Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 33 - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một đơn vị kiến thức quan trọng trong chương trình Ngữ văn lớp 11, Tập 2: Tri thức ngữ văn trang 33. Bài học này sẽ mở ra hai cánh cửa tri thức thú vị: Kịch bản văn học và Đặc điểm của ngôn ngữ nói. Đây là những khái niệm không chỉ giúp các em đọc hiểu sâu sắc hơn các tác phẩm kịch mà còn nâng cao khả năng giao tiếp và phân tích ngôn ngữ trong đời sống hàng ngày. Việc nắm vững cấu trúc của một kịch bản hay nhận diện được sự khác biệt tinh tế giữa lời nói và chữ viết sẽ là chìa khóa để các em chinh phục những văn bản kịch sắp tới và trở thành người sử dụng ngôn ngữ tinh tế hơn. Hãy cùng nhau bắt đầu hành trình khám phá này nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Khám phá về Kịch bản văn học

Kịch là một trong ba loại hình văn học cơ bản bên cạnh trữ tình và tự sự. Để hiểu được một vở kịch, trước hết chúng ta cần nắm vững nền tảng của nó – kịch bản văn học.

1. Kịch bản văn học là gì?

a. Định nghĩa

Kịch bản văn học là văn bản ngôn từ của một tác phẩm kịch, dùng làm cơ sở để đạo diễn và diễn viên dàn dựng thành một vở diễn trên sân khấu. Nó vừa là một tác phẩm văn học độc lập, có thể đọc và phân tích, vừa là một bản thiết kế chi tiết cho nghệ thuật sân khấu.

Hãy tưởng tượng kịch bản văn học như bản vẽ của một kiến trúc sư. Người đọc có thể xem bản vẽ để hình dung ngôi nhà, nhưng chỉ khi những người thợ xây (đạo diễn, diễn viên) thi công, ngôi nhà (vở diễn) mới thực sự hiện hữu một cách sống động với đầy đủ không gian, màu sắc và âm thanh.

b. Phân biệt kịch bản văn học và vở diễn sân khấu

Dù có mối quan hệ khăng khít, kịch bản văn học và vở diễn sân khấu là hai khái niệm riêng biệt. Việc phân biệt rõ ràng sẽ giúp các em tiếp cận tác phẩm kịch một cách đúng đắn.

• Kịch bản văn học:
  • Là văn bản viết (chữ).
  • Tồn tại trên giấy hoặc file văn bản.
  • Tác giả là nhà văn, nhà viết kịch.
  • Người tiếp nhận là độc giả.
  • Chỉ bao gồm lời thoại và chỉ dẫn sân khấu.
• Vở diễn sân khấu:
  • Là buổi trình diễn trực tiếp (hành động).
  • Tồn tại trong một không gian và thời gian cụ thể trên sân khấu.
  • Là sản phẩm sáng tạo tập thể của đạo diễn, diễn viên, thiết kế mỹ thuật, âm thanh, ánh sáng...
  • Người tiếp nhận là khán giả.
  • Tổng hòa nhiều yếu tố: diễn xuất, trang phục, đạo cụ, âm nhạc, ánh sáng, vũ đạo...

Như vậy, kịch bản là phần hồn, là cái cốt lõi tĩnh tại, còn vở diễn là sự hiện thực hóa sống động, đa giác quan của phần hồn đó.

2. Đặc điểm cấu trúc của kịch bản văn học

Một kịch bản văn học được tổ chức rất chặt chẽ để phục vụ cho việc trình diễn. Cấu trúc của nó bao gồm các thành phần chính sau:

a. Hồi và cảnh

• Hồi: Là phần lớn nhất của một vở kịch, tương đương với chương trong tiểu thuyết. Mỗi hồi thường đánh dấu một giai đoạn phát triển quan trọng của hành động kịch. Một vở kịch có thể có một hoặc nhiều hồi (phổ biến là 3 hồi hoặc 5 hồi).
• Cảnh: Là đơn vị nhỏ hơn của hồi. Sự chuyển đổi giữa các cảnh thường được đánh dấu bằng sự thay đổi về thời gian, không gian, hoặc sự ra/vào của các nhân vật trên sân khấu.

Ví dụ: Trong kịch bản Vũ Như Tô của Nguyễn Huy Tưởng, tác phẩm được chia thành 5 hồi, mỗi hồi lại gồm nhiều cảnh khác nhau, thể hiện rõ các chặng đường của bi kịch.

b. Lời chỉ dẫn sân khấu

Đây là một phần cực kỳ quan trọng, thường được in nghiêng và đặt trong ngoặc đơn. Vai trò của nó là:

• Miêu tả bối cảnh: Cho biết thời gian, địa điểm diễn ra hành động (Ví dụ: "(Phòng khách sang trọng, buổi tối)").
• Chỉ dẫn hành động: Mô tả hành động, cử chỉ, điệu bộ của nhân vật (Ví dụ: "(Đi đi lại lại trong phòng, vẻ bồn chồn)").
• Thể hiện tâm trạng: Gợi ý về cảm xúc, thái độ của nhân vật khi nói (Ví dụ: "(Nói, giọng giận dữ)", "(Cười gượng)").
• Mô tả âm thanh, ánh sáng: (Ví dụ: "(Tiếng chuông điện thoại reo inh ỏi)", "(Ánh sáng sân khấu mờ dần)").

Lời chỉ dẫn sân khấu là cầu nối giữa ý đồ của nhà viết kịch và sự sáng tạo của đạo diễn, diễn viên. Đối với độc giả, đây là nguồn thông tin quý giá để hình dung về vở diễn.

c. Lời thoại nhân vật

Lời thoại là phương tiện chính để bộc lộ tính cách nhân vật, phát triển cốt truyện và thể hiện tư tưởng của tác phẩm. Lời thoại trong kịch có ba dạng chính:

• Đối thoại (Dialogue): Là cuộc trò chuyện giữa hai hay nhiều nhân vật. Đây là hình thức phổ biến nhất, qua đó xung đột được nảy sinh, phát triển và giải quyết.
• Độc thoại (Monologue): Là lời của một nhân vật nói một cách liền mạch, dài hơi trước sự có mặt của các nhân vật khác. Mục đích thường là để thuyết phục, diễn giải, hoặc bộc lộ một quan điểm quan trọng.
• Độc thoại nội tâm (Soliloquy): Là lời nhân vật tự nói với chính mình khi ở một mình trên sân khấu. Đây là cách trực tiếp nhất để nhân vật bộc lộ những suy nghĩ, cảm xúc, những bí mật sâu kín nhất trong tâm hồn mà không ai khác biết. Câu nói nổi tiếng "To be, or not to be" của Hamlet chính là một ví dụ kinh điển về độc thoại nội tâm.

II. Phân tích các yếu tố cốt lõi trong kịch bản

Bên cạnh cấu trúc, hai yếu tố làm nên sức sống của một kịch bản chính là nhân vật và xung đột.

1. Nhân vật kịch

a. Cách xây dựng nhân vật

Trong kịch, nhân vật không được tác giả giới thiệu trực tiếp bằng lời kể như trong truyện. Thay vào đó, tính cách, tâm trạng và số phận của họ được thể hiện gián tiếp qua:

• Hành động: Những gì nhân vật làm trên sân khấu là cách bộc lộ bản chất rõ ràng nhất.
• Lời thoại: Cách nhân vật nói, nội dung lời nói, giọng điệu... tiết lộ trình độ, xuất thân, tính cách và cảm xúc của họ.
• Lời nhận xét của các nhân vật khác: Những gì các nhân vật khác nói về một nhân vật nào đó cũng góp phần định hình hình tượng nhân vật ấy trong mắt khán giả.

b. Tên nhân vật và vai trò

Ở đầu mỗi kịch bản thường có danh sách các nhân vật (dramatis personae). Danh sách này không chỉ liệt kê tên mà còn thường cung cấp thông tin ngắn gọn về vai vế, mối quan hệ của họ (ví dụ: "Vũ Như Tô: một kiến trúc sư thiên tài", "Đan Thiềm: một cung nữ"). Điều này giúp độc giả/khán giả có cái nhìn tổng quan về hệ thống nhân vật ngay từ đầu.

2. Xung đột kịch (Dramatic Conflict)

a. Khái niệm xung đột kịch

Xung đột kịch là sự đối lập, mâu thuẫn, va chạm giữa các lực lượng đối kháng trong tác phẩm kịch. Đó có thể là mâu thuẫn giữa các nhân vật, giữa nhân vật với hoàn cảnh xã hội, hoặc ngay trong nội tâm của một nhân vật. Xung đột là linh hồn, là động cơ thúc đẩy hành động kịch phát triển.

Một vở kịch không có xung đột cũng giống như một chiếc xe không có động cơ. Chính xung đột tạo ra kịch tính, sự căng thẳng, lôi cuốn khán giả dõi theo diễn biến câu chuyện.

b. Các loại xung đột phổ biến

Chúng ta có thể chia xung đột thành hai loại chính:

• Xung đột ngoại (External Conflict): Là những mâu thuẫn bộc lộ ra bên ngoài.
  • Nhân vật >< Nhân vật: Ví dụ, mâu thuẫn giữa gia đình Montague và Capulet trong Romeo và Juliet.
  • Nhân vật >< Xã hội: Ví dụ, mâu thuẫn giữa Vũ Như Tô với quan lại, thợ thuyền và nhân dân trong Vũ Như Tô.
  • Nhân vật >< Hoàn cảnh/Số phận: Ví dụ, mâu thuẫn giữa con người và định mệnh trong các vở kịch Hy Lạp cổ đại.
• Xung đột nội (Internal Conflict): Là những giằng xé, đấu tranh trong nội tâm nhân vật.
  • Ví dụ, sự đấu tranh nội tâm của Vũ Như Tô giữa khát vọng nghệ thuật cao siêu và thực tế đời sống lầm than của nhân dân. Hay sự day dứt của Hamlet giữa việc trả thù cho cha và những băn khoăn về lẽ sống chết.

Thông thường, trong một vở kịch, hai loại xung đột này tồn tại song song và tác động qua lại lẫn nhau.

c. Vai trò của xung đột

• Tổ chức hành động kịch: Xung đột được trình bày (thắt nút), phát triển đến đỉnh điểm (cao trào) và cuối cùng được giải quyết (mở nút).
• Tạo kịch tính: Sự căng thẳng của mâu thuẫn khiến khán giả hồi hộp, chờ đợi.
• Khắc họa tính cách nhân vật: Qua việc đối mặt và giải quyết xung đột, bản chất và tính cách của nhân vật được bộc lộ rõ nét nhất.
• Thể hiện chủ đề, tư tưởng: Việc giải quyết xung đột chính là cách tác giả gửi gắm thông điệp, tư tưởng của mình về cuộc sống và con người.

III. Tìm hiểu Đặc điểm của Ngôn ngữ nói

Phần thứ hai của bài học chuyển hướng từ sân khấu kịch sang một lĩnh vực gần gũi hơn: ngôn ngữ chúng ta sử dụng hàng ngày.

1. Ngôn ngữ nói là gì?

a. Định nghĩa và bối cảnh sử dụng

Ngôn ngữ nói (hay khẩu ngữ) là ngôn ngữ được sử dụng trong giao tiếp trực tiếp, hàng ngày, mang tính tức thời và tự nhiên. Nó tồn tại dưới dạng âm thanh và thường gắn liền với một ngữ cảnh giao tiếp cụ thể (ai nói, nói với ai, nói ở đâu, khi nào, để làm gì).

Khác với ngôn ngữ viết được trau chuốt, gọt giũa, ngôn ngữ nói thường linh hoạt, sinh động và đôi khi... lộn xộn hơn.

b. So sánh ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết

Để hiểu rõ hơn, chúng ta hãy đặt chúng cạnh nhau:

Bảng so sánh Ngôn ngữ nói và Ngôn ngữ viết

2. Các yếu tố đặc trưng của ngôn ngữ nói

Ngôn ngữ nói có những "gia vị" đặc biệt mà ngôn ngữ viết không có được.

a. Yếu tố phi ngôn ngữ (Non-verbal cues)

Đây là những yếu tố đi kèm lời nói nhưng lại mang sức mạnh biểu đạt to lớn. Cùng một câu "Được thôi", nhưng nếu nói với ngữ điệu khác nhau, nét mặt khác nhau, ý nghĩa sẽ hoàn toàn khác nhau:

• Ngữ điệu (Intonation): Sự lên xuống của giọng nói (ví dụ: ngữ điệu nghi vấn, cảm thán).
• Nhịp điệu (Rhythm): Tốc độ nói nhanh hay chậm, sự ngừng nghỉ.
• Cử chỉ (Gestures): Hành động của tay, chân, cơ thể.
• Nét mặt (Facial expressions): Nụ cười, cái cau mày, ánh mắt...

Những yếu tố này làm cho ngôn ngữ nói trở nên sống động, giàu cảm xúc và đa nghĩa.

b. Từ ngữ và cấu trúc câu

Ngôn ngữ nói có vốn từ vựng và cách dùng câu rất đặc trưng:

• Từ ngữ địa phương, tiếng lóng: Ví dụ, người miền Bắc gọi quả dứa, người miền Nam gọi quả thơm. Thanh niên có thể dùng các từ lóng riêng của thế hệ mình.
• Từ đưa đẩy, chêm xen: Các từ như "à", "ờ", "ừm", "thì", "là", "mà", "nói chung là"... thường xuất hiện để lấp khoảng trống khi người nói đang suy nghĩ.
• Câu tỉnh lược, câu đặc biệt: Do giao tiếp trong ngữ cảnh cụ thể, người nói thường lược bỏ những thành phần câu mà người nghe đã biết. Ví dụ, thay vì hỏi "Bạn có muốn uống cà phê không?", người ta thường chỉ nói "Cà phê không?".

c. Tính tương tác và ngữ cảnh

Ngôn ngữ nói luôn diễn ra trong một dòng chảy tương tác hai chiều. Người nói và người nghe liên tục thay đổi vai trò. Lời nói của người này phụ thuộc và chịu ảnh hưởng bởi lời nói của người kia. Ngữ cảnh (không gian, thời gian, quan hệ xã hội...) quyết định rất lớn đến cách nói và cách hiểu lời nói.

IV. Mối liên hệ giữa Ngôn ngữ nói và Kịch bản văn học

Vậy, hai khái niệm tưởng chừng riêng biệt này liên quan đến nhau như thế nào?

1. Ngôn ngữ nói trong lời thoại kịch

Lời thoại trong kịch chính là sự mô phỏng, tái hiện có chọn lọc của ngôn ngữ nói trong đời sống. Nhà viết kịch không bê nguyên xi một cuộc hội thoại ngoài đời vào tác phẩm, mà chắt lọc, tinh luyện nó để phục vụ cho mục đích nghệ thuật.

Họ sử dụng các đặc điểm của ngôn ngữ nói để:

• Tạo tính chân thực: Giúp lời thoại nhân vật trở nên tự nhiên, gần gũi với đời sống.
• Khắc họa tính cách: Một nhân vật có học thức sẽ nói khác một người lao động. Một người hiền lành sẽ dùng từ khác một kẻ gian xảo.
• Thể hiện cảm xúc: Việc sử dụng các câu cảm thán, câu hỏi tu từ, các từ đưa đẩy... giúp bộc lộ trạng thái cảm xúc của nhân vật (vui, buồn, giận dữ, bối rối...).
• Thúc đẩy hành động kịch: Lời thoại mang đặc điểm khẩu ngữ giúp tạo ra những cuộc đối đáp nhanh, căng thẳng, đẩy xung đột lên cao trào.

2. Phân tích ví dụ

Hãy xem một đoạn thoại ngắn trong một vở kịch hiện đại giả định:

MAI: (Nhìn ra cửa, giọng lo lắng) Anh Nam... vẫn chưa về à, mẹ?

BÀ MẸ: (Thở dài, tay vẫn nhặt rau) Ừ. Chắc lại... lại công việc ấy mà. Con ăn cơm trước đi.

MAI: Nhưng mà... đã hơn chín giờ rồi. Gọi điện thì không nghe máy. Con thấy... bất an quá.

Phân tích:

• Từ đưa đẩy, ngập ngừng: "lại... lại", "nhưng mà..." thể hiện sự bối rối, lo lắng của các nhân vật.
• Câu tỉnh lược: "Ừ." (thay cho "Ừ, anh ấy vẫn chưa về.").
• Yếu tố phi ngôn ngữ (trong chỉ dẫn sân khấu): "giọng lo lắng", "thở dài" cho thấy tâm trạng nhân vật rõ hơn cả lời nói.
• Tính tương tác: Lời nói của Mai là nguyên nhân cho câu trả lời của bà mẹ, và ngược lại.

Qua ví dụ trên, ta thấy nhà viết kịch đã vận dụng rất khéo léo các đặc điểm của ngôn ngữ nói để xây dựng một tình huống kịch chân thực và giàu cảm xúc.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử suy ngẫm và trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu hỏi 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa kịch bản văn học và một vở diễn sân khấu. Theo em, yếu tố nào (ví dụ: diễn xuất của diễn viên, âm nhạc, lời chỉ dẫn sân khấu...) thuộc về kịch bản, yếu tố nào thuộc về vở diễn?
2. Câu hỏi 2: Xung đột kịch là gì và có vai trò như thế nào trong việc phát triển cốt truyện? Hãy lấy một ví dụ về xung đột trong một vở kịch hoặc một bộ phim em đã xem và phân tích nó (đó là xung đột gì, giữa ai với ai, và nó dẫn đến kết quả gì?).
3. Câu hỏi 3: Lời thoại của nhân vật trong kịch có hoàn toàn giống với lời nói trong đời sống hàng ngày không? Tại sao? Hãy phân tích một đoạn đối thoại ngắn trong một tác phẩm kịch em đã học để làm rõ sự mô phỏng có chọn lọc các đặc điểm của ngôn ngữ nói.

Gợi ý trả lời:

• Câu 1: Bám vào bảng so sánh ở mục I.2.b. Kịch bản chứa văn bản (lời thoại, chỉ dẫn). Vở diễn chứa hành động, âm thanh, ánh sáng, diễn xuất...
• Câu 2: Nêu định nghĩa xung đột. Vai trò: tạo kịch tính, khắc họa nhân vật, thúc đẩy cốt truyện. Ví dụ có thể lấy từ Vũ Như Tô (xung đột giữa nghệ thuật và đời sống), Romeo và Juliet (xung đột giữa tình yêu và thù hận gia tộc)...
• Câu 3: Khẳng định là không hoàn toàn giống. Lời thoại kịch là sự tái hiện có nghệ thuật, có chọn lọc, cô đọng và giàu tính kịch hơn. Phân tích ví dụ cần chỉ ra các đặc điểm của ngôn ngữ nói được sử dụng (từ đưa đẩy, câu tỉnh lược, khẩu ngữ...) và mục đích nghệ thuật của chúng.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã hệ thống hóa hai khối tri thức ngữ văn quan trọng. Thứ nhất, các em đã hiểu rõ kịch bản văn học là gì, cấu trúc của nó ra sao (hồi, cảnh, chỉ dẫn sân khấu, lời thoại) và hai yếu tố sống còn là nhân vật và xung đột. Thứ hai, các em đã nắm được những đặc điểm của ngôn ngữ nói, từ các yếu tố phi ngôn ngữ đến cách dùng từ, đặt câu đặc trưng, và thấy được sự khác biệt của nó với ngôn ngữ viết. Quan trọng hơn cả, chúng ta đã nhận ra mối liên hệ mật thiết khi lời thoại kịch chính là sự mô phỏng nghệ thuật của ngôn ngữ nói. Nắm vững những kiến thức này sẽ là nền tảng vững chắc để các em phân tích các tác phẩm kịch một cách sâu sắc và tự tin hơn. Chúc các em học tốt!