A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những thể loại văn học cổ xưa và hùng tráng nhất của nhân loại: sử thi. Bài học Tri thức ngữ văn ở trang 35, sách Chân trời sáng tạo, chính là chìa khóa để chúng ta mở cánh cửa vào thế giới của những anh hùng, những trận chiến vĩ đại và những giá trị văn hóa cốt lõi của cả một dân tộc. Việc nắm vững các khái niệm như sử thi, cốt truyện, nhân vật, không gian, thời gian không chỉ giúp các em hiểu sâu sắc các văn bản sẽ học trong bài 2 như "Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời" hay "Héc-to từ biệt Ăng-đrô-mác", mà còn trang bị một nền tảng kiến thức vững chắc để tiếp cận bất kỳ tác phẩm anh hùng ca nào trên thế giới. Chúng ta hãy cùng bắt đầu hành trình tìm hiểu những tri thức ngữ văn quan trọng này nhé!
B. NỘI DUNG CHÍNH
1. Khái quát về Sử thi (Anh hùng ca)
Sử thi, hay còn được gọi là anh hùng ca, là một thể loại tự sự dài, thường bằng thơ, kể lại những sự kiện trọng đại có ý nghĩa quyết định đối với vận mệnh của cả một cộng đồng, một dân tộc. Đây là tiếng nói của quá khứ, là niềm tự hào và là tấm gương phản chiếu tâm hồn, văn hóa của cha ông ta.
a. Sử thi là gì?
Định nghĩa cơ bản
Sử thi (anh hùng ca) là tác phẩm tự sự có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ trong sáng, trang trọng, giàu hình ảnh, nhịp điệu để kể về những sự kiện trọng đại diễn ra trong đời sống cộng đồng, ca ngợi chiến công kì vĩ của những anh hùng dũng cảm, đại diện cho sức mạnh và lí tưởng của cộng đồng.
Hiểu một cách đơn giản, sử thi giống như một bộ phim "bom tấn" của thời cổ đại. Nó có cốt truyện hoành tráng, nhân vật phi thường và chứa đựng những bài học sâu sắc về cuộc sống, về danh dự và về tinh thần dân tộc.
Nguồn gốc và bối cảnh ra đời
Sử thi thường ra đời trong một giai đoạn lịch sử đặc biệt, khi cộng đồng đang trong quá trình chuyển từ xã hội nguyên thủy sang xã hội có giai cấp, có nhà nước. Đây là "thời đại anh hùng", khi các cuộc chiến tranh giữa các bộ lạc, các quốc gia diễn ra thường xuyên để giành giật đất đai, tài nguyên và khẳng định sức mạnh. Trong bối cảnh đó, hình tượng người anh hùng nổi lên như một biểu tượng cho ý chí, sức mạnh và khát vọng của cả cộng đồng.
- Sản phẩm của trí tuệ tập thể: Ban đầu, sử thi tồn tại dưới dạng truyền miệng, được các nghệ nhân dân gian (như các "khan" ở Tây Nguyên) kể và lưu truyền từ đời này qua đời khác.
- Gắn liền với sinh hoạt cộng đồng: Việc kể sử thi thường diễn ra trong các lễ hội, các buổi sinh hoạt chung, có tác dụng gắn kết các thành viên trong cộng đồng.
Phân loại sử thi
Dựa vào nội dung và tính chất, sử thi thường được chia làm hai loại chính:
- Sử thi thần thoại: Loại sử thi này kể về sự hình thành của vũ trụ, sự ra đời của muôn loài, và các cuộc đấu tranh của các vị thần. Ví dụ tiêu biểu của Việt Nam là "Đẻ đất đẻ nước" (của dân tộc Mường), "Cây nêu thần" (của dân tộc Mường).
- Sử thi anh hùng (Anh hùng ca): Đây là loại sử thi tập trung vào hình tượng người anh hùng và những chiến công của họ trong việc bảo vệ cộng đồng. Ví dụ nổi tiếng trên thế giới có I-li-át, Ô-đi-xê (Hy Lạp), Ra-ma-ya-na (Ấn Độ). Ở Việt Nam, chúng ta có những tác phẩm đặc sắc như Đăm Săn, Xinh Nhã (của dân tộc Ê-đê).
b. Đặc trưng cơ bản của sử thi
Sử thi có những đặc điểm riêng biệt, không thể lẫn với các thể loại khác. Các đặc trưng này thể hiện cả về nội dung và nghệ thuật.
Nội dung phản ánh
Sử thi không kể những câu chuyện đời thường, nhỏ nhặt. Nội dung của nó luôn là những vấn đề lớn lao, có tầm vóc lịch sử và ý nghĩa cộng đồng. Cụ thể:
- Sự kiện có tính toàn dân: Các cuộc chiến tranh, các cuộc chinh phục thiên nhiên, các cuộc di dân vĩ đại...
- Lí tưởng cộng đồng: Khát vọng về một cuộc sống hòa bình, ấm no, thịnh vượng và hùng mạnh.
- Ca ngợi chủ nghĩa anh hùng: Đề cao lòng dũng cảm, danh dự, và sức mạnh của con người.
Nghệ thuật biểu hiện
Để thể hiện nội dung hoành tráng, nghệ thuật của sử thi cũng mang những nét đặc trưng riêng:
- Quy mô lớn: Cốt truyện đồ sộ, nhân vật đông đảo, không gian và thời gian rộng lớn.
- Yếu tố kì ảo, siêu nhiên: Sự xuất hiện của thần linh, quái vật, phép màu... là một phần không thể thiếu, thể hiện nhận thức của người xưa về thế giới.
- Ngôn ngữ trang trọng, giàu hình ảnh: Sử dụng nhiều biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ, phóng đại. Đặc biệt là các lối so sánh rất đặc trưng (ví dụ: so sánh người anh hùng với những hình ảnh kì vĩ của thiên nhiên).
- Giọng điệu chậm rãi, trang nghiêm: Lời kể mang tính khách quan, người kể chuyện như một nhân chứng của lịch sử, kể lại những sự kiện trọng đại với một thái độ tôn kính.
2. Phân tích Cốt truyện của sử thi
Cốt truyện sử thi là bộ xương sống của tác phẩm, là chuỗi các sự kiện được tổ chức một cách nghệ thuật để thể hiện chủ đề và tư tưởng của tác phẩm.
a. Khái niệm cốt truyện sử thi
Cốt truyện sử thi là một hệ thống các sự kiện được tổ chức theo một trình tự nhất định, xoay quanh những biến cố trọng đại của cộng đồng và hành trình của người anh hùng. Nó không chỉ đơn thuần là kể chuyện mà còn nhằm mục đích lí giải, ca ngợi và giáo dục.
Khác với cốt truyện của truyện ngắn hay tiểu thuyết hiện đại thường tập trung vào diễn biến nội tâm, cốt truyện sử thi tập trung vào hành động bên ngoài của nhân vật, đặc biệt là các hành động phi thường.
b. Cấu trúc và đặc điểm của cốt truyện sử thi
Quy mô hoành tráng, đồ sộ
Cốt truyện sử thi luôn được xây dựng trên một quy mô lớn. Các sự kiện không chỉ ảnh hưởng đến một vài cá nhân mà là cả một dân tộc. Ví dụ:
- Trong I-li-át, cốt truyện xoay quanh cuộc chiến tranh thành Tơ-roa kéo dài mười năm, liên quan đến vận mệnh của cả hai dân tộc Hy Lạp và Tơ-roa.
- Trong Đăm Săn, cốt truyện là một chuỗi các cuộc chiến của Đăm Săn với các tù trưởng thù địch (Mtao Grư, Mtao Mxây) để thống nhất cộng đồng, làm cho buôn làng ngày càng giàu mạnh.
Tổ chức sự kiện xoay quanh người anh hùng
Mọi sự kiện trong sử thi đều được tổ chức xung quanh nhân vật trung tâm là người anh hùng. Cốt truyện thường đi theo một mô-típ quen thuộc:
- Người anh hùng đối mặt với thử thách: Cộng đồng bị đe dọa (kẻ thù xâm lược, quái vật phá hoại, nữ thần bị bắt cóc...).
- Hành trình của người anh hùng: Người anh hùng lên đường thực hiện nhiệm vụ, vượt qua nhiều khó khăn, gian khổ.
- Chiến công: Người anh hùng chiến đấu và chiến thắng kẻ thù, lập nên những chiến công kì vĩ.
- Trở về và vinh quang: Người anh hùng trở về trong vinh quang, mang lại sự bình yên và thịnh vượng cho cộng đồng.
Ví dụ, trong sử thi Ô-đi-xê, toàn bộ cốt truyện là hành trình mười năm trở về quê hương của người anh hùng Ô-đi-xê sau khi cuộc chiến thành Tơ-roa kết thúc.
Sự tham gia của yếu tố kì ảo, siêu nhiên
Các vị thần và lực lượng siêu nhiên đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy cốt truyện. Họ có thể giúp đỡ hoặc cản trở người anh hùng, tạo ra những bước ngoặt bất ngờ cho câu chuyện.
- Thần linh giúp đỡ: Nữ thần A-thê-na luôn che chở và giúp đỡ Ô-đi-xê trên đường về. Ông Trời (Yàng) giúp Đăm Săn trong các cuộc chiến.
- Thần linh cản trở: Thần biển Pô-dê-i-đông luôn gây sóng gió để ngăn cản Ô-đi-xê.
Sự tham gia này không làm giảm đi vai trò của người anh hùng, mà ngược lại, nó càng tô đậm thêm sức mạnh, ý chí và phẩm chất của họ khi phải đối mặt với cả kẻ thù hữu hình và các thế lực siêu nhiên.
3. Xây dựng Nhân vật trong sử thi
Nhân vật là linh hồn của sử thi. Họ không phải là những con người bình thường mà là những hình tượng được lí tưởng hóa, kết tinh những phẩm chất cao đẹp nhất của cộng đồng.
a. Nhân vật anh hùng - Trung tâm của sử thi
Người anh hùng sử thi là nhân vật trung tâm, là hiện thân cho lí tưởng và sức mạnh của cộng đồng.
Nguồn gốc và dòng dõi cao quý
Nhân vật anh hùng thường có lai lịch đặc biệt. Họ có thể là con của thần linh, hoặc thuộc dòng dõi vua chúa, tù trưởng. Nguồn gốc này khẳng định sự phi thường, dự báo về một sứ mệnh lớn lao. Ví dụ, A-sin trong I-li-át là con của nữ thần biển Thê-tít.
Phẩm chất và sức mạnh phi thường
Đây là đặc điểm nổi bật nhất của người anh hùng sử thi. Họ sở hữu những phẩm chất vượt trội so với người thường:
- Sức mạnh thể chất: Khỏe mạnh phi thường, có thể "một mình chống lại cả đội quân", nhổ cây cổ thụ, dời non lấp biển. Đăm Săn có thể rung chiếc khiên làm rung chuyển cả núi rừng.
- Lòng dũng cảm: Không bao giờ lùi bước trước kẻ thù, sẵn sàng đối mặt với hiểm nguy và cái chết để bảo vệ danh dự và cộng đồng.
- Tài năng và trí tuệ: Không chỉ mạnh về thể chất, họ còn thông minh, mưu lược, có tài lãnh đạo. Ô-đi-xê nổi tiếng với trí tuệ và sự khôn ngoan của mình.
Lí tưởng và mục đích sống
Người anh hùng sử thi sống và chiến đấu không vì lợi ích cá nhân, mà vì những mục tiêu cao cả của cộng đồng:
- Bảo vệ bộ tộc, quê hương: Chống lại kẻ thù xâm lược, tiêu diệt quái vật.
- Mở mang bờ cõi, làm giàu cho cộng đồng: Chinh phục các vùng đất mới, mang về của cải, sự giàu có.
- Khát vọng chinh phục tự nhiên và xã hội: Thể hiện ý chí và sức mạnh của con người trước thế giới.
Hành động của người anh hùng luôn thống nhất với lợi ích của cộng đồng. Vì vậy, họ luôn được cả cộng đồng yêu mến, ngưỡng mộ và tôn thờ.
b. Các tuyến nhân vật khác
Bên cạnh nhân vật anh hùng, sử thi còn có các tuyến nhân vật phụ, góp phần làm cho câu chuyện thêm phong phú và thúc đẩy hành động của nhân vật chính.
Nhân vật thần linh
Như đã nói, các vị thần có vai trò quan trọng. Họ có thể là đồng minh (nhân vật phù trợ) hoặc kẻ thù (nhân vật cản trở) của người anh hùng. Sự tồn tại của họ thể hiện niềm tin tôn giáo và cách lí giải thế giới của người xưa.
Nhân vật đối địch (kẻ thù)
Kẻ thù của người anh hùng thường được miêu tả là những kẻ hung bạo, độc ác, hoặc là những quái vật ghê rợn. Chúng là hiện thân của cái ác, của những thế lực thù địch đe dọa sự bình yên của cộng đồng. Việc chiến thắng kẻ thù càng làm tôn vinh sức mạnh và chính nghĩa của người anh hùng. Ví dụ: Mtao Mxây trong Đăm Săn, gã khổng lồ một mắt Pô-li-phem trong Ô-đi-xê.
Nhân vật cộng đồng
Nhân vật cộng đồng (dân làng, binh lính...) thường xuất hiện như một bối cảnh, một "dàn đồng ca" để tôn vinh và ca ngợi chiến công của người anh hùng. Họ là nguồn động viên, là đối tượng để người anh hùng bảo vệ và cũng là người chứng kiến, công nhận vinh quang của người anh hùng.
4. Không gian và Thời gian nghệ thuật trong sử thi
Không gian và thời gian trong sử thi không phải là không gian, thời gian thực tế mà là không gian, thời gian nghệ thuật, được sáng tạo để phục vụ cho việc thể hiện nội dung và tư tưởng của tác phẩm.
a. Đặc điểm không gian nghệ thuật
Không gian trong sử thi luôn mang tầm vóc kì vĩ, rộng lớn và có ý nghĩa biểu tượng.
Tính cộng đồng và quốc gia
Không gian sử thi không phải là không gian riêng tư, cá nhân. Đó là không gian sinh tồn của cả cộng đồng, dân tộc: buôn làng, thảo nguyên, chiến trường, biển cả... Mọi hành động của nhân vật đều diễn ra trong không gian chung này. Ví dụ: không gian chiến trường Tơ-roa trong I-li-át, không gian núi rừng Tây Nguyên trong Đăm Săn.
Sự phân chia các cõi
Không gian thường được chia thành nhiều cõi khác nhau: cõi trần (thế giới con người), cõi trời (thế giới thần linh), cõi âm (thế giới người chết). Người anh hùng có thể đi lại giữa các cõi này, thể hiện khả năng phi thường của họ. Ví dụ: Ô-đi-xê xuống cõi âm để hỏi đường về, Đăm Săn lên trời để hỏi cưới Nữ Thần Mặt Trời.
Không gian thiêng liêng, kì vĩ
Thiên nhiên trong sử thi được miêu tả với vẻ đẹp hùng vĩ, hoang sơ và thường được thần thánh hóa. Một dòng sông, một ngọn núi cũng có thể có thần linh cai quản. Không gian này vừa là thử thách, vừa là nơi chứng kiến những chiến công của người anh hùng.
b. Đặc điểm thời gian nghệ thuật
Thời gian trong sử thi cũng mang tính ước lệ, không tuân theo quy luật thời gian đời thường.
Thời gian quá khứ thiêng liêng
Sử thi luôn kể về những sự kiện đã diễn ra trong quá khứ, nhưng đó là một quá khứ xa xăm, thiêng liêng - "thời đại hoàng kim" của dân tộc. Đây là thời của các anh hùng và các vị thần, thời mà những điều kì diệu có thể xảy ra. Việc đặt câu chuyện trong quá khứ này tạo ra một khoảng cách trang trọng, tôn kính.
Thời gian sự kiện trọng đại
Thời gian trong sử thi không được đo đếm bằng ngày, tháng, năm thông thường, mà được đo bằng các sự kiện lớn. Ví dụ: "cuộc chiến kéo dài mười năm", "chuyến đi mất bảy ngày bảy đêm". Thời gian dường như ngưng đọng hoặc kéo dài ra theo tầm vóc của sự kiện.
Nhịp điệu chậm rãi, trang trọng
Nhịp kể chuyện trong sử thi thường chậm, khoan thai. Người kể chuyện thường dừng lại để miêu tả tỉ mỉ các trận đánh, các nghi lễ, trang phục của nhân vật... Điều này tạo ra không khí trang nghiêm, phù hợp với tính chất trọng đại của các sự kiện được kể.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
Để củng cố những kiến thức vừa học, các em hãy thử suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:
-
Câu hỏi 1: Trình bày khái niệm sử thi (anh hùng ca) và nêu những đặc trưng cơ bản về nội dung và nghệ thuật của thể loại này.
Gợi ý trả lời: Cần nêu được định nghĩa, phân biệt 2 loại sử thi. Về đặc trưng, chia ra hai luận điểm lớn: nội dung (phản ánh sự kiện lớn, lí tưởng cộng đồng) và nghệ thuật (quy mô, yếu tố kì ảo, ngôn ngữ, giọng điệu).
-
Câu hỏi 2: Phân tích hình tượng nhân vật anh hùng trong sử thi. Theo em, vì sao nhân vật anh hùng lại có sức mạnh và phẩm chất phi thường?
Gợi ý trả lời: Nêu các đặc điểm của nhân vật anh hùng (lai lịch, sức mạnh, phẩm chất, lí tưởng). Lí giải: sức mạnh và phẩm chất phi thường đó là sự kết tinh, lí tưởng hóa những phẩm chất và khát vọng của cả cộng đồng. Người anh hùng là hiện thân cho sức mạnh của cả dân tộc.
-
Câu hỏi 3: So sánh sự khác biệt cơ bản về cách xây dựng không gian và thời gian trong sử thi với một truyện ngắn hiện đại mà em đã học (ví dụ: "Lặng lẽ Sa Pa").
Gợi ý trả lời: Lập bảng so sánh hoặc viết thành các đoạn văn đối chiếu. Về không gian: sử thi (rộng lớn, kì vĩ, mang tính cộng đồng) vs. truyện ngắn (hẹp, gần gũi, đời thường). Về thời gian: sử thi (quá khứ thiêng liêng, ước lệ) vs. truyện ngắn (thời gian thực, cụ thể, gắn với đời sống).
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu những tri thức nền tảng về thể loại sử thi. Các em cần ghi nhớ bốn đơn vị kiến thức cốt lõi: khái niệm và đặc trưng của sử thi, cốt truyện sử thi với quy mô hoành tráng, nhân vật anh hùng - hiện thân của lí tưởng cộng đồng, và cuối cùng là không gian, thời gian nghệ thuật mang tính kì vĩ, thiêng liêng. Nắm vững những đặc điểm này sẽ là công cụ đắc lực giúp các em phân tích và cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp của các tác phẩm sử thi trong chương trình. Chúc các em học tốt và có những giờ phút khám phá văn học thật thú vị!