Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 125 - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những thể loại văn học cổ xưa và hùng tráng nhất của nhân loại: Sử thi. Bài học Tri thức ngữ văn trang 125 trong sách Kết nối tri thức sẽ là chìa khóa giúp các em mở cánh cửa vào thế giới của những anh hùng, những trận chiến vĩ đại và những giá trị văn hóa cốt lõi của cả một dân tộc. Việc nắm vững kiến thức về thể loại này không chỉ giúp các em hiểu sâu sắc hơn các văn bản sử thi sẽ học trong chương trình như Đăm Săn hay Uy-lít-xơ trở về, mà còn trang bị một công cụ tư duy quan trọng để phân tích và cảm nhận bất kỳ tác phẩm văn học nào. Qua bài học này, các em sẽ định nghĩa được sử thi, nhận diện các đặc trưng tiêu biểu về nội dung, nhân vật, không gian, thời gian và lời kể, từ đó tự tin chinh phục các tác phẩm thuộc thể loại này.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khái quát về Sử thi (Anh hùng ca)

Sử thi, hay còn gọi là anh hùng ca, là một thể loại tự sự có quy mô lớn, ra đời từ thời cổ đại. Nó được xem là "bộ bách khoa toàn thư" về đời sống của một cộng đồng, một dân tộc trong giai đoạn hình thành và xây dựng. Hãy cùng tìm hiểu sâu hơn về thể loại đặc biệt này nhé.

1.1. Sử thi là gì?

Định nghĩa: Sử thi (tiếng Hy Lạp: epos, nghĩa là "lời") là tác phẩm tự sự dài (thường là thơ) kể lại những sự kiện trọng đại của quá khứ, có ý nghĩa sống còn đối với toàn thể cộng đồng, thông qua hình tượng những anh hùng dũng sĩ tiêu biểu cho sức mạnh và lí tưởng của cộng đồng đó.

Nói một cách dễ hiểu, sử thi không kể chuyện cá nhân. Nó kể câu chuyện của cả một dân tộc, một bộ lạc qua lăng kính của những người hùng kiệt xuất nhất. Mỗi bản sử thi là một bức tranh hoành tráng về lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng và khát vọng của cộng đồng thời cổ đại.

1.2. Nguồn gốc và bối cảnh ra đời

Sử thi thường ra đời trong một bối cảnh lịch sử rất đặc biệt, khi cộng đồng đang ở giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ:

• Giai đoạn tan rã của chế độ công xã nguyên thủy: Con người bắt đầu có ý thức về cộng đồng (bộ lạc, thị tộc, dân tộc) và sự cần thiết phải đoàn kết để chống lại kẻ thù hoặc chinh phục thiên nhiên.
• Lịch sử gắn liền với chiến tranh: Những cuộc chiến tranh giữa các bộ lạc, các quốc gia để mở rộng lãnh thổ, bảo vệ bờ cõi là chất liệu chính cho các bản anh hùng ca.
• Văn hóa truyền miệng: Ban đầu, sử thi tồn tại dưới dạng truyền miệng, được các nghệ nhân dân gian (như các aêđơ ở Hy Lạp, các nghệ nhân hát rong) kể và hát trong các dịp lễ hội của cộng đồng. Mãi về sau, chúng mới được ghi chép lại thành văn bản.

2. Những đặc trưng cơ bản của Sử thi

Để nhận diện một tác phẩm sử thi, chúng ta cần nắm vững những đặc trưng cốt lõi của nó về nội dung, nhân vật, không gian, thời gian và nghệ thuật kể chuyện.

2.1. Về nội dung phản ánh

a. Kể về sự kiện có ý nghĩa trọng đại đối với cộng đồng

Nội dung của sử thi luôn là những sự kiện lớn lao, mang tính toàn dân, quyết định đến vận mệnh của cả cộng đồng. Đó có thể là:

• Chiến tranh giải phóng hoặc bảo vệ dân tộc: Ví dụ, sử thi I-li-át của Hy Lạp kể về cuộc chiến thành Tơ-roa, một sự kiện chi phối toàn bộ thế giới Hy Lạp cổ đại.
• Công cuộc chinh phục thiên nhiên, khai phá vùng đất mới: Sử thi Đẻ đất đẻ nước của dân tộc Mường kể về quá trình tạo lập trời đất, khai phá giang sơn.
• Những cuộc di dân vĩ đại, những cuộc xung đột giữa các thị tộc: Sử thi Đăm Săn của người Ê-đê kể về khát vọng thống nhất cộng đồng, mở mang bờ cõi của người anh hùng Đăm Săn.

Sử thi không quan tâm đến những câu chuyện đời tư, những nỗi buồn vui cá nhân nhỏ bé. Mọi chi tiết đều phải phục vụ cho việc thể hiện vấn đề chung của cộng đồng.

b. Ngợi ca sức mạnh và lí tưởng của cộng đồng

Mục đích cuối cùng của sử thi là để ngợi ca. Nó ca ngợi sức mạnh vật chất và tinh thần của cộng đồng, khẳng định những giá trị văn hóa, những phong tục, tập quán tốt đẹp. Đằng sau chiến công của người anh hùng luôn là hình ảnh của một tập thể đoàn kết, hùng mạnh và đầy khát vọng.

2.2. Về nhân vật chính (Nhân vật sử thi)

Nhân vật chính là linh hồn của tác phẩm sử thi. Họ không phải là những con người bình thường mà là hiện thân cho những gì cao đẹp và vĩ đại nhất.

a. Khái niệm nhân vật sử thi

Nhân vật sử thi là người anh hùng hội tụ đầy đủ và trọn vẹn những phẩm chất ưu tú nhất của cộng đồng. Họ hành động không vì mục đích cá nhân mà vì danh dự, vì sự tồn vong và phát triển của bộ tộc, của dân tộc mình. Họ là "cái tôi" của cộng đồng được phóng đại lên.

b. Phẩm chất và sức mạnh phi thường

Nhân vật sử thi luôn được miêu tả với vẻ đẹp và sức mạnh vượt trội:

• Sức mạnh thể chất phi thường: Họ có thể nhổ cây cổ thụ, dời non lấp biển, một mình chống lại cả đội quân. Ví dụ, Héc-quyn trong thần thoại Hy Lạp, Đăm Săn có thể chiến thắng cả thần linh.
• Phẩm chất đạo đức cao cả: Dũng cảm, trọng danh dự, trung thành với cộng đồng, sẵn sàng hy sinh vì lợi ích chung. A-sin trong I-li-át dù giận dỗi nhưng cuối cùng vẫn chiến đấu vì danh dự của người Hy Lạp.
• Tài năng và trí tuệ hơn người: Uy-lít-xơ nổi tiếng với trí thông minh và mưu lược.
• Thường có nguồn gốc thần linh: Nhiều anh hùng sử thi có lai lịch đặc biệt, là con của thần linh hoặc được thần linh che chở, giúp đỡ (ví dụ: A-sin là con của nữ thần Thê-tít).

c. Hiện thân cho lí tưởng và khát vọng của cộng đồng

Mọi hành động, chiến công của người anh hùng đều nhằm thực hiện khát vọng chung của cộng đồng: khát vọng về hòa bình, về sự thống nhất, về một cuộc sống ấm no, thịnh vượng. Chiến thắng của Đăm Săn trước Mtao Grư và Mtao Mxây cũng chính là chiến thắng của khát vọng thống nhất cộng đồng của người Ê-đê.

2.3. Về không gian và thời gian nghệ thuật

Không gian và thời gian trong sử thi cũng mang tầm vóc kì vĩ, tương xứng với tầm vóc của sự kiện và nhân vật.

a. Không gian nghệ thuật

Không gian trong sử thi thường là không gian rộng lớn, hoành tráng, kì vĩ và mang tính cộng đồng cao.

• Không gian vũ trụ ba cõi: Nhiều sử thi có không gian trải dài từ thế giới của các vị thần (trên trời), thế giới con người (trần gian) đến thế giới của người chết (âm phủ).
• Không gian chiến trận: Những bãi chiến trường rộng lớn, nơi diễn ra các cuộc giao tranh quyết liệt.
• Không gian sinh hoạt cộng đồng: Những nơi hội họp, lễ tế, tiệc tùng như sân nhà rông, quảng trường...

Không gian này thường gắn liền với núi non, sông biển, những vùng đất mà cộng đồng đã sinh sống, chinh phục và bảo vệ.

b. Thời gian nghệ thuật

Thời gian trong sử thi là thời gian quá khứ thiêng liêng. Đó là thời đại "vàng son" của cộng đồng, thời đại của các anh hùng và các vị thần. Người kể chuyện luôn nhìn về quá khứ với một thái độ ngưỡng vọng, tôn kính. Đây là thời gian của những sự kiện "đầu tiên", mang tính khai sáng, đặt nền móng cho cộng đồng.

2.4. Về cốt truyện và lời kể

a. Cốt truyện đơn tuyến, dễ theo dõi

Cốt truyện sử thi thường được tổ chức theo một trật tự thời gian tuyến tính, xoay quanh cuộc đời và những chiến công của nhân vật chính. Cấu trúc thường là: người anh hùng ra đời -> lập chiến công -> chiến thắng/hoặc hy sinh trong vinh quang. Cách xây dựng này giúp người nghe (và sau này là người đọc) dễ dàng nắm bắt được mạch truyện.

b. Lời kể trang trọng, khách quan

Người kể chuyện trong sử thi thường ở ngôi thứ ba, có cái nhìn toàn tri (biết hết mọi chuyện). Lời kể mang giọng điệu trang trọng, chậm rãi, mang tính ngợi ca. Người kể chuyện dường như đứng ngoài câu chuyện, miêu tả các sự kiện một cách khách quan, không bộc lộ cảm xúc cá nhân một cách trực tiếp. Điều này tạo nên sự tin cậy và tính xác thực cho câu chuyện được kể.

c. Ngôn ngữ giàu hình ảnh, sử dụng thủ pháp nghệ thuật đặc trưng

Để tạo nên sự hoành tráng, kì vĩ, sử thi thường sử dụng các thủ pháp nghệ thuật đặc trưng:

• Phép so sánh, ví von: Thường sử dụng những hình ảnh từ thiên nhiên hùng vĩ để so sánh với vẻ đẹp, sức mạnh của người anh hùng. Ví dụ: "Chàng chạy nhanh như một cơn gió lốc", "Chàng mạnh như một con voi trắng".
• Phép phóng đại: Khuếch đại quy mô của sự vật, sự việc và tầm vóc của nhân vật để tô đậm tính chất phi thường. Ví dụ: một trận đánh kéo dài nhiều ngày đêm, một mũi lao có thể xuyên thủng bảy lớp khiên.
• Sử dụng các định ngữ cố định: Là những cụm từ gần như không thay đổi mỗi khi nhắc đến một nhân vật hay sự vật. Ví dụ: "A-sin chân nhanh", "Héc-to mũ trụ sáng loáng", "bình minh ngón tay hồng".

Bảng tóm tắt đặc trưng của Sử thi

3. Vai trò của việc nắm vững tri thức về Sử thi

Việc hiểu rõ các đặc trưng của thể loại sử thi có ý nghĩa vô cùng quan trọng, giúp các em học tốt hơn môn Ngữ văn.

3.1. Là "chìa khóa" để đọc hiểu văn bản

Khi cầm trên tay một văn bản sử thi như đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây (trích sử thi Đăm Săn), nếu các em đã nắm vững tri thức nền, các em sẽ:

• Không bỡ ngỡ trước các chi tiết phi thường: Các em sẽ hiểu rằng phép phóng đại là đặc trưng nghệ thuật của sử thi để tôn vinh người anh hùng, chứ không phải là chi tiết phi logic.
• Hiểu đúng bản chất nhân vật: Các em sẽ phân tích nhân vật Đăm Săn không phải như một cá nhân riêng lẻ, mà là biểu tượng cho sức mạnh và khát vọng của cả cộng đồng người Ê-đê.
• Cảm nhận được vẻ đẹp của ngôn ngữ: Các em sẽ nhận ra và phân tích được giá trị của các phép so sánh độc đáo, các hình ảnh kì vĩ trong tác phẩm.

3.2. Giúp cảm nhận sâu sắc giá trị văn hóa - lịch sử

Sử thi là bức tranh phản ánh đời sống vật chất và tinh thần của người xưa. Đọc sử thi, chúng ta không chỉ thưởng thức một câu chuyện hay mà còn hiểu thêm về:

• Lịch sử: Những cuộc chiến tranh, những cuộc di dân trong quá khứ.
• Văn hóa: Phong tục, tập quán, tín ngưỡng (tục nối dây, tín ngưỡng đa thần...).
• Tư duy, nhận thức: Cách người xưa nhìn nhận về thế giới, về con người, về mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng.

Vì vậy, nắm vững tri thức về sử thi chính là trang bị cho mình một công cụ hữu hiệu để khám phá kho tàng văn học và văn hóa của dân tộc và nhân loại.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Để củng cố lại kiến thức vừa học, các em hãy thử trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu hỏi 1: Trình bày khái niệm sử thi. Theo em, yếu tố nào là quan trọng nhất để phân biệt sử thi với các thể loại tự sự dân gian khác như truyền thuyết hay cổ tích?

   Gợi ý trả lời: Nêu định nghĩa sử thi. Yếu tố quan trọng nhất là tính cộng đồng và quy mô hoành tráng. Sử thi phản ánh vận mệnh của cả một cộng đồng, dân tộc, trong khi truyền thuyết thường gắn với một nhân vật/sự kiện lịch sử cụ thể ở quy mô nhỏ hơn, còn cổ tích tập trung vào số phận cá nhân.

2. Câu hỏi 2: Phân tích những đặc trưng cơ bản của nhân vật anh hùng trong sử thi. Lấy ví dụ từ một nhân vật anh hùng mà em biết (có thể là trong phim ảnh, truyện đọc) để làm rõ.

   Gợi ý trả lời: Nêu các đặc trưng: sức mạnh phi thường, phẩm chất cao đẹp, đại diện cho lí tưởng cộng đồng. Ví dụ: nhân vật Thor trong vũ trụ điện ảnh Marvel có nguồn gốc thần linh, sức mạnh phi thường, luôn chiến đấu bảo vệ con người (cộng đồng).

3. Câu hỏi 3: Tại sao có thể nói không gian và thời gian trong sử thi là không gian, thời gian kì vĩ, thiêng liêng?

   Gợi ý trả lời: Phân tích đặc điểm không gian (rộng lớn, tầm vóc vũ trụ) và thời gian (quá khứ vàng son, thời của các anh hùng) để cho thấy chúng tương xứng với tầm vóc của sự kiện và nhân vật, tạo nên bầu không khí trang trọng, hùng tráng cho tác phẩm.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu những kiến thức cốt lõi về thể loại sử thi. Đây là một thể loại văn học tự sự vĩ đại, phản ánh những sự kiện trọng đại và hình tượng hóa những người anh hùng tiêu biểu cho sức mạnh, khát vọng của cộng đồng trong buổi bình minh của lịch sử. Những đặc trưng về nội dung, nhân vật, không gian, thời gian và lời kể trang trọng đã tạo nên vẻ đẹp hùng tráng, độc đáo cho sử thi. Nắm vững những tri thức này sẽ là nền tảng vững chắc giúp các em tiếp cận, phân tích và cảm thụ sâu sắc các tác phẩm sử thi trong chương trình học cũng như trong kho tàng văn học thế giới. Hãy vận dụng những kiến thức này để bắt đầu hành trình khám phá những bản anh hùng ca bất hủ nhé!