Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 123 - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. Mở đầu: Chìa khóa giải mã tiếng cười và biểu đạt cảm xúc

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Bài học hôm nay sẽ đưa chúng ta đến với những tri thức ngữ văn quan trọng tại trang 123 sách Chân trời sáng tạo, thuộc chủ đề "Những tình huống khôi hài". Đây không chỉ là những khái niệm lí thuyết khô khan mà là những công cụ đắc lực giúp các em giải mã tiếng cười sâu sắc trong các tác phẩm hài kịch và làm cho lời ăn tiếng nói, câu văn của mình trở nên sinh động, giàu cảm xúc hơn. Chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về Hài kịch, một thể loại sân khấu độc đáo, và hai "gia vị" không thể thiếu trong ngôn ngữ là Trợ từ và Thán từ. Sau bài học này, các em sẽ tự tin phân tích một vở hài kịch, nhận diện và sử dụng thành thạo trợ từ, thán từ để nâng cao khả năng giao tiếp và viết lách của mình.

B. Nội dung chính: Phân tích chi tiết Tri thức Ngữ văn

1. Khám phá Hài kịch và Nghệ thuật tạo tiếng cười

Hài kịch là một trong những thể loại kịch lâu đời và hấp dẫn nhất. Nó không chỉ mang lại tiếng cười giải trí mà còn chứa đựng những bài học sâu sắc về cuộc sống. Vậy, điều gì làm nên một vở hài kịch?

1.1. Khái niệm Hài kịch

Hài kịch là một thể loại kịch, dùng tiếng cười để chế giễu, phê phán những thói hư tật xấu, những hiện tượng lố bịch, tiêu cực trong xã hội. Mục đích của hài kịch là hướng con người đến những điều tốt đẹp hơn.

Khác với bi kịch tập trung vào những xung đột không thể hóa giải và kết thúc bi thảm, hài kịch thường có kết thúc có hậu, vui vẻ. Tiếng cười trong hài kịch có thể là tiếng cười sảng khoái, hóm hỉnh nhưng cũng có thể là tiếng cười châm biếm, đả kích sâu cay.

1.2. Những đặc điểm cơ bản của Hài kịch

Để tạo ra tiếng cười hiệu quả và truyền tải thông điệp, hài kịch sở hữu những đặc điểm riêng biệt về nhân vật, hành động và ngôn ngữ.

a. Nhân vật hài kịch

Nhân vật trong hài kịch thường là đối tượng chính của tiếng cười. Họ thường có những đặc điểm sau:

• Thấp kém về phẩm chất: Nhân vật thường đại diện cho những thói xấu phổ biến như keo kiệt, khoe khoang, ngu dốt nhưng lại tỏ ra khôn ngoan, giả dối, tự phụ. Ví dụ, nhân vật ông Giuốc-đanh trong vở "Trưởng giả học làm sang" của Mô-li-e là một người dốt nát nhưng lại muốn học đòi làm quý tộc, tạo ra vô số tình huống dở khóc dở cười.
• Phiến diện và cường điệu: Tính cách của nhân vật hài kịch thường được khắc họa một cách phiến diện, tập trung tô đậm và phóng đại một thói xấu nào đó đến mức lố bịch, khác thường. Sự cường điệu này làm cho cái xấu hiện ra rõ nét và dễ gây cười hơn.

b. Hành động và xung đột kịch

Hành động trong hài kịch được xây dựng dựa trên những tình huống, sự kiện gây cười.

• Xung đột kịch: Xung đột chính trong hài kịch thường là sự đối lập giữa cái xấu và cái tốt, giữa cái lố bịch và cái bình thường, giữa bản chất thật và vẻ bề ngoài giả tạo của nhân vật. Ví dụ, xung đột giữa bản chất trưởng giả quê mùa của ông Giuốc-đanh và mong muốn trở thành quý tộc thanh lịch.
• Hành động kịch: Các hành động của nhân vật thường mâu thuẫn với hoàn cảnh, với mục đích mà họ muốn đạt được. Chính sự không tương xứng, sự nhầm lẫn, hiểu lầm liên tiếp đã tạo ra một chuỗi các tình huống hài hước, đẩy kịch tính lên cao.

c. Thủ pháp trào phúng

Để tạo tiếng cười, các tác giả hài kịch sử dụng rất nhiều thủ pháp nghệ thuật đặc sắc, gọi chung là thủ pháp trào phúng:

1. Phóng đại, cường điệu: Thổi phồng, phóng to mức độ, quy mô của một sự vật, hiện tượng, tính cách nào đó để làm nổi bật sự lố bịch của nó.
2. Nói ngược, mỉa mai: Dùng những lời lẽ có vẻ ca ngợi, tôn trọng nhưng thực chất lại nhằm chế giễu, châm biếm đối tượng.
3. Sử dụng yếu tố bất ngờ: Tạo ra những tình huống, lời nói, hành động trái với logic thông thường, gây ngạc nhiên và bật cười cho khán giả.
4. Chơi chữ: Lợi dụng hiện tượng đồng âm, đa nghĩa của từ ngữ để tạo ra những lớp nghĩa hài hước, châm biếm.

2. Làm chủ Trợ từ - "Gia vị" cho câu văn

Nếu hài kịch là một món ăn tinh thần thì trợ từ chính là những hạt gia vị nhỏ bé nhưng có thể thay đổi hoàn toàn "hương vị" của câu nói. Chúng ta hãy cùng tìm hiểu về loại từ đặc biệt này.

2.1. Khái niệm Trợ từ

Trợ từ là những từ thường đi kèm với một từ ngữ khác trong câu để nhấn mạnh hoặc biểu thị thái độ, sự đánh giá đối với sự vật, sự việc được nói đến.

Đặc điểm quan trọng của trợ từ là chúng không có nghĩa từ vựng riêng. Chúng chỉ có ý nghĩa khi đi kèm với các từ khác. Nếu đứng một mình, chúng không tạo thành câu hay một thành phần câu hoàn chỉnh.

Ví dụ: Trong câu "Bài toán này đến trẻ con cũng giải được", từ "đến" là trợ từ, nhấn mạnh mức độ dễ của bài toán.

2.2. Các loại Trợ từ thường gặp và cách dùng

Trợ từ trong tiếng Việt khá đa dạng. Chúng ta có thể chia chúng thành một số nhóm chính để dễ nhận biết và sử dụng.

a. Trợ từ nhấn mạnh

Đây là nhóm trợ từ phổ biến nhất, dùng để nhấn mạnh về số lượng, mức độ, tính chất...

• Chính, đích, đúng, ngay: Nhấn mạnh sự xác thực, chính xác.
  • Ví dụ: "Chính cậu là người tôi cần tìm." (Không phải ai khác mà là cậu)
  • Ví dụ: "Nhà tôi ở ngay cạnh trường học." (Nhấn mạnh vị trí rất gần)
• Những, có, tận, đến: Nhấn mạnh về số lượng, mức độ (thường là nhiều, cao, xa hơn so với dự kiến).
  • Ví dụ: "Nó ăn những ba bát cơm." (Nhấn mạnh số lượng nhiều)
  • Ví dụ: "Tôi phải chờ có hai tiếng đồng hồ." (Nhấn mạnh thời gian dài)
  • Ví dụ: "Nhà nó ở tận cuối làng." (Nhấn mạnh khoảng cách xa)

b. Trợ từ biểu thị thái độ, sự đánh giá

Nhóm này thể hiện sự nhìn nhận, đánh giá của người nói đối với sự việc.

• Cả, đến cả, ngay cả: Thường biểu thị sự đánh giá cao, bất ngờ về một đối tượng nào đó.
  • Ví dụ: "Bài toán khó đến mức cả thầy giáo cũng phải suy nghĩ." (Đánh giá thầy giáo là người giỏi mà cũng gặp khó khăn)

c. Trợ từ tình thái (thường đặt cuối câu)

Nhóm này có chức năng tạo câu hỏi, câu cầu khiến hoặc biểu thị thái độ thân mật, gần gũi.

• À, ư, nhỉ, nhé, chứ, chăng...:
  • Ví dụ: "Bạn đi đâu đấy à?" (Tạo câu hỏi thân mật)
  • Ví dụ: "Bài văn này hay thật nhỉ!" (Bày tỏ sự đồng tình, chia sẻ cảm xúc)
  • Ví dụ: "Chiều nay đi đá bóng nhé!" (Tạo câu cầu khiến nhẹ nhàng, rủ rê)

2.3. Phân biệt Trợ từ với các từ loại khác

Một số trợ từ có hình thức âm thanh giống với các từ loại khác (danh từ, động từ, quan hệ từ). Để phân biệt, các em cần đặt chúng trong ngữ cảnh cụ thể của câu.

Bảng so sánh:

Mẹo nhỏ: Thử bỏ từ nghi ngờ ra khỏi câu. Nếu nghĩa cơ bản của câu không thay đổi, chỉ mất đi sắc thái nhấn mạnh, thì đó có thể là trợ từ.

3. Sử dụng Thán từ - Biểu đạt cảm xúc hiệu quả

Nếu trợ từ là gia vị thì thán từ chính là những tiếng reo vui, lời than thở, tiếng gọi thân thương... làm cho ngôn ngữ trở nên sống động và chân thật như chính cuộc đời.

3.1. Khái niệm Thán từ

Thán từ là những từ dùng để bộc lộ trực tiếp tình cảm, cảm xúc của người nói (vui, buồn, giận, ngạc nhiên...) hoặc dùng để gọi đáp. Thán từ thường đứng ở đầu câu, có thể tách thành một câu riêng và thường đi kèm với dấu chấm than (!).

3.2. Phân loại và cách dùng Thán từ

Chúng ta có thể chia thán từ thành hai nhóm chính dựa trên chức năng của chúng.

a. Thán từ bộc lộ cảm xúc, tình cảm

Nhóm này trực tiếp thể hiện trạng thái cảm xúc của người nói tại thời điểm nói.

• A, á, ái: Bày tỏ sự ngạc nhiên, đau đớn, sợ hãi.
  • Ví dụ: "A, mẹ đã về!" (Ngạc nhiên, vui mừng)
  • Ví dụ: "Ái, đau quá!" (Bày tỏ cảm giác đau)
• Ôi, chao ôi, than ôi, trời ơi: Bày tỏ sự ngạc nhiên, buồn bã, than thở, hoặc phàn nàn.
  • Ví dụ: "Ôi, cảnh đẹp quá!" (Thán phục, ngạc nhiên)
  • Ví dụ: "Than ôi, thời oanh liệt nay còn đâu!" (Buồn bã, tiếc nuối)
• Ồ, ô hay: Bày tỏ sự ngạc nhiên, thắc mắc.
  • Ví dụ: "Ồ, ra là thế!" (Ngạc nhiên khi nhận ra điều gì đó)

b. Thán từ gọi đáp

Nhóm này được sử dụng trong giao tiếp trực tiếp để thu hút sự chú ý hoặc để trả lời.

• Này, ơi: Dùng để gọi.
  • Ví dụ: "Này, bạn gì ơi, cho mình hỏi đường!"
  • Ví dụ: "Mẹ ơi, con đây!"
• Vâng, dạ, ừ: Dùng để đáp lời.
  • Ví dụ: "Dạ, con nghe ạ." (Đáp lời người lớn tuổi, thể hiện sự lễ phép)
  • Ví dụ: "Ừ, tớ biết rồi." (Đáp lời bạn bè, thể hiện sự thân mật)

3.3. Vị trí và vai trò của Thán từ

Thán từ có vị trí khá linh hoạt nhưng vai trò của nó rất rõ ràng.

• Vị trí: Thường đứng ở đầu câu, ngăn cách với các thành phần chính của câu bằng dấu phẩy hoặc tạo thành một câu đặc biệt, đứng độc lập và kết thúc bằng dấu chấm than.
• Vai trò: Thán từ giúp mô phỏng ngôn ngữ nói một cách tự nhiên trong văn viết, đặc biệt là trong các đoạn đối thoại của truyện, kịch. Nó làm cho lời văn giàu cảm xúc, có hồn và thể hiện rõ thái độ, tình cảm của nhân vật.

C. Câu hỏi ôn tập và vận dụng

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử sức với những bài tập nhỏ sau đây nhé!

1. Phân tích yếu tố hài kịch: Hãy nhớ lại một câu chuyện cười hoặc một tiểu phẩm hài mà em đã xem. Dựa vào kiến thức về hài kịch, hãy chỉ ra: Nhân vật gây cười có đặc điểm gì? Tình huống nào tạo ra tiếng cười? Tác giả đã sử dụng thủ pháp trào phúng nào?
2. Nhận diện Trợ từ và Thán từ: Đọc đoạn văn sau và thực hiện yêu cầu:

   "Ôi, cảnh vật hôm nay đẹp quá! Đến cả những đám mây lười biếng cũng dường như đang nhảy múa. Này, bạn có thấy không? Chính cái cây kia hôm qua còn trơ trụi, vậy mà sáng nay đã nở những bông hoa đầu tiên rồi!"

   • a. Tìm các trợ từ và thán từ có trong đoạn văn.
   • b. Nêu rõ tác dụng của từng trợ từ, thán từ mà em tìm được.
3. Sáng tạo với ngôn ngữ: Hãy viết một đoạn hội thoại ngắn (khoảng 5-7 câu) giữa hai người bạn kể về một chuyện bất ngờ. Trong đó, yêu cầu sử dụng ít nhất 2 trợ từ và 2 thán từ khác nhau để bộc lộ cảm xúc và nhấn mạnh thông tin.

Gợi ý trả lời:

• Câu 1: Em cần bám sát các đặc điểm đã học: nhân vật (tính cách lố bịch, cường điệu), hành động (sự nhầm lẫn, không tương xứng), thủ pháp (phóng đại, nói ngược...).
• Câu 2:
  • Thán từ: Ôi (bộc lộ cảm xúc ngạc nhiên, thán phục), Này (gọi đáp).
  • Trợ từ: Đến cả (nhấn mạnh đối tượng không ngờ tới), Chính (nhấn mạnh sự xác thực), những (nhấn mạnh số lượng).
• Câu 3: Em cần xây dựng tình huống hợp lý để dùng các thán từ (VD: Ồ, Trời ơi!) và trợ từ (VD: chính, tận) một cách tự nhiên, thể hiện đúng chức năng của chúng.

D. Kết luận và Tóm tắt

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau khám phá ba đơn vị kiến thức ngữ văn quan trọng. Hài kịch dạy chúng ta cách nhìn nhận cuộc sống một cách hài hước nhưng sâu sắc, biết dùng tiếng cười để phê phán cái xấu. Trợ từ và Thán từ, tuy nhỏ bé, lại là những công cụ vô cùng hữu hiệu để biểu đạt cảm xúc và nhấn mạnh ý tưởng, làm cho ngôn ngữ của chúng ta thêm phần tinh tế và sống động. Thầy/cô hy vọng rằng các em sẽ không chỉ ghi nhớ lí thuyết mà còn tích cực quan sát, áp dụng những kiến thức này vào việc đọc hiểu văn bản và trong giao tiếp, viết lách hàng ngày. Hãy biến ngôn ngữ thành một người bạn đồng hành đầy màu sắc trên con đường học tập của mình!