Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 43 - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức vô cùng quan trọng và thú vị trong chương trình Ngữ văn: Tri thức ngữ văn về Sử thi và Tiểu thuyết. Đây không chỉ là những khái niệm lý thuyết khô khan mà là chiếc chìa khóa vạn năng giúp các em mở ra cánh cửa của hai thế giới văn học rộng lớn, một cổ xưa, hào hùng và một hiện đại, đời tư. Việc nắm vững đặc trưng của hai thể loại này sẽ giúp các em có nền tảng vững chắc để phân tích các tác phẩm kinh điển trong chương trình, từ đó cảm nhận sâu sắc hơn những giá trị tư tưởng và nghệ thuật mà cha ông và các tác gia lớn đã gửi gắm. Qua bài học này, các em sẽ tự tin phân biệt, so sánh và nhận diện được một tác phẩm thuộc thể loại sử thi hay tiểu thuyết.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khám phá thể loại Sử thi (Anh hùng ca)

Sử thi, hay còn gọi là anh hùng ca, là một trong những thể loại văn học ra đời sớm nhất trong lịch sử nhân loại. Nó giống như những bài ca hùng tráng kể về "thời thơ ấu" của một dân tộc, một quốc gia.

1.1. Sử thi là gì?

Sử thi là tác phẩm tự sự có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ có vần, nhịp, hình ảnh trang trọng, hào hùng để kể về những sự kiện trọng đại trong đời sống của cộng đồng, ca ngợi chiến công kì vĩ của những người anh hùng tiêu biểu cho sức mạnh và lí tưởng của cộng đồng đó.

Hiểu một cách đơn giản, sử thi là câu chuyện của cộng đồng. Nó không kể về nỗi buồn vui của một cá nhân riêng lẻ mà kể về vận mệnh của cả một bộ tộc, một dân tộc. Các tác phẩm sử thi nổi tiếng trên thế giới có thể kể đến như I-li-át và Ô-đi-xê của Hy Lạp, Ra-ma-ya-na của Ấn Độ. Ở Việt Nam, chúng ta có những bản sử thi lừng danh như Đăm Săn, Đăm Di của dân tộc Ê-đê, hay Đẻ đất đẻ nước của dân tộc Mường.

1.2. Những đặc trưng không thể nhầm lẫn của sử thi

Để nhận diện một tác phẩm sử thi, chúng ta cần dựa vào những đặc điểm cốt lõi sau đây:

a. Về nội dung và cốt truyện

• Nội dung: Sử thi luôn phản ánh những vấn đề có ý nghĩa sống còn đối với toàn thể cộng đồng như: chiến tranh giữa các bộ tộc, công cuộc chinh phục thiên nhiên, quá trình xây dựng và bảo vệ cộng đồng. Ví dụ, sử thi Đăm Săn kể về cuộc chiến của tù trưởng Đăm Săn chống lại các tù trưởng thù địch để bảo vệ và mở mang buôn làng của mình.
• Cốt truyện: Cốt truyện sử thi thường xoay quanh những biến cố lớn lao, mang tính lịch sử, cộng đồng. Các sự kiện được tổ chức một cách mạch lạc, rõ ràng, tập trung vào hành trình và chiến công của người anh hùng. Yếu tố kì ảo, hoang đường thường xuyên xuất hiện, thể hiện niềm tin và quan niệm của người xưa về thế giới.

b. Về nhân vật trung tâm

• Người anh hùng sử thi: Nhân vật chính của sử thi là những người anh hùng hội tụ đầy đủ những phẩm chất, sức mạnh và khát vọng của cả cộng đồng. Họ thường có lai lịch phi thường, sở hữu sức mạnh thể chất vượt trội, lòng dũng cảm vô song và luôn hành động vì lợi ích chung.
• Ví dụ điển hình: Nhân vật Đăm Săn trong sử thi cùng tên là một minh chứng. Chàng không chỉ đẹp, tài giỏi mà còn có sức mạnh phi thường, dám thách thức cả thần linh (Nữ thần Mặt Trời) để thực hiện khát vọng của mình và cộng đồng. Nhân vật A-sin trong sử thi I-li-át cũng là biểu tượng cho sức mạnh và lòng kiêu hãnh của người Hy Lạp cổ đại.
• Tính cách: Nhân vật sử thi thường được miêu tả một chiều, phiến diện, tập trung tô đậm những phẩm chất anh hùng mà ít khi đi sâu vào thế giới nội tâm phức tạp, những dằn vặt đời thường.

c. Về không gian và thời gian nghệ thuật

• Không gian: Không gian trong sử thi là không gian rộng lớn, kì vĩ, mang tầm vóc cộng đồng. Nó có thể là chiến trường, bãi chiến, không gian buôn làng, hoặc mở rộng ra cả vũ trụ với cõi trời, cõi đất, cõi âm. Không gian này là sân khấu để người anh hùng thể hiện sức mạnh và chiến công của mình.
• Thời gian: Thời gian trong sử thi là thời gian quá khứ thiêng liêng. Đó là thời đại khai thiên lập địa, thời đại của các anh hùng, một quá khứ được cộng đồng ngưỡng vọng và xem là mẫu mực. Nó không phải là thời gian lịch sử cụ thể mà là thời gian huyền thoại, thuộc về "cái thuở ban đầu" của dân tộc.

d. Về lời kể và ngôn ngữ

• Lời kể: Lời kể trong sử thi thường mang giọng điệu trang trọng, ngợi ca, hào hùng. Người kể chuyện thường ở ngôi thứ ba, có cái nhìn toàn tri, biết hết mọi chuyện, tạo ra một khoảng cách nhất định với câu chuyện được kể, làm tăng tính khách quan và thiêng liêng.
• Ngôn ngữ: Ngôn ngữ sử thi giàu hình ảnh, có tính biểu cảm cao, sử dụng nhiều biện pháp tu từ như so sánh, phóng đại. Đặc biệt, các tác phẩm sử thi (nhất là sử thi dân gian) thường sử dụng các công thức diễn đạt (lối nói lặp đi lặp lại) để miêu tả nhân vật, hành động, giúp người nghe/đọc dễ nhớ, dễ thuộc. Ví dụ, các đoạn miêu tả cảnh Đăm Săn ra đi hay cảnh ăn mừng chiến thắng thường có những mô-típ lặp lại.

2. Tìm hiểu thể loại Tiểu thuyết

Nếu sử thi là tiếng nói của cộng đồng trong quá khứ, thì tiểu thuyết lại là tiếng nói của cá nhân trong thời hiện tại. Đây là một thể loại văn học sinh sau đẻ muộn nhưng đã nhanh chóng chiếm vị trí trung tâm trong đời sống văn học hiện đại.

2.1. Tiểu thuyết là gì?

Tiểu thuyết là tác phẩm tự sự hư cấu, viết bằng văn xuôi, có quy mô lớn, tập trung miêu tả chi tiết cuộc sống riêng tư, những mối quan hệ xã hội phức tạp và quá trình hình thành, phát triển tính cách của các nhân vật cá nhân trong một bối cảnh lịch sử - xã hội cụ thể.

Tiểu thuyết ra đời và phát triển mạnh mẽ cùng với sự trỗi dậy của ý thức cá nhân trong xã hội. Nó quan tâm đến số phận của một con người bình thường, với những suy tư, trăn trở, những mâu thuẫn nội tâm sâu sắc. Những tác phẩm tiểu thuyết lớn mà các em có thể biết đến như Chiến tranh và hòa bình của L. Tôn-xtôi, Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh.

2.2. Những đặc trưng nổi bật của tiểu thuyết

Tiểu thuyết có những đặc điểm riêng biệt, phản ánh một cách nhìn mới về con người và cuộc đời.

a. Về nội dung và đề tài

• Nội dung: Tiểu thuyết khám phá mọi ngóc ngách của đời sống con người, từ những vấn đề xã hội lớn lao đến những sinh hoạt đời thường, những rung động tinh vi trong tâm hồn. Nó được mệnh danh là "bách khoa toàn thư về cuộc sống".
• Đề tài: Đề tài của tiểu thuyết vô cùng phong phú: tình yêu, gia đình, xung đột xã hội, hành trình tìm kiếm bản thân, những vấn đề lịch sử dưới góc nhìn cá nhân... Ví dụ, Tấn trò đời của Balzac vẽ nên một bức tranh toàn cảnh về xã hội Pháp thế kỉ 19 qua số phận của hàng ngàn nhân vật.

b. Về nhân vật trung tâm

• Nhân vật cá nhân: Nhân vật tiểu thuyết là những con người nếm trải, đang trong quá trình hình thành và phát triển. Họ không phải là những hình mẫu lí tưởng, bất biến như nhân vật sử thi. Họ có cả ưu điểm và nhược điểm, có mâu thuẫn nội tâm, có thể thay đổi, trưởng thành hoặc gục ngã trước hoàn cảnh.
• Ví dụ điển hình: Nhân vật Chí Phèo của Nam Cao là một con người bị hoàn cảnh tha hóa, nhưng sâu thẳm trong anh ta vẫn le lói khát vọng làm người lương thiện. Diễn biến tâm lí phức tạp của Chí Phèo chính là đặc trưng của nhân vật tiểu thuyết.
• Tính cách: Tiểu thuyết tập trung xây dựng nhân vật tính cách, tức là những nhân vật có đời sống nội tâm sâu sắc, phức tạp và được soi chiếu từ nhiều góc độ.

c. Về không gian và thời gian nghệ thuật

• Không gian: Không gian trong tiểu thuyết thường là không gian gần gũi, quen thuộc của đời sống hàng ngày: một căn phòng, một con phố, một làng quê... Không gian này không chỉ là bối cảnh mà còn tác động trực tiếp đến tính cách và số phận của nhân vật.
• Thời gian: Thời gian trong tiểu thuyết là thời gian hiện tại, chưa hoàn kết. Ngay cả khi kể về quá khứ, nó vẫn được nhìn từ góc độ của hiện tại. Đó là dòng chảy thời gian đời thường, nơi mọi thứ vẫn đang tiếp diễn, đầy những bất ngờ và khả năng. Đây là điểm khác biệt căn bản so với thời gian quá khứ đã đóng lại của sử thi.

d. Về lời kể và ngôn ngữ

• Lời kể: Tiểu thuyết có hệ thống điểm nhìn trần thuật rất linh hoạt. Người kể chuyện có thể là ngôi thứ nhất (nhân vật tự kể chuyện), ngôi thứ ba hạn tri (biết những gì một nhân vật biết), hoặc ngôi thứ ba toàn tri. Giọng điệu cũng đa dạng: trang trọng, hài hước, châm biếm, trữ tình...
• Ngôn ngữ: Ngôn ngữ tiểu thuyết là ngôn ngữ đa thanh, gần với lời ăn tiếng nói hàng ngày. Nó tái hiện sự phong phú của ngôn ngữ xã hội thông qua lời đối thoại, độc thoại nội tâm, lời của người kể chuyện... tạo nên một thế giới nghệ thuật sống động và chân thực.

3. So sánh Sử thi và Tiểu thuyết: Hai đỉnh cao của nghệ thuật tự sự

Việc đặt sử thi và tiểu thuyết cạnh nhau sẽ giúp chúng ta thấy rõ hơn sự vận động của tư duy nghệ thuật và quan niệm về con người qua các thời đại. Dù có những khác biệt sâu sắc, cả hai đều là những thể loại tự sự đỉnh cao, phản ánh xuất sắc tinh thần của thời đại mà chúng ra đời.

3.1. Bảng so sánh chi tiết

3.2. Sự chuyển biến trong cách nhìn về con người

Sự khác biệt lớn nhất giữa sử thi và tiểu thuyết nằm ở cách nhìn nhận về con người. Sử thi nhìn con người từ khoảng cách của sự ngưỡng vọng, tập trung vào vai trò, sứ mệnh của họ đối với cộng đồng. Con người trong sử thi là con người của hành động, của bổn phận. Ngược lại, tiểu thuyết tiếp cận con người ở cự li gần, soi chiếu vào tận cùng thế giới nội tâm. Con người trong tiểu thuyết là con người của suy tư, của những lựa chọn cá nhân, của những mâu thuẫn và bi kịch riêng. Sự dịch chuyển từ sử thi sang tiểu thuyết chính là một cuộc cách mạng trong văn học, đánh dấu sự khám phá ngày càng sâu sắc hơn về bản chất con người.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Dựa vào những đặc trưng đã học, hãy giải thích vì sao sử thi thường gắn liền với thời kì cổ đại, còn tiểu thuyết lại là thể loại tiêu biểu của thời kì hiện đại?

   Gợi ý trả lời: Cần bám vào mối quan hệ giữa thể loại văn học và bối cảnh lịch sử - xã hội. Sử thi ra đời khi ý thức cộng đồng là chủ đạo, con người sống hòa mình trong tập thể. Tiểu thuyết ra đời khi xã hội phát triển, ý thức cá nhân được đề cao, con người bắt đầu quan tâm đến thế giới nội tâm và số phận riêng của mình.

2. Câu hỏi 2: Phân tích sự khác biệt căn bản giữa nhân vật anh hùng trong sử thi (ví dụ: Đăm Săn, A-sin) và nhân vật trong tiểu thuyết hiện đại (ví dụ: Chí Phèo, Lão Hạc).

   Gợi ý trả lời: So sánh trên các phương diện: mục đích hành động (vì cộng đồng hay vì cá nhân), sức mạnh (thể chất phi thường hay sức mạnh tinh thần), tính cách (lí tưởng hóa, nhất quán hay phức tạp, đa chiều), mối quan hệ với cộng đồng.

3. Câu hỏi 3: Theo em, việc đọc một tác phẩm sử thi và một cuốn tiểu thuyết mang lại những trải nghiệm thẩm mĩ khác nhau như thế nào?

   Gợi ý trả lời: Đây là câu hỏi mở, khuyến khích cảm nhận cá nhân. Có thể nêu các ý: đọc sử thi mang lại cảm giác choáng ngợp, hào hùng, tự hào về quá khứ dân tộc. Đọc tiểu thuyết mang lại sự đồng cảm, thấu hiểu sâu sắc về thân phận con người, những suy ngẫm về cuộc sống xung quanh.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu những tri thức nền tảng về hai thể loại tự sự quan trọng là sử thi và tiểu thuyết. Tóm lại, các em cần ghi nhớ những điểm cốt lõi sau: Sử thi là tiếng nói hào hùng của cộng đồng về một quá khứ thiêng liêng, với nhân vật trung tâm là người anh hùng lí tưởng. Trong khi đó, tiểu thuyết là lời tự sự đa thanh về số phận cá nhân trong dòng chảy đời thường của hiện tại, với những nhân vật phức tạp, nếm trải. Nắm vững sự khác biệt này không chỉ giúp các em làm tốt các bài kiểm tra, mà quan trọng hơn, nó trang bị cho các em một công cụ sắc bén để khám phá và trân trọng sự phong phú, đa dạng của kho tàng văn học nhân loại. Hãy tìm đọc một tác phẩm sử thi và một cuốn tiểu thuyết để tự mình kiểm nghiệm những kiến thức thú vị này nhé!