Soạn bài Tri thức Ngữ văn trang 34 - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU: CHÌA KHÓA BƯỚC VÀO THẾ GIỚI KỊCH

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một đơn vị kiến thức vô cùng thú vị và quan trọng trong chương trình Ngữ văn: Tri thức Ngữ văn về Kịch. Kịch không chỉ là những trang kịch bản khô khan mà các em đọc trong sách giáo khoa, nó là một loại hình nghệ thuật tổng hợp, sống động, nơi văn học gặp gỡ sân khấu. Việc nắm vững các yếu tố cốt lõi như xung đột kịch, đối thoại, độc thoại... chính là chiếc chìa khóa vạn năng giúp các em mở cánh cửa, bước vào thế giới nội tâm phức tạp của nhân vật và giải mã những thông điệp sâu sắc mà tác giả gửi gắm. Bài học này sẽ trang bị cho các em công cụ để phân tích sâu sắc hơn vở kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" và bất kỳ tác phẩm kịch nào khác, giúp các em tự tin hơn trong học tập và các kỳ thi quan trọng.

B. NỘI DUNG CHÍNH: GIẢI MÃ CÁC YẾU TỐ CỦA KỊCH

1. Khám phá Thế giới Kịch: Khái niệm và Đặc trưng cơ bản

Trước khi đi sâu vào các yếu tố cụ thể, chúng ta cần xây dựng một nền tảng vững chắc về thể loại kịch. Kịch có những đặc điểm gì khiến nó khác biệt với truyện ngắn hay thơ ca?

1.1. Kịch là gì?

Hiểu một cách đơn giản nhất, kịch là một trong ba loại hình lớn của văn học (cùng với tự sự và trữ tình), nhưng mang một bản chất rất riêng.

Kịch là một loại hình nghệ thuật sân khấu, dùng văn học (kịch bản) làm cơ sở để trình diễn trực tiếp trước khán giả thông qua hành động, lời thoại của các diễn viên.

Văn học làm nền tảng: Cốt lõi của một vở kịch là kịch bản. Kịch bản chứa đựng lời thoại, chỉ dẫn sân khấu, và cấu trúc câu chuyện. Đây là phần văn học của tác phẩm.
Sân khấu là đời sống: Điểm khác biệt lớn nhất là kịch được sinh ra để "sống" trên sân khấu. Kịch bản chỉ là một nửa của tác phẩm, nửa còn lại được tạo nên bởi đạo diễn, diễn viên, âm thanh, ánh sáng, phục trang...

Ví dụ, khi đọc kịch bản "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lưu Quang Vũ, chúng ta hình dung câu chuyện. Nhưng khi xem vở kịch trên sân khấu, chúng ta "sống" cùng nỗi đau của Trương Ba qua diễn xuất của nghệ sĩ, cảm nhận không khí căng thẳng qua ánh sáng và âm nhạc.

1.2. Đặc trưng cốt lõi của thể loại kịch

Kịch có những quy luật riêng, tạo nên sức hấp dẫn đặc thù của nó. Có ba đặc trưng mà các em cần ghi nhớ:

Xung đột là "linh hồn": Không có xung đột, không có kịch. Toàn bộ câu chuyện kịch được xây dựng và vận hành dựa trên sự va chạm, mâu thuẫn giữa các lực lượng đối lập. Đó có thể là mâu thuẫn giữa các nhân vật, giữa cá nhân với xã hội, hay cuộc đấu tranh giằng xé trong chính nội tâm nhân vật.
Hành động là "xương sống": Trong kịch, nhân vật không được miêu tả dài dòng như trong truyện. Tính cách, tình cảm và mục đích của họ được bộc lộ chủ yếu qua hành động. Hành động ở đây bao gồm cả lời nói (lời nói cũng là một hành động) và các cử chỉ, việc làm cụ thể. Chuỗi hành động của các nhân vật tạo thành cốt truyện.
Ngôn ngữ kịch đặc thù: Ngôn ngữ trong kịch chủ yếu là đối thoại và độc thoại. Ngôn ngữ này mang tính hành động cao, vừa thúc đẩy câu chuyện, vừa khắc họa tính cách nhân vật một cách trực tiếp. Ngoài ra, lời chỉ dẫn sân khấu của tác giả cũng là một phần quan trọng của ngôn ngữ kịch.

2. Xung đột kịch: Động lực phát triển của Vở diễn

Nếu kịch là một cỗ máy, thì xung đột chính là động cơ. Hiểu được xung đột là các em đã nắm được hơn 50% nội dung và ý nghĩa của vở kịch.

2.1. Hiểu đúng về xung đột kịch

Xung đột kịch là sự đối kháng, va chạm, mâu thuẫn giữa các thế lực, các tính cách, hoặc ngay trong nội tâm một nhân vật, được thể hiện thành hành động kịch. Nó là nguồn gốc phát triển của mọi diễn biến trong tác phẩm.

Vai trò của xung đột vô cùng quan trọng:

Tạo kịch tính: Xung đột tạo ra sự căng thẳng, hồi hộp, lôi cuốn khán giả theo dõi diễn biến.
Phát triển cốt truyện: Cốt truyện vận động từ lúc bắt đầu, lên cao trào và đi đến kết thúc chính là quá trình nảy sinh, phát triển và giải quyết xung đột.
Bộc lộ nhân vật và chủ đề: Qua việc đối mặt và giải quyết xung đột, tính cách, tư tưởng, phẩm chất của nhân vật được bộc lộ rõ nét nhất. Từ đó, chủ đề của vở kịch cũng được làm sáng tỏ.

2.2. Các loại hình xung đột kịch thường gặp

Chúng ta có thể chia xung đột kịch thành hai loại hình chính:

a. Xung đột ngoại hiện (External Conflict)

Đây là những mâu thuẫn bộc lộ ra bên ngoài, giữa các lực lượng khác nhau. Nó bao gồm:

Xung đột giữa các nhân vật: Đây là dạng phổ biến nhất, là cuộc đối đầu giữa nhân vật chính diện và phản diện, hoặc giữa các nhân vật có quan điểm, lợi ích đối lập. Ví dụ: Trong bi kịch Hy Lạp cổ đại, đó là cuộc đối đầu giữa Antigone và vua Creon.
Xung đột giữa cá nhân và xã hội: Nhân vật phải đấu tranh chống lại những định kiến, luật lệ, thế lực tàn bạo của xã hội. Ví dụ: Chị Dậu trong "Tắt đèn" (khi được chuyển thể thành kịch) đối đầu với xã hội phong kiến thực dân.
Xung đột giữa con người và hoàn cảnh, định mệnh: Nhân vật phải chống chọi với thiên nhiên, số phận trớ trêu.

b. Xung đột nội tâm (Internal Conflict)

Đây là cuộc đấu tranh diễn ra bên trong tâm hồn, suy nghĩ của một nhân vật. Nhân vật phải đứng trước những lựa chọn khó khăn, phải dằn vặt giữa lý trí và tình cảm, giữa cái thiện và cái ác, giữa danh dự và sự sống...

Xung đột nội tâm thường tạo ra chiều sâu triết lý cho vở kịch. Nó cho thấy sự phức tạp trong thế giới tinh thần của con người. Các vở kịch hiện đại đặc biệt chú trọng khai thác loại xung đột này.

2.3. Phân tích xung đột trong "Hồn Trương Ba, da hàng thịt"

Vở kịch của Lưu Quang Vũ là một ví dụ kinh điển về sự kết hợp tài tình giữa xung đột ngoại hiện và xung đột nội tâm, trong đó xung đột nội tâm giữ vai trò trung tâm.

Xung đột trung tâm (nội tâm): Cuộc đấu tranh dữ dội giữa Hồn Trương Ba và Xác hàng thịt. Đây không phải là cuộc đấu tranh giữa hai con người, mà là cuộc đấu tranh ngay trong một con người. Hồn là sự thanh cao, trong sạch, trí tuệ. Xác là sự phàm tục, thô lỗ, bản năng. Khi bị buộc phải chung sống, chúng mâu thuẫn, giày vò lẫn nhau. Hồn muốn giữ gìn sự trong sạch, nhưng lại dần bị cái xác dung tục đồng hóa (ăn nhiều hơn, thô lỗ hơn). Cái xác thì hả hê vì đã có một linh hồn để sai khiến, để thỏa mãn những nhu cầu bản năng của nó. Đây là bi kịch của việc "bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo", bi kịch của con người khi không được sống là chính mình.
Các xung đột ngoại hiện (hệ quả của xung đột nội tâm):
- Xung đột giữa Trương Ba và người thân: Vì sống trong thân xác anh hàng thịt, Trương Ba trở nên xa lạ với chính những người ông yêu thương. Người vợ cảm thấy đau khổ vì chồng mình không còn như xưa. Đứa cháu gái vốn rất yêu quý ông nay lại xua đuổi, gọi ông là "quỷ dữ". Con dâu là người duy nhất thấu hiểu nhưng cũng đầy xót xa. Những xung đột này cho thấy bi kịch của Trương Ba đã lan tỏa, gây đau khổ cho cả những người xung quanh.
- Xung đột giữa Trương Ba và xã hội (Lý trưởng, Trương Tuần): Sự nhập nhằng của Hồn và Xác gây ra những rắc rối pháp lý, đạo lý, cho thấy sự phi lý của hoàn cảnh mà Trương Ba đang phải gánh chịu.
- Xung đột giữa Trương Ba và Đế Thích: Đây là xung đột ở tầm triết học. Trương Ba đấu tranh với Đế Thích để đòi lại quyền được "chết" thật sự, thay vì phải sống một cuộc đời vay mượn, chắp vá. Ông chỉ ra sự hời hợt, quan liêu của tiên giới ("Các ông chỉ nghĩ đơn giản..."). Cuộc đối thoại này đẩy xung đột lên đến đỉnh điểm và đi đến quyết định cuối cùng của Trương Ba, thể hiện khát vọng được sống toàn vẹn, được là chính mình.

3. Ngôn ngữ Kịch: Đối thoại và Độc thoại

Ngôn ngữ là phương tiện chính để bộc lộ xung đột và hành động kịch. Trong kịch, ngôn ngữ của nhân vật có hai hình thức cơ bản là đối thoại và độc thoại.

3.1. Đối thoại (Dialogue): Nghệ thuật giao tiếp trên sân khấu

Đối thoại là hình thức đối đáp, trò chuyện giữa hai hay nhiều nhân vật. Đây là hình thức ngôn ngữ chủ yếu trong kịch.

Đối thoại không chỉ là những câu nói thông thường. Mỗi lời thoại trong một vở kịch hay đều mang nhiều chức năng:

Thúc đẩy hành động kịch: Lời nói của nhân vật có thể dẫn đến một quyết định, một hành động mới, tạo ra bước ngoặt cho câu chuyện. Ví dụ, lời từ chối của Trương Ba trước đề nghị của Đế Thích ("Không! Ông không hiểu tôi!") đã thúc đẩy hành động kịch đi đến kết cục bi tráng.
Khắc họa tính cách và mối quan hệ: Cách nhân vật nói (từ ngữ, giọng điệu, sự cộc lốc hay từ tốn) sẽ tiết lộ họ là người như thế nào. Ví dụ, lời thoại của xác hàng thịt thì thô lỗ, bản năng ("Khi ông ở bên nhà tôi... Khi ông đứng bên cạnh vợ tôi, tay chân run rẩy..."), còn lời thoại của hồn Trương Ba thì đầy dằn vặt, triết lý.
Truyền tải thông tin và thể hiện chủ đề: Qua đối thoại, khán giả biết được những sự kiện đã xảy ra, hiểu được tâm trạng nhân vật và nắm bắt tư tưởng, chủ đề mà tác giả muốn gửi gắm. Cuộc đối thoại giữa Trương Ba và Đế Thích ở cuối vở kịch chính là nơi chủ đề "sống toàn vẹn" được phát biểu một cách trực tiếp và mạnh mẽ nhất.

3.2. Độc thoại (Monologue & Soliloquy): Tiếng nói của Nội tâm

Độc thoại là lời của một nhân vật nói với chính mình, nói với một đối tượng tưởng tượng hoặc nói thẳng với khán giả. Nó giúp bộc lộ trực tiếp những suy nghĩ, cảm xúc thầm kín nhất của nhân vật.

Chúng ta cần phân biệt hai dạng độc thoại:

Độc thoại: Lời nói dài của một nhân vật, có thể có các nhân vật khác trên sân khấu đang lắng nghe.
Độc thoại nội tâm (Soliloquy): Lời nhân vật tự nói với chính mình khi ở một mình trên sân khấu. Đây là cánh cửa sổ mở thẳng vào tâm hồn nhân vật, giúp khán giả hiểu rõ những đấu tranh bên trong mà nhân vật không thể hoặc không muốn chia sẻ với ai.

Chức năng của độc thoại:

Bộc lộ trực tiếp xung đột nội tâm: Đây là công dụng quan trọng nhất. Khi nhân vật độc thoại, khán giả được nghe thấy chính xác những gì họ đang dằn vặt, toan tính, đau khổ.
Tạo sự đồng cảm: Khán giả trở thành người chứng kiến, người lắng nghe bí mật của nhân vật, từ đó dễ dàng đồng cảm hơn với họ.
Làm chậm nhịp điệu, tạo chiều sâu triết lý: Những đoạn độc thoại thường là lúc nhịp kịch chậm lại, không gian lắng đọng để nhân vật và khán giả cùng suy ngẫm về những vấn đề lớn của cuộc sống.

Trong "Hồn Trương Ba, da hàng thịt", màn đối thoại giữa Hồn Trương Ba và Xác hàng thịt thực chất là một hình thức độc thoại nội tâm được sân khấu hóa. Lưu Quang Vũ đã tách cuộc đấu tranh bên trong của Trương Ba thành hai nhân vật cụ thể để cuộc đối thoại trở nên gay gắt, trực quan hơn. Qua màn độc thoại đặc biệt này, khán giả thấy rõ sự đau đớn đến tận cùng của Trương Ba khi nhận ra mình đang bị tha hóa, đánh mất chính mình.

4. Các Yếu tố Cấu thành Vở kịch Hoàn chỉnh

Để có cái nhìn toàn diện, chúng ta cần biết thêm về hành động kịch, cốt truyện, nhân vật và những chỉ dẫn của tác giả.

4.1. Hành động kịch và Cốt truyện kịch

Hành động kịch là một chuỗi các hành động (lời nói, cử chỉ, việc làm) của nhân vật nhằm giải quyết xung đột. Mỗi hành động đều có mục đích, thúc đẩy câu chuyện tiến về phía trước.

Chuỗi hành động kịch này tạo nên Cốt truyện kịch. Cốt truyện kịch thường có cấu trúc chặt chẽ, có thể chia thành các phần:

Thắt nút (Exposition & Inciting Incident): Giới thiệu tình huống, nhân vật và sự kiện ban đầu làm nảy sinh xung đột. (Ví dụ: Hồn Trương Ba nhập vào xác anh hàng thịt).
Phát triển (Rising Action): Xung đột ngày càng gay gắt, các mâu thuẫn leo thang. (Ví dụ: Hồn Trương Ba mâu thuẫn với xác thịt, với người thân).
Cao trào (Climax): Đỉnh điểm của xung đột, nơi mâu thuẫn bùng nổ dữ dội nhất, đòi hỏi phải có một giải pháp. (Ví dụ: Cuộc đối thoại giữa Hồn và Xác, và sau đó là quyết định dứt khoát của Trương Ba khi nói chuyện với Đế Thích).
Mở nút (Falling Action & Resolution): Xung đột được giải quyết, có thể là một kết thúc có hậu, một kết thúc bi thảm hoặc một kết thúc mở. (Ví dụ: Trương Ba chọn cái chết để linh hồn được trong sạch và trả lại sự sống cho cu Tị).

4.2. Nhân vật kịch và Lời chỉ dẫn sân khấu

Nhân vật kịch là người thực hiện hành động, phát ngôn lời thoại. Tính cách nhân vật được thể hiện qua chính hành động và ngôn ngữ của họ, cũng như qua nhận xét của các nhân vật khác.

Một yếu tố thường bị bỏ qua khi đọc kịch bản nhưng lại vô cùng quan trọng là Lời chỉ dẫn sân khấu. Đây là những dòng chữ in nghiêng, đặt trong ngoặc đơn, do chính tác giả viết ra. Chúng có vai trò:

Mô tả bối cảnh: Không gian, thời gian, đồ đạc trên sân khấu.
Chỉ dẫn hành động: Nhân vật đi vào, đi ra, ngồi xuống, cầm một vật gì đó...
Gợi ý trạng thái cảm xúc: (đau khổ), (tức giận), (cười nhạt), (thì thầm)...

Ví dụ, trong kịch bản "Hồn Trương Ba, da hàng thịt", những chỉ dẫn như "(ôm đầu, đứng vụt dậy)" hay "(giọng khẩn khoản)" giúp chúng ta hình dung rõ hơn nỗi thống khổ tột cùng của Trương Ba. Lời chỉ dẫn sân khấu chính là "đạo diễn trên giấy" của tác giả.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Hãy thử trả lời những câu hỏi sau để củng cố kiến thức vừa học nhé!

Phân biệt xung đột nội tâm và xung đột ngoại hiện. Theo em, trong vở kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt", loại xung đột nào giữ vai trò quyết định và vì sao?

Hướng dẫn trả lời: Nêu định nghĩa hai loại xung đột. Khẳng định xung đột nội tâm (giữa Hồn và Xác) là quyết định. Lý giải: Chính từ bi kịch bên trong này mới nảy sinh tất cả các mâu thuẫn bên ngoài (với gia đình, xã hội). Việc giải quyết xung đột nội tâm (Trương Ba chọn cái chết) cũng chính là cách kết thúc toàn bộ các xung đột khác.
Đối thoại và độc thoại có vai trò gì trong việc khắc họa nhân vật và thúc đẩy hành động kịch? Hãy chọn một màn đối thoại hoặc độc thoại trong vở "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" để phân tích làm rõ.

Hướng dẫn trả lời: Nêu các chức năng chính của đối thoại và độc thoại. Có thể chọn màn đối thoại giữa Hồn và Xác (một dạng độc thoại nội tâm được sân khấu hóa) hoặc màn đối thoại giữa Trương Ba và Đế Thích. Phân tích xem lời thoại đã bộc lộ tính cách, tâm trạng nhân vật như thế nào và đưa câu chuyện đến bước ngoặt ra sao.
Tại sao nói hành động là "xương sống" của một vở kịch? Hành động cuối cùng của nhân vật Trương Ba (xin Đế Thích cho mình được chết hẳn) có ý nghĩa gì?

Hướng dẫn trả lời: Giải thích rằng kịch không miêu tả mà tái hiện, do đó hành động là phương tiện biểu hiện chính. Hành động cuối cùng của Trương Ba không phải là hành động tiêu cực, trốn chạy. Ngược lại, đó là một hành động dũng cảm, quyết liệt để bảo vệ sự toàn vẹn của nhân cách, khẳng định giá trị của việc được sống là chính mình, dù phải trả giá bằng cái chết.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu những tri thức nền tảng và cốt lõi nhất về thể loại kịch. Các em hãy ghi nhớ rằng, xung đột là trái tim, hành động là cơ thể, còn đối thoại và độc thoại là tiếng nói của một vở kịch. Việc nắm vững các khái niệm này không chỉ giúp các em phân tích tốt tác phẩm trong chương trình, mà còn mở ra một cách tiếp cận mới mẻ và sâu sắc hơn với nghệ thuật sân khấu. Hãy thử áp dụng những kiến thức này khi đọc lại vở kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt", các em sẽ phát hiện ra nhiều tầng ý nghĩa mới mẻ và hấp dẫn. Chúc các em học tốt và luôn giữ được niềm say mê với văn học!