Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 125 - Ngữ văn - Lớp 11 - Kết nối tri thức

I. Giới thiệu chung

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức nền tảng vô cùng quan trọng trong chương trình Ngữ văn 11, đó là "Tri thức ngữ văn" trang 125, sách Kết nối tri thức với cuộc sống, tập 1. Bài học này sẽ mở ra cánh cửa dẫn lối các em vào thế giới phong phú của hai thể loại văn học đặc sắc: truyện thơ và thơ. Việc nắm vững những tri thức này không chỉ giúp các em học tốt các văn bản trong sách giáo khoa mà còn trang bị công cụ để cảm thụ và phân tích bất kỳ tác phẩm thơ ca nào trong kho tàng văn học dân tộc và thế giới. Hãy cùng nhau đi sâu tìm hiểu để làm giàu thêm vốn văn học của mình nhé!

II. Nội dung chính

1. Truyện thơ

a. Khái niệm truyện thơ

Truyện thơ là những tác phẩm tự sự được sáng tác dưới hình thức thơ, có sự kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố tự sự (kể chuyện) và trữ tình (bày tỏ cảm xúc). Trong đó, yếu tố tự sự đóng vai trò trụ cột, tạo nên cốt truyện, còn yếu tố trữ tình thấm đẫm trong từng lời thơ, giúp thể hiện thế giới nội tâm sâu sắc của nhân vật.

Định nghĩa: Truyện thơ là thể loại văn học dân gian hoặc bác học, dùng hình thức thơ (thường là thơ lục bát hoặc song thất lục bát) để kể lại một câu chuyện có nhân vật, cốt truyện, diễn biến sự kiện, nhưng đồng thời vẫn đậm chất trữ tình, tập trung khắc họa tâm trạng và cảm xúc của nhân vật.

b. Đặc điểm của truyện thơ

Để nhận diện một tác phẩm truyện thơ, các em cần chú ý đến những đặc điểm nổi bật sau:

• Cốt truyện và nhân vật: Giống như truyện kể, truyện thơ có một hệ thống sự kiện được tổ chức thành một cốt truyện hoàn chỉnh. Tác phẩm xoay quanh một hoặc một vài nhân vật chính với số phận, tính cách và hành động rõ ràng. Ví dụ, trong Truyện Kiều, chúng ta theo dõi cuộc đời 15 năm lưu lạc của Thuý Kiều.
• Ngôn ngữ thơ ca: Toàn bộ câu chuyện được kể bằng lời thơ, thường là các thể thơ truyền thống của dân tộc như lục bát. Ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh, nhạc điệu, và cảm xúc, khác với ngôn ngữ văn xuôi thông thường.
• Yếu tố tự sự và trữ tình đan xen: Đây là đặc điểm cốt lõi. Tác giả vừa là người kể chuyện (tự sự), vừa là người bày tỏ, gửi gắm tâm tư, tình cảm (trữ tình). Các đoạn thơ tả cảnh, tả tình thường là những đoạn giàu chất trữ tình nhất.
• Người kể chuyện: Trong truyện thơ, người kể chuyện có thể xuất hiện trực tiếp qua các lời bình luận, đánh giá (ví dụ: "Trăm năm trong cõi người ta,/ Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau" - Truyện Kiều), hoặc ẩn mình đi, để câu chuyện tự diễn ra.

c. Phân loại truyện thơ

Truyện thơ trong văn học Việt Nam rất đa dạng, có thể phân loại dựa trên nguồn gốc:

• Truyện thơ dân gian: Là những sáng tác tập thể của nhân dân, lưu truyền trong dân gian, thường phản ánh đời sống, số phận và khát vọng của người lao động. Ví dụ tiêu biểu là các truyện thơ của dân tộc Tày - Nùng (Tiễn dặn người yêu), dân tộc Thái...
• Truyện thơ Nôm bác học: Là những sáng tác của các tác giả có tên tuổi, mang dấu ấn cá nhân đậm nét. Các tác phẩm này thường có cốt truyện phức tạp hơn, ngôn ngữ trau chuốt, điêu luyện. Đỉnh cao là Truyện Kiều của Nguyễn Du, Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu.

d. Ví dụ phân tích

Hãy cùng xem xét một đoạn trong "Tiễn dặn người yêu" (truyện thơ dân tộc Thái) để thấy rõ đặc điểm của thể loại này:

"Anh yêu em, ruột gan anh phơi cả ra ngoài, Anh yêu em, trái tim anh có bao nhiêu nhịp, anh trải ra cho em bấy nhiêu tấm lòng. ... Yêu nhau, đợi đến tháng Năm lau nở, Đợi mùa nước đỏ cá về, Đợi chim tăng ló hót gọi hè..."

Phân tích:

• Yếu tố tự sự: Đoạn thơ nằm trong một câu chuyện lớn về tình yêu bi kịch của một đôi trai gái. Họ yêu nhau nhưng không đến được với nhau, chàng trai tiễn cô gái về nhà chồng.
• Yếu tố trữ tình: Lời thơ là tiếng lòng tha thiết, mãnh liệt của chàng trai. Các hình ảnh so sánh ("ruột gan anh phơi cả ra ngoài", "trải ra cho em bấy nhiêu tấm lòng") và điệp ngữ ("Anh yêu em", "Đợi...") thể hiện một tình yêu cháy bỏng, đầy khát khao và cả sự tuyệt vọng. Ngôn ngữ đậm chất dân gian, mộc mạc mà chân thành.

2. Thơ

a. Khái niệm thơ

Thơ là một hình thức nghệ thuật ngôn từ đặc biệt, dùng ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và nhạc điệu để biểu hiện những rung động, cảm xúc mãnh liệt của con người trước cuộc sống. Khác với văn xuôi, thơ không đặt trọng tâm vào việc kể lể sự việc mà tập trung vào việc cô đọng cảm xúc và suy tư.

b. Đặc điểm của thơ

Một tác phẩm thơ thường có những đặc điểm cơ bản sau:

1. Cảm xúc và cái tôi trữ tình: Thơ là tiếng nói của tình cảm, cảm xúc. Đằng sau mỗi bài thơ là hình ảnh nhân vật trữ tình (còn gọi là cái tôi trữ tình) - người đang trực tiếp bộc lộ những rung cảm, suy tư ấy. Cái tôi trữ tình có thể là tác giả, hoặc là một nhân vật do tác giả hóa thân vào.
2. Ngôn ngữ cô đọng, hàm súc: Thơ dùng ít lời để nói nhiều điều. Mỗi từ, mỗi chữ trong thơ đều được chắt lọc, gọt giũa để đạt hiệu quả biểu đạt cao nhất. Ngôn ngữ thơ thường phá vỡ cấu trúc ngữ pháp thông thường để tạo ấn tượng.
3. Giàu hình ảnh và nhạc điệu:
   • Hình ảnh: Thơ ca gợi ra những hình ảnh sống động trong tâm trí người đọc qua các biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa...
   • Nhạc điệu: Được tạo nên bởi nhịp điệu (cách ngắt nhịp), vần (sự lặp lại âm thanh) và thanh điệu (sự phối hợp bằng trắc). Nhạc điệu góp phần tạo nên sức lôi cuốn, truyền cảm cho thơ.
4. Cấu tứ độc đáo: Cấu tứ là cách tổ chức, triển khai mạch cảm xúc và hình ảnh trong bài thơ. Một cấu tứ độc đáo sẽ tạo nên sự bất ngờ, thú vị và chiều sâu cho tác phẩm. Ví dụ, cấu tứ của bài "Tràng giang" (Huy Cận) được xây dựng trên sự tương phản giữa cái nhỏ bé, hữu hạn (con thuyền, cành củi khô) và cái vô biên, vĩnh hằng (trời rộng, sông dài).

c. Thơ và truyện thơ: So sánh và phân biệt

Để tránh nhầm lẫn, chúng ta hãy lập bảng so sánh hai thể loại này:

III. Câu hỏi ôn tập

1. Câu hỏi 1: Phân tích sự khác biệt cơ bản giữa yếu tố tự sự và yếu tố trữ tình trong một tác phẩm văn học. Lấy ví dụ từ một truyện thơ em đã học hoặc đã đọc để làm rõ.

   Gợi ý trả lời: - Nêu định nghĩa yếu tố tự sự (kể lại sự việc, hành động) và yếu tố trữ tình (bày tỏ cảm xúc, tâm trạng). - Chỉ ra sự khác biệt về vai trò: tự sự tạo nên khung sườn câu chuyện, trữ tình tạo nên chiều sâu nội tâm. - Chọn một đoạn trong Truyện Kiều hoặc Lục Vân Tiên, chỉ ra câu nào/đoạn nào là tự sự (kể Kiều đi đâu, làm gì), câu nào/đoạn nào là trữ tình (miêu tả nỗi đau, tâm trạng của Kiều).

2. Câu hỏi 2: Theo em, vì sao truyện thơ, đặc biệt là truyện thơ dân gian, lại thường sử dụng thể thơ lục bát? Đặc điểm của thể thơ này có ưu thế gì trong việc kể chuyện và bộc lộ cảm xúc?

   Gợi ý trả lời: - Thơ lục bát có nhịp điệu uyển chuyển, linh hoạt, gần với lời ăn tiếng nói hàng ngày, dễ nhớ, dễ thuộc, phù hợp với việc lưu truyền trong dân gian. - Cấu trúc một câu 6, một câu 8 tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng, vừa đủ để kể một sự việc nhỏ, vừa có không gian để biểu lộ cảm xúc. - Âm điệu trầm bổng, du dương của lục bát rất phù hợp để thể hiện những câu chuyện về tình yêu, về thân phận con người.

3. Câu hỏi 3: Hãy chọn một bài thơ em yêu thích và phân tích các yếu tố tạo nên "chất thơ" của tác phẩm đó (cái tôi trữ tình, ngôn ngữ, hình ảnh, nhạc điệu).

   Gợi ý trả lời: - Giới thiệu tên bài thơ, tác giả. - Xác định cái tôi trữ tình (nhân vật trữ tình là ai? đang có tâm trạng gì?). - Phân tích những từ ngữ, hình ảnh đặc sắc, độc đáo trong bài thơ. - Chỉ ra cách gieo vần, ngắt nhịp và tác dụng của chúng trong việc tạo nhạc điệu. - Khái quát lại giá trị nghệ thuật và nội dung của bài thơ qua các yếu tố vừa phân tích.

IV. Kết luận và tóm tắt

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã hệ thống hóa lại những kiến thức quan trọng về hai thể loại truyện thơ và thơ. Các em đã hiểu rõ khái niệm, đặc điểm và cách phân biệt giữa chúng. Truyện thơ là sự kết hợp độc đáo giữa kể chuyện và biểu cảm, trong khi thơ là tiếng lòng cô đọng, là sự thăng hoa của cảm xúc. Nắm vững những tri thức ngữ văn này chính là chiếc chìa khóa vạn năng giúp các em không chỉ chinh phục các bài học trên lớp mà còn có khả năng tự mình khám phá vẻ đẹp vô tận của thế giới thi ca. Hãy tích cực đọc thêm các tác phẩm truyện thơ và thơ để rèn luyện kỹ năng cảm thụ và phân tích của mình nhé!