A. PHẦN MỞ ĐẦU: Chìa khóa vạn năng để khám phá thế giới truyện kể
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Khi bước vào một ngôi nhà mới, chúng ta cần có chìa khóa để mở những cánh cửa đầu tiên. Tương tự như vậy, để khám phá thế giới văn học phong phú, đặc biệt là thể loại truyện, chúng ta cần những "chìa khóa" tri thức nền tảng. Bài học "Tri thức Ngữ văn" trang 11 trong sách Cánh diều chính là chùm chìa khóa vạn năng đó. Bài soạn này sẽ giúp các em không chỉ hiểu rõ các khái niệm cốt lõi như truyện, cốt truyện, nhân vật, người kể chuyện, bối cảnh, mà còn biết cách vận dụng chúng để phân tích, cảm thụ tác phẩm một cách sâu sắc và tinh tế hơn. Nắm vững những kiến thức này, các em sẽ tự tin như một nhà thám hiểm, sẵn sàng giải mã mọi "ẩn số" mà tác giả gửi gắm trong từng câu chuyện.
B. NỘI DUNG CHÍNH: Giải mã các yếu tố cấu thành tác phẩm truyện
1. Truyện và các đặc trưng cơ bản
Trước hết, chúng ta cần hiểu rõ "truyện" là gì và nó khác với các thể loại khác như thơ hay kịch ra sao.
1.1. Định nghĩa về truyện
Truyện là một thể loại văn học tự sự, dùng ngôn ngữ văn xuôi để tái hiện lại đời sống con người và xã hội thông qua một chuỗi các sự kiện (cốt truyện), được kể lại bởi một người kể chuyện, với sự tham gia của các nhân vật trong một không gian và thời gian cụ thể (bối cảnh).
Nói một cách đơn giản, khi đọc một tác phẩm mà các em thấy có câu chuyện, có nhân vật hành động, có sự việc diễn ra theo một trình tự nào đó, thì đó chính là truyện. Ví dụ các tác phẩm các em đã học như "Lão Hạc" (Nam Cao), "Chiếc lược ngà" (Nguyễn Quang Sáng) đều là những truyện ngắn xuất sắc.
1.2. Phân biệt truyện với thơ và kịch
Để hiểu sâu hơn, chúng ta hãy thử so sánh truyện với hai người "anh em" khác trong gia đình văn học là thơ và kịch nhé.
- So với thơ: Thơ chủ yếu dùng để biểu đạt cảm xúc, tình cảm một cách trực tiếp, cô đọng qua ngôn ngữ giàu hình ảnh và nhịp điệu. Truyện lại tập trung vào việc kể lại một câu chuyện, tái hiện sự kiện và hành động của nhân vật. Nếu thơ là tiếng lòng thì truyện là bức tranh đời sống.
- So với kịch: Kịch được viết ra chủ yếu để trình diễn trên sân khấu. Ngôn ngữ kịch chủ yếu là lời thoại của nhân vật và các chỉ dẫn sân khấu. Trong khi đó, truyện có sự hiện diện của người kể chuyện, người dẫn dắt, miêu tả và bình luận về mọi thứ diễn ra.
2. Cốt truyện: "Bộ xương" của tác phẩm
Nếu coi tác phẩm truyện là một cơ thể sống, thì cốt truyện chính là bộ xương, là khung sườn nâng đỡ toàn bộ câu chuyện.
2.1. Cốt truyện là gì?
Cốt truyện là hệ thống các sự kiện, biến cố chính được sắp xếp theo một trình tự nhất định, tạo nên sự phát triển của câu chuyện, thể hiện mối quan hệ nhân quả và diễn biến tâm lí, số phận của nhân vật.
Cốt truyện giúp chúng ta trả lời câu hỏi: "Chuyện gì đã xảy ra?". Nó không phải là tất cả các chi tiết mà chỉ là chuỗi sự kiện quan trọng nhất, làm nòng cốt cho tác phẩm.
2.2. Các thành phần của một cốt truyện điển hình
Một cốt truyện thường phát triển qua 5 giai đoạn chính, giống như một con đường có lúc bằng phẳng, có lúc lên dốc, có lúc ở trên đỉnh rồi lại từ từ đi xuống.
- Trình bày (Mở đầu): Giới thiệu bối cảnh (thời gian, không gian), nhân vật chính và tình huống xuất phát của câu chuyện. Giai đoạn này tạo nền tảng cho những diễn biến sắp tới. Ví dụ: Trong truyện "Lão Hạc", phần mở đầu giới thiệu về lão Hạc, hoàn cảnh nghèo khó, người con trai đi phu và kỉ vật duy nhất là cậu Vàng.
- Thắt nút (Khởi đầu xung đột): Một sự kiện xảy ra, phá vỡ trạng thái cân bằng ban đầu, tạo ra mâu thuẫn, xung đột và đẩy câu chuyện về phía trước. Ví dụ: Lão Hạc đứng trước lựa chọn khó khăn: giữ lại cậu Vàng hay bán đi để có tiền sống qua ngày và giữ mảnh vườn cho con.
- Phát triển: Bao gồm một chuỗi các sự kiện, hành động làm cho mâu thuẫn, xung đột ngày càng gay gắt, phức tạp. Đây thường là phần dài nhất của câu chuyện. Ví dụ: Lão Hạc dằn vặt, đau khổ, cuối cùng quyết định bán cậu Vàng. Lão sống trong sự giày vò và từ chối mọi sự giúp đỡ.
- Đỉnh điểm (Cao trào): Là thời điểm mâu thuẫn, xung đột bị đẩy lên tới mức cao nhất, căng thẳng nhất, đòi hỏi phải có một giải pháp. Đây là nút thắt quan trọng nhất của câu chuyện. Ví dụ: Lão Hạc xin Binh Tư bả chó và bất ngờ chết một cái chết dữ dội, tức tưởi.
- Mở nút (Kết thúc): Mâu thuẫn được giải quyết, câu chuyện đi đến hồi kết. Kết thúc có thể là có hậu, bi kịch hoặc kết thúc mở, tùy thuộc vào ý đồ của tác giả. Ví dụ: Cái chết của lão Hạc được làm sáng tỏ. Ông giáo "tôi" vỡ lẽ ra phẩm giá cao đẹp của lão.
3. Nhân vật: "Linh hồn" của câu chuyện
Không có nhân vật thì không có câu chuyện. Nhân vật là người thực hiện hành động, bộc lộ suy nghĩ, tình cảm và qua đó, nhà văn gửi gắm thông điệp của mình.
3.1. Khái niệm nhân vật văn học
Nhân vật văn học là con người (hoặc loài vật, đồ vật được nhân hoá) được nhà văn miêu tả, thể hiện trong tác phẩm, mang những đặc điểm về tính cách, số phận, ngoại hình riêng.
3.2. Phân loại nhân vật
Chúng ta có thể phân loại nhân vật theo nhiều cách khác nhau:
- Dựa vào vai trò trong cốt truyện:
- Nhân vật chính: Đóng vai trò trung tâm, xuất hiện nhiều, hành động và số phận của họ quyết định sự phát triển của cốt truyện. Ví dụ: Lão Hạc, anh Sáu ("Chiếc lược ngà").
- Nhân vật phụ: Có vai trò thứ yếu, giúp làm nổi bật nhân vật chính hoặc thúc đẩy một vài tình tiết của câu chuyện. Ví dụ: Ông giáo, Binh Tư trong "Lão Hạc".
- Dựa vào phẩm chất, tính cách:
- Nhân vật chính diện: Đại diện cho cái tốt, cái đẹp, lí tưởng của tác giả.
- Nhân vật phản diện: Đại diện cho cái xấu, cái ác, thế lực cản trở.
3.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật
Để một nhân vật trở nên sống động, "thật" như người đời thường, nhà văn thường sử dụng phối hợp nhiều biện pháp nghệ thuật:
- Miêu tả ngoại hình: Trang phục, diện mạo, vóc dáng... Ngoại hình có thể hé lộ phần nào tính cách, nghề nghiệp hoặc số phận của nhân vật. Ví dụ: Vẻ "cái mặt hắn lúc nào cũng non choẹt" của anh thanh niên trong "Lặng lẽ Sa Pa" cho thấy sự trẻ trung, yêu đời.
- Miêu tả hành động, cử chỉ: "Hành động nói lên tất cả". Qua việc làm của nhân vật, chúng ta hiểu được họ là người như thế nào. Ví dụ: Hành động anh Sáu cố gắng làm chiếc lược ngà cho con gái trong những ngày ở chiến khu đã thể hiện tình yêu con sâu sắc.
- Miêu tả nội tâm: Đây là cách đi sâu vào thế giới bên trong của nhân vật, thông qua những suy nghĩ, cảm xúc, dằn vặt, trăn trở... được diễn tả trực tiếp hoặc gián tiếp. Ví dụ: Dòng suy nghĩ đầy đau đớn của Lão Hạc sau khi bán cậu Vàng: "Khốn nạn... Ông giáo ơi! Nó có biết gì đâu!".
- Miêu tả qua ngôn ngữ: Lời nói (đối thoại) hoặc suy nghĩ (độc thoại) của nhân vật cũng là một phương tiện quan trọng để thể hiện tính cách. Cách xưng hô, dùng từ, giọng điệu đều góp phần khắc họa nhân vật.
4. Người kể chuyện và điểm nhìn nghệ thuật
Mỗi câu chuyện đều được kể bởi một ai đó. "Ai đó" chính là người kể chuyện, và cách họ nhìn nhận, kể lại câu chuyện được gọi là điểm nhìn nghệ thuật.
4.1. Người kể chuyện và ngôi kể
Quan trọng: Các em cần phân biệt rõ người kể chuyện (một hình tượng do nhà văn tạo ra) và tác giả (nhà văn bằng xương bằng thịt ngoài đời). Người kể chuyện là một công cụ nghệ thuật của tác giả.
Ngôi kể là vị trí, điểm nhìn mà người kể chuyện sử dụng để kể lại câu chuyện. Có hai ngôi kể chính:
- Người kể chuyện ngôi thứ nhất: Người kể chuyện xưng "tôi", trực tiếp tham gia hoặc chứng kiến câu chuyện.
- Ưu điểm: Tạo cảm giác chân thực, gần gũi, dễ dàng đi sâu vào nội tâm nhân vật "tôi".
- Hạn chế: Cái nhìn mang tính chủ quan, chỉ biết những gì nhân vật "tôi" biết, thấy, nghe.
- Ví dụ: Truyện "Tôi đi học" của Thanh Tịnh, người kể chuyện xưng "tôi", kể lại kỉ niệm ngày đầu tiên đến trường của chính mình.
- Người kể chuyện ngôi thứ ba: Người kể chuyện tự giấu mình đi, không xuất hiện trực tiếp, gọi tên nhân vật bằng tên của họ (ông A, chị B...).
- Ưu điểm: Có thể kể chuyện một cách linh hoạt, di chuyển tự do trong không gian, thời gian, biết hết mọi chuyện, kể cả những suy nghĩ thầm kín nhất của nhiều nhân vật (điểm nhìn toàn tri).
- Hạn chế: Có thể tạo ra khoảng cách nhất định giữa người đọc và câu chuyện.
- Ví dụ: Truyện "Lặng lẽ Sa Pa" của Nguyễn Thành Long, người kể chuyện ở ngôi thứ ba đã kể lại câu chuyện của anh thanh niên, ông họa sĩ, cô kĩ sư một cách bao quát.
4.2. Lời người kể chuyện và lời nhân vật
Trong một tác phẩm truyện, ngôn ngữ thường bao gồm hai thành phần chính:
Lời người kể chuyện: Là lời kể, tả, bình luận của người kể chuyện. Nó đóng vai trò dẫn dắt, miêu tả bối cảnh, giới thiệu nhân vật, và đôi khi bày tỏ thái độ, tình cảm.
Lời nhân vật: Là lời nói của các nhân vật trong truyện, thường được thể hiện dưới dạng đối thoại (trò chuyện với nhau) hoặc độc thoại (tự nói với chính mình). Lời nhân vật thường được đặt trong dấu ngoặc kép ("...") hoặc sau dấu gạch đầu dòng (-).
Việc phân biệt và phân tích hai loại lời này giúp chúng ta hiểu sâu hơn về ý đồ nghệ thuật của tác giả.
5. Bối cảnh: Không gian và thời gian nghệ thuật
Bối cảnh không chỉ là phông nền mà còn là một yếu tố quan trọng, tác động trực tiếp đến câu chuyện và nhân vật.
5.1. Bối cảnh là gì?
Bối cảnh là toàn bộ những yếu tố về không gian, thời gian, hoàn cảnh xã hội, lịch sử, văn hóa... nơi câu chuyện diễn ra. Bối cảnh tạo nên môi trường hoạt động cho nhân vật và sự phát triển của cốt truyện.
- Không gian: Là nơi chốn cụ thể (một ngôi làng, một thành phố, một căn nhà...).
- Thời gian: Có thể là một thời điểm lịch sử cụ thể (thời phong kiến, thời kháng chiến) hoặc một khoảng thời gian trong đời người (tuổi thơ, tuổi già).
- Hoàn cảnh xã hội: Tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa của xã hội lúc bấy giờ.
5.2. Vai trò của bối cảnh
- Tô đậm tính cách, số phận nhân vật: Hoàn cảnh có thể quyết định, ảnh hưởng lớn đến hành động và số phận của con người. Ví dụ: Bối cảnh xã hội nông thôn Việt Nam trước 1945 đầy rẫy bất công, đói nghèo đã đẩy Lão Hạc vào bi kịch.
- Tạo không khí cho câu chuyện: Một không gian u ám, lạnh lẽo có thể tạo ra không khí rùng rợn, bi thương. Một không gian tươi sáng, trong lành có thể tạo ra không khí thơ mộng, yên bình.
- Thể hiện chủ đề, tư tưởng của tác phẩm: Thông qua việc xây dựng một bối cảnh cụ thể, nhà văn có thể phản ánh hiện thực xã hội hoặc gửi gắm những thông điệp sâu sắc.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG
Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:
Câu hỏi 1: Chọn một truyện ngắn em đã học trong chương trình Ngữ văn THCS (ví dụ: "Chiếc lược ngà", "Làng", "Lặng lẽ Sa Pa") và phân tích các thành phần của cốt truyện (trình bày, thắt nút, phát triển, đỉnh điểm, mở nút) trong tác phẩm đó.
Gợi ý trả lời: Kẻ bảng hoặc gạch đầu dòng rõ ràng từng phần. Chỉ ra sự kiện tương ứng với mỗi thành phần của cốt truyện. Ví dụ, trong "Làng", sự kiện thắt nút là tin làng Chợ Dầu theo giặc.
Câu hỏi 2: So sánh hiệu quả nghệ thuật của việc sử dụng ngôi kể thứ nhất trong truyện ngắn "Tôi đi học" (Thanh Tịnh) và ngôi kể thứ ba trong truyện ngắn "Lão Hạc" (Nam Cao).
Gợi ý trả lời: Phân tích ngôi thứ nhất trong "Tôi đi học" đã giúp thể hiện dòng cảm xúc trong trẻo, tinh tế của nhân vật "tôi" như thế nào. Phân tích ngôi thứ ba trong "Lão Hạc" đã giúp nhà văn kể chuyện linh hoạt, bao quát, đồng thời thể hiện được sự đồng cảm của nhân vật ông giáo (một nhân vật chứng kiến) ra sao.
Câu hỏi 3: Phân tích nghệ thuật xây dựng nhân vật anh thanh niên trong tác phẩm "Lặng lẽ Sa Pa" (Nguyễn Thành Long). Tác giả đã sử dụng những biện pháp nào (miêu tả ngoại hình, hành động, ngôn ngữ, nội tâm...) để làm nổi bật vẻ đẹp của nhân vật này?
Gợi ý trả lời: Tìm các chi tiết miêu tả anh thanh niên về ngoại hình (dáng người, khuôn mặt), hành động (tặng hoa, tặng trứng, trò chuyện), ngôn ngữ (sôi nổi, chân thành), suy nghĩ (quan niệm về công việc và hạnh phúc). Từ đó, nhận xét về vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau khám phá 5 yếu tố cốt lõi tạo nên một tác phẩm truyện: Truyện, Cốt truyện, Nhân vật, Người kể chuyện (ngôi kể), và Bối cảnh. Đây không phải là những khái niệm khô khan, lí thuyết mà chính là những công cụ vô cùng hữu hiệu để các em "mổ xẻ", phân tích và cảm nhận cái hay, cái đẹp của bất kì câu chuyện nào. Từ hôm nay, khi đọc một tác phẩm truyện, các em hãy thử tập thói quen xác định: Ai đang kể chuyện? Chuyện gì đang xảy ra? Nhân vật chính là ai, họ được khắc họa như thế nào? Câu chuyện diễn ra ở đâu, khi nào? Bằng cách đó, việc học văn sẽ trở nên thú vị và sâu sắc hơn rất nhiều. Chúc các em thành công!