ thuật tinh tế và hàm súc, giúp thơ ca vượt lên trên ý nghĩa bề mặt của câu chữ để chạm đến những tầng nghĩa sâu xa.

1. Tượng trưng là gì?

a. Định nghĩa khái niệm

Yếu tố tượng trưng trong thơ là việc sử dụng một hình ảnh, sự vật, hiện tượng cụ thể (cái biểu đạt) để gợi lên một ý niệm, tư tưởng, tình cảm trừu tượng (cái được biểu đạt). Mối liên hệ giữa cái biểu đạt và cái được biểu đạt thường mang tính quy ước (do văn hóa, lịch sử) hoặc do nhà thơ sáng tạo ra, tạo nên tính đa nghĩa, gợi mở cho hình tượng thơ.

Ví dụ: Hình ảnh con thuyền và bến bờ thường tượng trưng cho người ra đi (người con trai) và người ở lại (người con gái), cho khát vọng và sự đợi chờ.

b. Phân biệt Tượng trưng, Ẩn dụ và Hoán dụ

Đây là ba phép tu từ dễ gây nhầm lẫn. Ta có thể phân biệt chúng như sau:

• Ẩn dụ: Dựa trên sự tương đồng (giống nhau) về một phương diện nào đó. Ví dụ: "Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi" (trong "Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ" của Nguyễn Khoa Điềm) - gọi "bắp" là "mặt trời" vì sự tương đồng về vai trò quan trọng, nguồn sống.
• Hoán dụ: Dựa trên sự tương cận (gần gũi, có liên quan). Ví dụ: "Áo nâu liền với áo xanh" - lấy màu áo (dấu hiệu) để chỉ người nông dân và người công nhân.
• Tượng trưng: Ở một cấp độ cao hơn, phức tạp hơn. Một hình ảnh tượng trưng có thể bao hàm cả ẩn dụ và hoán dụ, nhưng nó thường mang ý nghĩa khái quát, triết lí hơn và có thể trở thành biểu tượng xuyên suốt tác phẩm hoặc cả một nền văn hóa. Ví dụ, hình ảnh "vầng trăng" trong bài "Ánh trăng" của Nguyễn Duy không chỉ là một ẩn dụ đơn thuần mà đã trở thành một biểu tượng đa nghĩa: là quá khứ nghĩa tình, là vẻ đẹp vĩnh hằng, là sự nghiêm khắc nhắc nhở, là lương tâm con người.

2. Vai trò và ý nghĩa của yếu tố tượng trưng

a. Tạo chiều sâu, đa nghĩa cho tác phẩm

Yếu tố tượng trưng phá vỡ cách hiểu đơn nhất. Mỗi độc giả, với trải nghiệm và vốn văn hóa riêng, có thể khám phá những tầng nghĩa khác nhau từ cùng một hình ảnh tượng trưng. Điều này làm cho tác phẩm có sức sống lâu bền, luôn mời gọi sự khám phá.

b. Thể hiện tư tưởng, tình cảm một cách hàm súc

Thay vì diễn giải dài dòng, nhà thơ có thể dùng một hình ảnh tượng trưng để gói trọn những suy tư, chiêm nghiệm sâu sắc. Hình tượng "mùa xuân nho nhỏ" của Thanh Hải là một ví dụ. Nó hàm chứa cả quan niệm về sự thống nhất giữa cá nhân và cộng đồng, cả khát vọng cống hiến bền bỉ, khiêm nhường.

c. Tăng sức gợi hình, gợi cảm

Những hình ảnh tượng trưng thường có sức lay động mạnh mẽ đến giác quan và cảm xúc của người đọc. Chúng tạo ra những liên tưởng phong phú, làm cho thế giới thơ trở nên lung linh, huyền ảo và đầy ám ảnh.

3. Cách nhận biết và phân tích yếu tố tượng trưng

a. Dấu hiệu nhận biết

• Sự lặp lại: Một hình ảnh, sự vật được lặp đi lặp lại nhiều lần trong bài thơ, thường là dấu hiệu cho thấy nó mang một ý nghĩa đặc biệt.
• Sự khác thường: Hình ảnh được đặt trong một ngữ cảnh lạ, được miêu tả với những thuộc tính không bình thường.
• Tính biểu tượng văn hóa: Một số hình ảnh đã mang sẵn ý nghĩa tượng trưng trong văn hóa, truyền thống (cây tre tượng trưng cho sức sống, phẩm chất người Việt; hoa sen tượng trưng cho sự thanh cao...).
• Nhan đề và các chú thích: Đôi khi chính nhan đề hoặc lời đề từ, chú thích của tác giả đã gợi ý về ý nghĩa tượng trưng.

b. Các bước phân tích

1. Nhận diện: Xác định hình ảnh, chi tiết có khả năng là yếu tố tượng trưng dựa vào các dấu hiệu trên.
2. Miêu tả: Phân tích cách tác giả miêu tả hình ảnh đó (qua các từ ngữ, biện pháp tu từ nào).
3. Giải mã lớp nghĩa bề mặt: Hình ảnh đó có nghĩa đen là gì?
4. Giải mã lớp nghĩa tượng trưng: Liên hệ hình ảnh với toàn bộ tác phẩm, với hoàn cảnh sáng tác, với tư tưởng của tác giả và bối cảnh văn hóa để suy ra các tầng nghĩa biểu tượng.
5. Tổng hợp: Khái quát vai trò, ý nghĩa của yếu tố tượng trưng đó trong việc thể hiện chủ đề, tư tưởng của tác phẩm.

4. Ví dụ phân tích yếu tố tượng trưng trong thơ lớp 9

Phân tích hình ảnh cây tre trong bài "Viếng lăng Bác" của Viễn Phương:

• Nhận diện: Hình ảnh cây tre xuất hiện ở đầu và cuối bài thơ ("hàng tre xanh xanh Việt Nam", "muốn làm cây tre trung hiếu chốn này").
• Miêu tả: Tre được miêu tả với màu "xanh xanh", đứng thẳng hàng, hiên ngang trong "bão táp mưa sa".
• Nghĩa đen: Cây tre là một loài cây rất quen thuộc, được trồng quanh lăng Bác.
• Nghĩa tượng trưng:
  • Hình ảnh "hàng tre" ở đầu bài là một hình ảnh tả thực nhưng lập tức gợi liên tưởng đến phẩm chất của con người, dân tộc Việt Nam: kiên cường, bất khuất, bền bỉ, đoàn kết ("Bão táp mưa sa đứng thẳng hàng").
  • Ở cuối bài, hình ảnh "cây tre trung hiếu" là ước nguyện của nhà thơ, là sự hóa thân. Nó tượng trưng cho lòng thành kính, sự trung thành tuyệt đối và ý nguyện được mãi mãi ở bên, canh giấc ngủ cho Người.
• Tổng hợp: Hình ảnh cây tre đã trở thành một biểu tượng nghệ thuật sâu sắc, vừa thể hiện được cốt cách dân tộc, vừa bộc lộ được tình cảm cá nhân của nhà thơ đối với Bác, tạo cho bài thơ một cấu trúc đầu cuối tương ứng, làm đậm nét chủ đề.

III. Rèn luyện kĩ năng đọc nhanh và nắm bắt thông tin chính

Trong thời đại bùng nổ thông tin, đọc nhanh và nắm bắt thông tin chính không còn là một kĩ năng cộng thêm mà là một yêu cầu thiết yếu đối với mỗi học sinh.

1. Tầm quan trọng của kĩ năng

a. Trong học tập

Giúp các em nhanh chóng tìm kiếm tài liệu, đọc sách giáo khoa, tài liệu tham khảo một cách hiệu quả, tiết kiệm thời gian. Khi làm bài thi, kĩ năng này giúp đọc lướt đề bài, xác định yêu cầu và phân bổ thời gian hợp lí.

b. Trong đời sống

Giúp cập nhật tin tức hàng ngày, đọc các văn bản hướng dẫn sử dụng, hợp đồng, email... một cách nhanh chóng và chính xác. Đây là nền tảng của năng lực tự học và thích ứng với môi trường làm việc chuyên nghiệp sau này.

2. Các chiến lược đọc hiệu quả

Hai chiến lược phổ biến và hiệu quả nhất là đọc lướt (Skimming) và đọc quét (Scanning).

a. Đọc lướt (Skimming)

• Mục đích: Để nắm được ý chính, nội dung bao quát của toàn bộ văn bản trong thời gian ngắn nhất. Trả lời câu hỏi: "Văn bản này nói về cái gì?"
• Kĩ thuật:
  • Đọc nhan đề, phụ đề, sapo (đoạn giới thiệu).
  • Đọc các đề mục lớn (headings).
  • Đọc câu chủ đề (thường là câu đầu hoặc câu cuối) của mỗi đoạn văn.
  • Chú ý đến các từ khóa, các từ được in đậm, in nghiêng.
  • Đọc lướt phần kết luận để nắm bắt tóm tắt.

b. Đọc quét (Scanning)

• Mục đích: Để tìm kiếm một thông tin cụ thể, chi tiết trong văn bản mà không cần đọc toàn bộ. Trả lời các câu hỏi: Ai? Cái gì? Khi nào? Ở đâu? Bao nhiêu?
• Kĩ thuật:
  • Xác định rõ từ khóa của thông tin cần tìm (một cái tên, một ngày tháng, một con số, một thuật ngữ).
  • Đưa mắt nhìn nhanh qua văn bản theo đường ziczac hoặc theo chiều dọc, tập trung tìm kiếm từ khóa đó.
  • Khi tìm thấy từ khóa, hãy dừng lại và đọc kĩ câu hoặc cụm câu xung quanh nó để lấy thông tin cần thiết.

3. Quy trình đọc và ghi nhận thông tin chính

Để việc đọc đạt hiệu quả cao nhất, các em nên tuân theo một quy trình khoa học:

1. Bước 1: Xác định mục đích đọc. Trước khi đọc, hãy tự hỏi: "Mình đọc văn bản này để làm gì? Để biết ý chính, để tìm một số liệu, hay để hiểu sâu?" Mục đích sẽ quyết định chiến lược đọc.
2. Bước 2: Xem xét tổng quan. Dành 30 giây để nhìn qua toàn bộ văn bản: độ dài, bố cục, hình ảnh, biểu đồ... để có cái nhìn ban đầu.
3. Bước 3: Áp dụng kĩ năng đọc lướt/quét. Dùng Skimming để nắm ý chính, sau đó dùng Scanning để tìm các chi tiết quan trọng cần ghi nhớ.
4. Bước 4: Đọc kĩ và ghi chú. Với những phần quan trọng đã xác định, hãy đọc chậm lại, suy ngẫm và ghi chú thông tin chính bằng cách gạch chân, viết ra lề, hoặc tóm tắt bằng sơ đồ tư duy (mind map).

4. Bài tập thực hành

Đọc văn bản sau và trả lời các câu hỏi bên dưới:

Tác hại của ô nhiễm tiếng ồn đô thị

Ô nhiễm tiếng ồn, một vấn đề ngày càng trầm trọng tại các đô thị lớn, gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực đến sức khỏe con người và chất lượng cuộc sống. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tiếng ồn trên 85 decibel (dB) kéo dài có thể gây tổn thương thính giác vĩnh viễn.

Các nguồn gây ô nhiễm tiếng ồn chính ở đô thị bao gồm giao thông (xe máy, ô tô, còi xe), các công trình xây dựng, hoạt động sản xuất và sinh hoạt của con người (loa đài, karaoke). Nghiên cứu của Viện Sức khỏe nghề nghiệp và Môi trường Việt Nam năm 2022 cho thấy, mức độ tiếng ồn trung bình tại nhiều trục đường chính ở Hà Nội và TP.HCM thường xuyên vượt ngưỡng cho phép (70 dB vào ban ngày).

Về sức khỏe, ô nhiễm tiếng ồn không chỉ gây suy giảm thính lực mà còn dẫn đến các vấn đề khác như rối loạn giấc ngủ, tăng huyết áp, stress, giảm khả năng tập trung. Đối với trẻ em, việc tiếp xúc thường xuyên với tiếng ồn lớn có thể ảnh hưởng đến sự phát triển nhận thức và kết quả học tập. Do đó, việc áp dụng các biện pháp giảm thiểu tiếng ồn như trồng cây xanh, xây dựng tường cách âm và nâng cao ý thức cộng đồng là vô cùng cấp thiết.

Câu hỏi:

1. (Dùng Skimming) Văn bản này chủ yếu nói về vấn đề gì?
2. (Dùng Scanning) Theo WHO, tiếng ồn ở mức bao nhiêu decibel có thể gây tổn thương thính giác?
3. (Dùng Scanning) Nghiên cứu của cơ quan nào đã được trích dẫn trong bài?
4. (Dùng Skimming) Bài viết đề xuất những giải pháp nào để giảm thiểu tiếng ồn?

Hướng dẫn trả lời:

1. Vấn đề tác hại của ô nhiễm tiếng ồn tại các đô thị và các giải pháp.
2. Trên 85 decibel (dB).
3. Viện Sức khỏe nghề nghiệp và Môi trường Việt Nam.
4. Trồng cây xanh, xây dựng tường cách âm, nâng cao ý thức cộng đồng.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

1. Câu 1: Trình bày những đặc điểm cơ bản của thơ tự do về hình thức (số tiếng, số dòng, vần, nhịp). Theo em, ưu thế của thể thơ này so với các thể thơ cách luật là gì?

   Hướng dẫn trả lời: Nêu các đặc điểm đã học: số tiếng/dòng không cố định, vần/nhịp linh hoạt. Phân tích ưu thế: giúp diễn tả chân thực, linh hoạt các cung bậc cảm xúc phức tạp, dòng chảy suy nghĩ tự nhiên, phá vỡ sự gò bó, thể hiện cái tôi cá nhân mạnh mẽ.

2. Câu 2: Phân biệt yếu tố tượng trưng và phép ẩn dụ trong thơ. Hãy chọn một hình ảnh mà em cho là có tính tượng trưng trong một bài thơ đã học ở chương trình Ngữ văn 9 (ví dụ: "ánh trăng" trong bài "Ánh trăng", "bếp lửa" trong bài "Bếp lửa", "đầu súng trăng treo" trong bài "Đồng chí") và phân tích ý nghĩa tượng trưng của hình ảnh đó.

   Hướng dẫn trả lời: Nêu sự khác biệt: ẩn dụ dựa trên tương đồng, tượng trưng mang tính khái quát, đa nghĩa, triết lí hơn. Chọn một hình ảnh, ví dụ "bếp lửa", và phân tích các lớp nghĩa: (1) Nghĩa thực: nơi đun nấu, sưởi ấm. (2) Nghĩa tượng trưng: biểu tượng cho tình bà ấm áp, cho gia đình, quê hương, cho cội nguồn và những kỉ niệm tuổi thơ, là điểm tựa tinh thần nâng bước cháu trên đường đời.

3. Câu 3: Em hãy giải thích sự khác nhau giữa hai kĩ năng đọc lướt (skimming) và đọc quét (scanning) về mục đích và kĩ thuật. Nêu một tình huống cụ thể trong học tập môn Lịch sử mà em cần vận dụng cả hai kĩ năng này để hoàn thành một nhiệm vụ.

   Hướng dẫn trả lời: Lập bảng so sánh mục đích (skimming: lấy ý chính; scanning: tìm chi tiết cụ thể) và kĩ thuật (skimming: đọc đầu/cuối đoạn; scanning: tìm từ khóa). Tình huống ví dụ: Khi được giao nhiệm vụ "Tìm hiểu về chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954", em sẽ: (1) Dùng skimming để đọc lướt một bài dài về lịch sử Việt Nam giai đoạn 1945-1954 để xác định đoạn nào nói về chiến dịch. (2) Dùng scanning trong đoạn văn đó để tìm nhanh các thông tin cụ thể như: ngày bắt đầu/kết thúc, tên các vị tướng chỉ huy, số lượng quân lính hai bên.

D. KẾT LUẬN VÀ TÓM TẮT

Bài học hôm nay đã cung cấp cho các em ba khối tri thức quan trọng. Thứ nhất, chúng ta đã hiểu rõ về thơ tự do – một thể thơ hiện đại, linh hoạt, là phương tiện hữu hiệu để biểu đạt cái tôi và những cảm xúc phức tạp. Thứ hai, chúng ta đã học cách giải mã yếu tố tượng trưng, khám phá những tầng nghĩa sâu sắc mà nhà thơ gửi gắm qua các hình ảnh nghệ thuật. Cuối cùng, các em đã được trang bị hai kĩ năng đọc thiết yếu là skimming và scanning, giúp tiếp nhận thông tin nhanh và hiệu quả. Đây là những công cụ không chỉ giúp các em học tốt môn Ngữ văn mà còn là hành trang quý giá cho quá trình học tập suốt đời. Hãy thường xuyên luyện tập phân tích thơ và áp dụng các kĩ năng đọc vào thực tế để biến tri thức thành kĩ năng của riêng mình.