Soạn bài Tri thức ngữ Văn trang 113 - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Các em học sinh thân mến, lịch sử không chỉ là những trang sách khô khan với các sự kiện và con số, mà còn là nguồn cảm hứng bất tận cho văn học. Khi văn học và lịch sử giao thoa, chúng ta có một thể loại vô cùng hấp dẫn: truyện lịch sử. Bài học hôm nay trong phần Tri thức ngữ văn sẽ trang bị cho các em những kiến thức nền tảng vững chắc về thể loại này. Chúng ta sẽ cùng nhau khám phá truyện lịch sử là gì, đặc trưng của nó ra sao, và cách các nhà văn xây dựng nên những nhân vật lịch sử sống động, có hồn. Nắm vững kiến thức này không chỉ giúp các em học tốt các văn bản sắp tới mà còn mở ra một cách nhìn mới, sâu sắc hơn về quá khứ hào hùng của dân tộc. Hãy cùng bắt đầu hành trình khám phá nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Khái niệm và Đặc trưng của Truyện lịch sử

Truyện lịch sử là một thể loại văn học đặc biệt, nơi sự thật và hư cấu hòa quyện để tái hiện quá khứ. Để hiểu rõ, chúng ta cần nắm vững định nghĩa và các đặc trưng cốt lõi của nó.

1. Truyện lịch sử là gì?

a. Định nghĩa cốt lõi

Truyện lịch sử là tác phẩm văn học hư cấu, trong đó câu chuyện được xây dựng dựa trên các sự kiện, nhân vật có thật trong lịch sử. Nhà văn sử dụng các tư liệu lịch sử làm nền tảng, sau đó dùng trí tưởng tượng và tài năng nghệ thuật để tái hiện lại một giai đoạn, một không khí lịch sử cụ thể.

Điều này có nghĩa là, khi đọc một truyện lịch sử, các em đang tiếp cận hai lớp nội dung: lớp sự thật (nhân vật A có thật, trận chiến B đã diễn ra) và lớp hư cấu (cuộc đối thoại của nhân vật A, suy nghĩ, tình cảm của họ trong trận chiến B). Chính sự hư cấu nghệ thuật này đã thổi hồn vào các sự kiện, biến những nhân vật trong quá khứ trở nên gần gũi và sống động.

b. Phân biệt truyện lịch sử và tài liệu lịch sử

Đây là một điểm rất quan trọng để tránh nhầm lẫn. Cả hai đều viết về quá khứ, nhưng mục đích và phương pháp hoàn toàn khác nhau. Các em có thể phân biệt qua bảng sau:

c. Mục đích của truyện lịch sử

• Giáo dục lòng yêu nước: Bằng cách tái hiện những trang sử hào hùng, truyện lịch sử khơi dậy niềm tự hào dân tộc và lòng biết ơn đối với thế hệ cha ông.
• Cung cấp tri thức: Giúp người đọc hiểu thêm về các giai đoạn lịch sử, phong tục, tập quán, văn hóa của quá khứ một cách sinh động, dễ tiếp thu.
• Gửi gắm bài học: Thông qua số phận nhân vật và diễn biến câu chuyện, nhà văn gửi gắm những bài học triết lí sâu sắc về cuộc sống, con người, và thời cuộc.
• Giải trí: Với những cốt truyện hấp dẫn, kịch tính, truyện lịch sử cũng là một hình thức giải trí mang giá trị văn hóa cao.

2. Các đặc trưng cơ bản của truyện lịch sử

Một tác phẩm được gọi là truyện lịch sử khi nó hội tụ đủ các đặc trưng sau:

a. Cốt lõi sự thật lịch sử

Đây là yếu tố bắt buộc, là "xương sống" của truyện. Nhà văn không thể bịa đặt hoàn toàn lịch sử. Các yếu tố thuộc về sự thật bao gồm:

• Bối cảnh lịch sử: Thời đại (nhà Lý, Trần, Lê...), các cuộc chiến tranh, các sự kiện chính trị lớn.
• Nhân vật lịch sử: Các vua, tướng lĩnh, danh nhân có thật (ví dụ: Trần Quốc Tuấn, Quang Trung, Yết Kiêu...).
• Sự kiện lịch sử: Các trận đánh (Bạch Đằng, Đống Đa...), các cuộc khởi nghĩa, các chính sách quan trọng.

Sự thật lịch sử đảm bảo tính chân thực và tạo niềm tin cho người đọc.

b. Yếu tố hư cấu, sáng tạo nghệ thuật

Nếu sự thật là "xương sống" thì hư cấu chính là "da thịt, máu huyết" làm cho tác phẩm trở nên sống động. Hư cấu thể hiện ở:

• Xây dựng nhân vật hư cấu: Bên cạnh nhân vật lịch sử, nhà văn có thể tạo ra các nhân vật không có thật (lính hầu, người dân thường...) để câu chuyện thêm phong phú.
• Chi tiết hóa sự kiện: Lịch sử chỉ ghi "Trần Quốc Tuấn duyệt binh ở Đông Bộ Đầu", nhưng văn học sẽ miêu tả chi tiết ngọn cờ bay trong gió, tiếng hô của quân sĩ, ánh mắt quyết tâm của vị chủ tướng.
• Khắc họa nội tâm: Đây là phần hư cấu quan trọng nhất. Sử sách không ghi lại Hưng Đạo Vương đã nghĩ gì, lo lắng ra sao, nhưng nhà văn có thể dùng tài năng để tái hiện thế giới nội tâm đó.
• Tạo dựng các cuộc đối thoại: Những lời nói của nhân vật trong truyện hầu hết là do nhà văn sáng tạo ra, dựa trên tính cách và bối cảnh lịch sử của họ.

c. Không gian và thời gian nghệ thuật

Không gian trong truyện lịch sử thường là những địa danh có thật (Thăng Long, Hoa Lư, sông Bạch Đằng...), được miêu tả lại để gợi không khí cổ xưa. Thời gian cũng bám sát dòng chảy lịch sử, nhưng có thể được nén lại hoặc kéo dài ra tùy theo ý đồ nghệ thuật của tác giả để nhấn mạnh vào những khoảnh khắc quan trọng.

d. Ngôn ngữ mang màu sắc lịch sử

Để tạo không khí trang trọng, cổ kính, các nhà văn thường sử dụng lớp từ ngữ Hán Việt, các cách xưng hô xưa (trẫm, khanh, bệ hạ, tướng quân...), và một giọng văn trầm hùng, bi tráng. Điều này giúp người đọc cảm giác như đang thực sự sống trong quá khứ.

II. Tìm hiểu về Nhân vật lịch sử trong văn học

Nhân vật lịch sử là linh hồn của truyện lịch sử. Việc xây dựng thành công nhân vật lịch sử quyết định phần lớn sự thành công của tác phẩm.

1. Khái niệm và vai trò của nhân vật lịch sử

a. Định nghĩa

Nhân vật lịch sử trong văn học là hình tượng nghệ thuật được xây dựng dựa trên một nguyên mẫu là nhân vật có thật trong lịch sử. Hình tượng này vừa mang những nét cơ bản của nguyên mẫu (tên, tuổi, chức vụ, công trạng...), vừa mang những nét sáng tạo riêng của nhà văn (tính cách, nội tâm, số phận chi tiết...).

Ví dụ: Nhân vật Quang Trung trong Hoàng Lê nhất thống chí được xây dựng dựa trên nguyên mẫu là vua Quang Trung - Nguyễn Huệ có thật trong lịch sử.

b. Vai trò của nhân vật lịch sử trong truyện

• Là người dẫn dắt, thúc đẩy cốt truyện: Hành động, quyết định của nhân vật lịch sử tạo ra các sự kiện chính của câu chuyện.
• Hiện thân cho một tư tưởng, một phẩm chất: Nhân vật có thể đại diện cho lòng yêu nước (Trần Quốc Tuấn), tinh thần bất khuất (Hai Bà Trưng), trí tuệ và tài năng (Nguyễn Trãi).
• Cầu nối giữa quá khứ và hiện tại: Qua nhân vật, người đọc ngày nay có thể hiểu và cảm nhận được tinh thần, khát vọng của cả một thời đại đã qua.

2. Cách xây dựng nhân vật lịch sử trong văn học

Nhà văn không chỉ đơn thuần chép lại tiểu sử nhân vật. Họ là những "nhà điêu khắc" tài ba, gọt giũa để tạo nên một hình tượng nghệ thuật hoàn chỉnh.

a. Dựa trên tư liệu lịch sử

Bước đầu tiên và cơ bản nhất là nghiên cứu kỹ lưỡng các tài liệu chính sử (như Đại Việt sử ký toàn thư), các giai thoại, truyền thuyết dân gian liên quan đến nhân vật. Điều này giúp nhà văn nắm được những nét cơ bản, không đi ngược lại sự thật lịch sử đã được công nhận.

b. Sáng tạo của nhà văn

Đây là bước quyết định sự thành công. Từ những bộ khung có sẵn, nhà văn bắt đầu "thổi hồn" cho nhân vật:

• Cá tính hóa nhân vật: Thay vì một vị tướng chỉ biết đánh trận, nhà văn có thể khắc họa ông là một người cha, người chồng với những tình cảm đời thường.
• Xây dựng thế giới nội tâm phức tạp: Nhân vật cũng có những phút giây do dự, lo lắng, đau khổ, dằn vặt... chứ không phải lúc nào cũng là một biểu tượng hoàn hảo. Điều này khiến nhân vật trở nên "người" hơn, gần gũi hơn.
• Thêm thắt các chi tiết nghệ thuật: Một ánh mắt, một nụ cười, một câu nói... được sáng tạo có thể lột tả cả một tính cách, một tâm trạng.

c. Miêu tả ngoại hình và hành động

Ngoại hình và hành động của nhân vật thường được miêu tả để thể hiện tính cách và vị thế của họ. Ví dụ, vua Quang Trung trong Hoàng Lê nhất thống chí được miêu tả với hành động "đích thân đốc chiến", "cưỡi voi đi trước", thể hiện sự dũng mãnh, quyết đoán của một vị hoàng đế kiệt xuất.

d. Khắc họa qua ngôn ngữ và mối quan hệ

Lời nói của nhân vật (đối thoại, độc thoại) bộc lộ trực tiếp suy nghĩ, tính cách. Bên cạnh đó, qua mối quan hệ với các nhân vật khác (với vua, với lính, với gia đình...), phẩm chất của nhân vật lịch sử cũng được làm nổi bật.

III. Phân tích ví dụ và liên hệ thực tiễn

Lý thuyết sẽ trở nên dễ hiểu hơn khi chúng ta đi vào các ví dụ cụ thể.

1. Phân tích nhân vật Trần Quốc Tuấn (Hưng Đạo Vương)

Trần Quốc Tuấn là một nhân vật lịch sử vĩ đại, và cũng là một hình tượng lớn trong văn học.

• Trong lịch sử: Ông là một vị tướng thiên tài, người chỉ huy quân đội nhà Trần ba lần đánh tan quân xâm lược Mông - Nguyên, tác giả của các bộ binh thư nổi tiếng.
• Trong văn học (qua Hịch tướng sĩ): Hình tượng Trần Quốc Tuấn hiện lên không chỉ là một vị chủ tướng mà còn là một người có tấm lòng yêu nước cháy bỏng, căm thù giặc sâu sắc. Nhà văn Trần Quốc Tuấn (với tư cách tác giả) đã khéo léo sử dụng hư cấu nghệ thuật để khắc họa nội tâm của chính mình: "Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù.". Chi tiết này sử sách không ghi, nhưng nó lại có sức lay động lòng người vô cùng mạnh mẽ, làm cho hình tượng của ông trở nên bất tử.

2. Hình tượng vua Quang Trung trong Hoàng Lê nhất thống chí

Tác phẩm này dù được viết bởi các sử quan nhà Nguyễn (đối địch với nhà Tây Sơn) nhưng vẫn không thể không thừa nhận tài năng của vua Quang Trung.

• Sự thật lịch sử: Cuộc hành quân thần tốc, chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa là có thật.
• Sáng tạo văn học: Các tác giả đã khắc họa Quang Trung là một con người hành động quyết đoán, có tầm nhìn xa trông rộng, có tài dụng binh như thần. Hình ảnh ông "mặc áo bào đen sạm khói súng", "lẫm liệt", "đích thân đốc chiến" đã trở thành một biểu tượng cho khí phách anh hùng của dân tộc. Các chi tiết về việc tuyển quân, phủ dụ lòng người, xét đoán tình hình... đều được miêu tả sinh động, cho thấy một trí tuệ quân sự lỗi lạc.

3. Liên hệ với các tác phẩm đương đại

Ngày nay, truyện lịch sử vẫn là một mảnh đất màu mỡ. Nhiều nhà văn tiếp tục khai thác đề tài này, như nhà văn Nguyễn Huy Tưởng với Lá cờ thêu sáu chữ vàng (viết về Trần Quốc Toản), Sống mãi với thủ đô... Hay gần đây là các tác phẩm của nhà văn Trần Thùy Mai, Nghiêm Lương Thành... Điều này cho thấy sức sống mãnh liệt của lịch sử trong dòng chảy văn học hiện đại.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu hỏi 1: Theo em, yếu tố nào (sự thật lịch sử hay hư cấu nghệ thuật) đóng vai trò quyết định làm nên sức hấp dẫn của một tác phẩm truyện lịch sử? Vì sao?

   Gợi ý trả lời: Cả hai yếu tố đều quan trọng, nhưng sức hấp dẫn và giá trị văn học của tác phẩm nằm ở yếu tố hư cấu nghệ thuật. Sự thật lịch sử là cái nền, cái khung xương, nhưng chính hư cấu mới thổi hồn, tạo nên các tình tiết hấp dẫn, khắc họa nhân vật sống động và truyền tải được thông điệp của tác giả. Hư cấu giúp kết nối cảm xúc giữa người đọc và câu chuyện.

2. Câu hỏi 2: Hãy chọn một nhân vật lịch sử mà em yêu thích (ví dụ: Lý Thường Kiệt, Trần Quốc Toản, Nguyễn Trãi...) và chỉ ra những nét đẹp của nhân vật đó đã được thể hiện qua các tác phẩm văn học hoặc các câu chuyện em đã đọc, đã nghe.

   Gợi ý trả lời: Ví dụ chọn Trần Quốc Toản. Nét đẹp: lòng yêu nước nồng nàn, căm thù giặc sâu sắc, tinh thần tuổi trẻ anh hùng. Thể hiện qua chi tiết: uất ức vì không được dự bàn việc nước, bóp nát quả cam trong tay lúc nào không hay. Chi tiết này là một sáng tạo nghệ thuật đặc sắc, khắc họa sâu đậm tính cách nhân vật.

3. Câu hỏi 3: Thử thách sáng tạo: Em hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) miêu tả suy nghĩ của nhân vật Yết Kiêu trước khi ông quyết định đục thuyền giặc. Hãy vận dụng kiến thức về việc xây dựng nội tâm nhân vật lịch sử đã học.

   Gợi ý trả lời: Đoạn văn cần thể hiện được lòng yêu nước, sự dũng cảm, và cả những lo lắng rất con người. Ví dụ: tập trung vào suy nghĩ về cha mẹ quê nhà, về vận mệnh đất nước, sự quyết tâm hy sinh bản thân để hoàn thành nhiệm vụ. Sử dụng các từ ngữ thể hiện cảm xúc (tim đập thình thịch, nắm chặt tay, ánh mắt rực lửa...).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu những kiến thức cơ bản và quan trọng nhất về truyện lịch sử và nhân vật lịch sử. Các em cần ghi nhớ rằng, truyện lịch sử là sự kết hợp tài tình giữa sự thật và hư cấu, trong đó nhà văn dựa vào các sự kiện, nhân vật có thật để sáng tạo nên những câu chuyện hấp dẫn, giàu ý nghĩa. Nhân vật lịch sử trong văn học vừa mang cốt cách của nguyên mẫu, vừa được thổi vào một đời sống nội tâm phong phú. Hiểu rõ những điều này sẽ là chìa khóa để các em cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp của các tác phẩm văn học viết về đề tài lịch sử, đồng thời thêm yêu quý và tự hào về quá khứ của dân tộc mình.