Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 72 - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những phần kiến thức nền tảng quan trọng nhất của chương trình Ngữ văn: Tri thức ngữ văn về Sử thi và Tiểu thuyết. Đây là hai thể loại tự sự lớn, đánh dấu những bước tiến vĩ đại trong lịch sử văn học nhân loại. Hiểu rõ bản chất, đặc trưng của sử thi và tiểu thuyết không chỉ giúp các em học tốt các văn bản trong sách giáo khoa như Đăm Săn hay Don Quijote, mà còn trang bị cho các em một công cụ sắc bén để phân tích bất kỳ câu chuyện nào, từ những bộ phim bom tấn Hollywood đến những cuốn tiểu thuyết best-seller. Bài học này sẽ là chìa khóa mở ra cánh cửa vào thế giới của những anh hùng, những số phận và những bối cảnh xã hội rộng lớn.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khám phá thể loại Sử thi (Epic) - Tiếng vọng từ quá khứ hào hùng

Sử thi, hay còn gọi là anh hùng ca, là một trong những thể loại văn học ra đời sớm nhất, gắn liền với buổi bình minh của các dân tộc. Nó không chỉ là một câu chuyện, mà còn là niềm tự hào, là bức tranh toàn cảnh về văn hóa, tín ngưỡng và khát vọng của cả một cộng đồng.

1.1. Sử thi là gì?

Sử thi là tác phẩm tự sự có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ trong sáng, trang trọng, giàu hình ảnh và nhạc điệu, kể về những sự kiện quan trọng có ý nghĩa với toàn thể cộng đồng, xoay quanh những nhân vật anh hùng cao cả, dũng cảm, đại diện cho lí tưởng và sức mạnh của dân tộc.

Hãy tưởng tượng về thời kì các bộ lạc, các dân tộc mới hình thành, họ phải đối mặt với thiên nhiên khắc nghiệt, với những cuộc chiến tranh để sinh tồn và mở rộng lãnh thổ. Trong bối cảnh đó, họ cần những câu chuyện để ca ngợi những người anh hùng, để ghi nhớ lịch sử, để truyền lại cho con cháu những bài học và niềm tự hào. Sử thi đã ra đời như thế, ban đầu dưới hình thức truyền miệng qua các nghệ nhân hát kể, rồi sau này được ghi chép lại.

1.2. Những đặc trưng không thể bỏ lỡ của sử thi

Để nhận diện một tác phẩm sử thi, các em cần nắm vững những đặc điểm cốt lõi sau:

a. Quy mô hoành tráng và cốt truyện đồ sộ

Sử thi không kể chuyện cá nhân vặt vãnh. Nó phản ánh những sự kiện có tầm vóc lịch sử, có ý nghĩa sống còn đối với cả cộng đồng như: chiến tranh giữa các quốc gia, cuộc chinh phục thiên nhiên, công cuộc lập bản dựng mường. Cốt truyện của sử thi thường kéo dài, bao gồm nhiều biến cố, thử thách lớn lao.

• Ví dụ: Sử thi Iliad của Hy Lạp kể về cuộc chiến tranh thành Troy kéo dài mười năm. Sử thi Ramayana của Ấn Độ là hành trình gian khổ của hoàng tử Rama giải cứu người vợ Sita.

b. Nhân vật anh hùng mang tầm vóc cộng đồng

Nhân vật trung tâm của sử thi là người anh hùng lý tưởng. Họ không chỉ đẹp về ngoại hình, phi thường về sức mạnh, mà còn hội tụ những phẩm chất cao quý nhất của cộng đồng (dũng cảm, trọng danh dự, yêu thương bộ tộc). Hành động của họ không vì mục đích cá nhân, mà vì vinh quang và sự bình yên của cả dân tộc.

• Ví dụ: Nhân vật Đăm Săn trong sử thi Ê-đê không chỉ chiến đấu để giành lại vợ mà còn để bảo vệ và làm giàu cho buôn làng của mình. Mỗi chiến công của chàng đều là niềm tự hào chung của cả cộng đồng.

c. Không gian và thời gian nghệ thuật kỳ vĩ

Không gian trong sử thi không giới hạn ở một ngôi nhà hay một làng quê. Đó là không gian vũ trụ ba cõi: trần gian, thiên giới, địa ngục. Thời gian cũng mang tính quá khứ linh thiêng, một "thời đại vàng" của các anh hùng và thần linh, không thể đo đếm bằng lịch thông thường.

• Ví dụ: Trong sử thi Đăm Săn, không gian trải dài từ buôn làng của các tù trưởng đến tận thế giới của thần linh trên trời.

d. Yếu tố kì ảo và vai trò của thần linh

Thế giới sử thi luôn có sự hiện diện của các vị thần, các thế lực siêu nhiên. Thần linh có thể giúp đỡ hoặc cản trở người anh hùng, tạo nên những thử thách phi thường. Yếu tố kì ảo không chỉ làm câu chuyện hấp dẫn mà còn thể hiện niềm tin tín ngưỡng sơ khai của con người.

• Ví dụ: Trong sử thi Odyssey, hành trình trở về của Odysseus luôn có sự can thiệp của các vị thần trên đỉnh Olympus, người thì giúp đỡ (nữ thần Athena), kẻ thì cản trở (thần biển Poseidon).

e. Lời kể trang trọng, khách quan

Người kể chuyện trong sử thi thường ở ngôi thứ ba, có cái nhìn toàn tri (biết hết mọi chuyện). Lời kể mang giọng điệu trang trọng, ngợi ca, chậm rãi, sử dụng nhiều biện pháp tu từ như so sánh, phóng đại để tô đậm sự kỳ vĩ của nhân vật và sự kiện.

2. Tìm hiểu thể loại Tiểu thuyết (Novel) - Câu chuyện về đời tư và xã hội

Nếu sử thi là tiếng nói của cộng đồng trong thời cổ đại, thì tiểu thuyết chính là tiếng nói của cá nhân trong thời hiện đại. Tiểu thuyết ra đời muộn hơn nhiều so với sử thi, gắn liền với sự phát triển của xã hội tư sản, khi con người bắt đầu quan tâm sâu sắc đến số phận và thế giới nội tâm của mỗi cá nhân.

2.1. Tiểu thuyết là gì?

Tiểu thuyết là tác phẩm tự sự hư cấu, thường có dung lượng lớn, tập trung miêu tả chi tiết cuộc sống riêng tư, số phận cá nhân và các mối quan hệ xã hội phức tạp của con người trong một bối cảnh hiện thực cụ thể. Tiểu thuyết có khả năng phản ánh toàn vẹn và sâu sắc bức tranh đời sống xã hội.

Khác với sử thi, tiểu thuyết không nhắm đến việc tái hiện những sự kiện lịch sử trọng đại, mà đi sâu vào những ngóc ngách của đời sống, khám phá tâm lý phức tạp của con người. Nó là "tấm gương soi" của xã hội, phản chiếu mọi hỉ, nộ, ái, ố của kiếp người.

2.2. Đặc điểm nổi bật của tiểu thuyết hiện đại

a. Cốt truyện xoay quanh số phận cá nhân

Trọng tâm của tiểu thuyết là cuộc đời của một hoặc một vài nhân vật. Cốt truyện khám phá quá trình trưởng thành, những biến cố, những lựa chọn và kết cục của họ. Qua đó, tác giả đặt ra những vấn đề về xã hội, thời đại.

• Ví dụ: Tiểu thuyết Tắt đèn của Ngô Tất Tố xoay quanh số phận bi thảm của chị Dậu trong xã hội thực dân phong kiến, qua đó tố cáo chính sách sưu thuế tàn bạo.

b. Nhân vật đa chiều, phức tạp

Nhân vật trong tiểu thuyết không còn là hình mẫu lý tưởng, toàn bích như anh hùng sử thi. Họ là những con người đời thường, có cả tốt và xấu, có ưu điểm và nhược điểm, có nội tâm phức tạp, luôn đấu tranh, dằn vặt. Nhân vật có thể thay đổi, phát triển tính cách qua các biến cố.

• Ví dụ: Nhân vật Chí Phèo của Nam Cao vừa là một con quỷ dữ của làng Vũ Đại, vừa là một con người đáng thương với khát khao lương thiện cháy bỏng.

c. Bối cảnh không gian, thời gian xác thực

Tiểu thuyết đặt nhân vật vào một bối cảnh không gian, thời gian cụ thể, có thể xác định được. Đó có thể là một thành phố, một làng quê, một giai đoạn lịch sử có thật. Sự chi tiết, chân thực của bối cảnh giúp câu chuyện trở nên đáng tin cậy.

• Ví dụ: Tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng tái hiện một cách sống động xã hội thành thị Việt Nam những năm 1930 với những lố lăng, kệch cỡm của giới "thượng lưu".

d. Ngôn ngữ gần gũi với đời sống

Ngôn ngữ tiểu thuyết là ngôn ngữ văn xuôi, đa dạng và linh hoạt. Nó mô phỏng lời ăn tiếng nói hàng ngày, có sự pha trộn nhiều phong cách, giọng điệu khác nhau (ngôn ngữ tác giả, ngôn ngữ nhân vật), phù hợp với tính cách và hoàn cảnh của từng người.

3. So sánh Sử thi và Tiểu thuyết: Hai đỉnh cao của nghệ thuật tự sự

Đặt cạnh nhau, sử thi và tiểu thuyết giống như hai ngọn núi hùng vĩ, một bên cổ kính, trang nghiêm, một bên hiện đại, đa sắc. Việc so sánh sẽ giúp chúng ta thấy rõ sự vận động của tư duy nghệ thuật qua các thời đại.

3.1. Điểm tương đồng

• Đều là thể loại tự sự, có cốt truyện, nhân vật, người kể chuyện.
• Đều có khả năng phản ánh hiện thực đời sống và thể hiện những quan niệm của tác giả.
• Đều có dung lượng lớn, cho phép triển khai những câu chuyện phức tạp.

3.2. Sự khác biệt căn bản

4. Vai trò của Bối cảnh và Người kể chuyện

Hai yếu tố cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng là bối cảnh và người kể chuyện. Chúng chính là "hệ điều hành" và "người dẫn đường" cho toàn bộ tác phẩm.

4.1. Bối cảnh văn hóa - xã hội: Cái nôi của tác phẩm

Bối cảnh không chỉ là phông nền. Nó là mảnh đất nuôi dưỡng, định hình nên thể loại văn học. Một thể loại không thể ra đời nếu thiếu bối cảnh lịch sử - xã hội phù hợp.

• Bối cảnh của sử thi: Là "thời đại anh hùng", khi ý thức cộng đồng lớn hơn ý thức cá nhân. Con người sống và chiến đấu vì danh dự của bộ tộc. Niềm tin vào thần linh và các thế lực siêu nhiên là tuyệt đối. Chính bối cảnh này đã sản sinh ra những câu chuyện về các anh hùng vĩ đại.
• Bối cảnh của tiểu thuyết: Là xã hội hiện đại, khi các mối quan hệ trở nên phức tạp, con người ý thức rõ hơn về cái "tôi" cá nhân, về nội tâm và số phận riêng của mình. Bối cảnh này đòi hỏi một thể loại văn học có khả năng đi sâu vào thế giới riêng tư của con người.

4.2. Người kể chuyện: "Linh hồn" của câu chuyện

Người kể chuyện quyết định cách câu chuyện được truyền tải đến độc giả. Sự thay đổi về vị trí và giọng điệu của người kể chuyện phản ánh sự thay đổi trong cách nhìn nhận con người và thế giới.

• Người kể chuyện trong sử thi (Ngôi thứ ba toàn tri): Thường giấu mình, có mặt ở khắp nơi, biết mọi suy nghĩ, hành động của nhân vật. Lời kể mang tính khách quan, có khoảng cách với nhân vật, tạo ra giọng điệu trang nghiêm, đáng tin cậy như một người ghi chép lịch sử.
• Người kể chuyện trong tiểu thuyết (Đa dạng): Có thể là ngôi thứ ba (toàn tri hoặc hạn tri - chỉ biết suy nghĩ của một nhân vật) hoặc ngôi thứ nhất (nhân vật tự kể chuyện của mình). Người kể chuyện có thể bày tỏ thái độ, bình luận, hoặc thậm chí trở thành một nhân vật không đáng tin cậy, buộc người đọc phải tự phán đoán. Sự đa dạng này giúp tiểu thuyết khám phá nội tâm con người từ nhiều góc độ.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Dựa vào những đặc trưng đã học, hãy phân biệt những điểm khác biệt cốt lõi về nội dung và nghệ thuật giữa thể loại sử thi và tiểu thuyết. Lấy ví dụ từ một tác phẩm sử thi và một tác phẩm tiểu thuyết mà em biết.

   Gợi ý trả lời: Lập bảng so sánh dựa trên các tiêu chí: đối tượng phản ánh, hình tượng nhân vật, không gian - thời gian, vai trò của yếu tố kì ảo, ngôn ngữ và giọng điệu. Ví dụ: so sánh Đăm Săn (sử thi) và Lão Hạc (truyện ngắn - một dạng tiểu thuyết thu nhỏ).

2. Câu hỏi 2: Tại sao nói nhân vật anh hùng trong sử thi là sự kết tinh sức mạnh và lý tưởng của cộng đồng, trong khi nhân vật tiểu thuyết lại là hiện thân của số phận cá nhân trong xã hội? Hãy làm rõ nhận định trên.

   Gợi ý trả lời: Phân tích mục đích hành động của nhân vật (vì cộng đồng hay vì bản thân), mối quan hệ với các nhân vật khác, và ý nghĩa biểu tượng của nhân vật. Anh hùng sử thi chiến thắng thì cộng đồng vinh quang. Nhân vật tiểu thuyết thành bại lại phản ánh một vấn đề của xã hội (ví dụ: bi kịch của người nông dân, sự tha hóa của con người,...).

3. Câu hỏi 3: Bối cảnh văn hóa - xã hội có vai trò quyết định đến sự hình thành của một thể loại văn học như thế nào? Hãy giải thích tại sao sử thi không thể ra đời trong xã hội hiện đại và ngược lại, tiểu thuyết không thể xuất hiện trong thời kì cổ đại.

   Gợi ý trả lời: Nêu rõ mối quan hệ giữa nhu cầu của thời đại và sự ra đời của thể loại. Thời cổ đại cần ca ngợi sức mạnh tập thể -> sử thi. Thời hiện đại quan tâm đến số phận cá nhân -> tiểu thuyết. Phân tích các yếu tố như: ý thức hệ, trình độ phát triển xã hội, vai trò của cá nhân,...

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã hệ thống hóa được những tri thức ngữ văn nền tảng về hai thể loại tự sự quan trọng là sử thi và tiểu thuyết. Các em cần ghi nhớ rằng, sử thi là tiếng nói của cộng đồng trong quá khứ hào hùng, với nhân vật anh hùng lý tưởng, không gian kỳ vĩ và lời kể trang trọng. Ngược lại, tiểu thuyết là tấm gương phản chiếu xã hội hiện đại, tập trung vào số phận cá nhân với những nhân vật phức tạp, bối cảnh xác thực và ngôn ngữ đời thường. Nắm vững những khác biệt này sẽ là chìa khóa giúp các em tiếp cận và phân tích sâu sắc các tác phẩm văn học trong chương trình cũng như trong cuộc sống. Hãy vận dụng kiến thức này để đọc và cảm nhận các văn bản sắp tới một cách trọn vẹn nhất nhé!