Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 75 - Ngữ văn - Lớp 11 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức vô cùng quan trọng, là chìa khóa để mở cánh cửa vào thế giới sân khấu đầy màu sắc: Tri thức ngữ văn trang 75 trong sách giáo khoa Ngữ văn 11, Tập 1 - Kết nối tri thức. Phần học này sẽ trang bị cho các em những công cụ lý luận sắc bén để phân tích thể loại kịch, một trong những loại hình nghệ thuật lâu đời và hấp dẫn nhất của nhân loại. Việc nắm vững các khái niệm như kịch bản văn học và xung đột kịch không chỉ giúp các em học tốt các văn bản kịch trong chương trình mà còn nâng cao khả năng cảm thụ nghệ thuật, rèn luyện tư duy phân tích và phê bình. Sau bài học này, các em sẽ tự tin giải mã cấu trúc của một kịch bản, nhận diện các loại xung đột và hiểu được cách chúng tạo nên sức sống cho một vở kịch.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khám phá Kịch bản văn học

Khi nhắc đến kịch, chúng ta thường nghĩ ngay đến những vở diễn sống động trên sân khấu với ánh đèn, âm thanh và diễn xuất của diễn viên. Nhưng để có được những vở diễn ấy, tất cả đều phải bắt nguồn từ một văn bản nền tảng, đó chính là kịch bản văn học. Vậy kịch bản văn học là gì và có cấu trúc ra sao?

1.1. Kịch bản văn học là gì?

a. Định nghĩa cốt lõi

Kịch bản văn học là một trong những thành tố cơ bản tạo nên tác phẩm kịch. Nó là văn bản ngôn từ, là phương án văn học chi tiết cho một vở diễn sân khấu trong tương lai. Có thể hiểu đơn giản, kịch bản văn học là "linh hồn trên giấy" của một vở kịch.

Kịch bản văn học là một thể loại tác phẩm văn học được viết ra với mục đích chính là để dàn dựng thành một vở diễn sân khấu. Nó bao gồm lời thoại của các nhân vật và những chỉ dẫn chi tiết về bối cảnh, hành động, biểu cảm...

Mặc dù kịch bản có thể được đọc như một tác phẩm văn học độc lập, giá trị và mục đích cuối cùng của nó là được hiện thực hóa trên sân khấu.

b. Phân biệt Kịch bản văn học và Vở diễn sân khấu

Để hiểu rõ hơn, chúng ta cần phân biệt rõ ràng giữa hai khái niệm này:

Kịch bản văn học (Script):
- Bản chất: Là văn bản tĩnh, tồn tại trên giấy, do nhà văn (nhà biên kịch) sáng tạo.
- Thành phần: Chủ yếu là ngôn từ (lời thoại, chỉ dẫn sân khấu).
- Tính chất: Cố định, không thay đổi (trừ khi tác giả sửa chữa).
- Tiếp nhận: Thông qua việc đọc, tưởng tượng.
Vở diễn sân khấu (Performance):
- Bản chất: Là nghệ thuật tổng hợp, động, diễn ra trong không gian và thời gian cụ thể.
- Thành phần: Kết hợp nhiều yếu tố: diễn xuất của diễn viên, đạo cụ, trang phục, âm thanh, ánh sáng, thiết kế sân khấu... dưới sự chỉ đạo của đạo diễn.
- Tính chất: Linh hoạt, mỗi lần trình diễn có thể có những khác biệt nhỏ, mang đậm dấu ấn sáng tạo của đạo diễn và diễn viên.
- Tiếp nhận: Thông qua việc xem và nghe trực tiếp.

Như vậy, kịch bản là nguyên liệu đầu vào, còn vở diễn là sản phẩm cuối cùng. Đạo diễn và diễn viên là những người "giải mã" kịch bản và "tái tạo" nó thành một tác phẩm sân khấu sống động.

1.2. Đặc điểm cấu trúc của một kịch bản văn học

Một kịch bản văn học thường có cấu trúc rất rõ ràng và đặc thù, giúp cho việc dàn dựng trở nên thuận lợi. Các thành phần chính bao gồm:

a. Tên tác phẩm và Tên tác giả

Đây là phần thông tin cơ bản nhất, xác định danh tính của tác phẩm và người sáng tạo ra nó. Ví dụ: Vũ Như Tô của Nguyễn Huy Tưởng.

b. Phần giới thiệu nhân vật

Phần này thường nằm ở đầu kịch bản, liệt kê danh sách các nhân vật sẽ xuất hiện trong vở kịch. Nó không chỉ nêu tên mà còn có thể cung cấp những thông tin ngắn gọn về tuổi tác, nghề nghiệp, tính cách, mối quan hệ với các nhân vật khác. Điều này giúp người đọc và đạo diễn có cái nhìn tổng quan về hệ thống nhân vật ngay từ đầu.

c. Phân chia Hồi và Cảnh

Hồi (Act): Là đơn vị lớn nhất trong cấu trúc một vở kịch, tương đương với một chương trong tiểu thuyết. Mỗi hồi thường đánh dấu một giai đoạn quan trọng trong sự phát triển của cốt truyện. Các vở kịch cổ điển thường có 5 hồi, trong khi kịch hiện đại có thể linh hoạt hơn (1, 2 hoặc 3 hồi).
Cảnh (Scene): Là đơn vị nhỏ hơn nằm trong một hồi. Việc chuyển cảnh thường được đánh dấu bằng sự thay đổi về không gian, thời gian hoặc sự xuất hiện/biến mất của các nhân vật trên sân khấu.

d. Lời thoại nhân vật (Đối thoại, độc thoại, bàng thoại)

Đây là phần cốt lõi của kịch bản, là phương tiện chính để bộc lộ tính cách nhân vật và thúc đẩy hành động kịch. Lời thoại trong kịch rất đa dạng:

Đối thoại (Dialogue): Là cuộc trò chuyện giữa hai hay nhiều nhân vật. Qua đối thoại, các mối quan hệ được hé lộ, mâu thuẫn được đẩy lên và thông tin được trao đổi.
Độc thoại (Monologue/Soliloquy): Là lời của một nhân vật nói một mình trên sân khấu. Mục đích của độc thoại là để nhân vật bộc lộ những suy nghĩ, cảm xúc, những dằn vặt nội tâm sâu kín nhất mà không thể hoặc không muốn chia sẻ với ai. Ví dụ kinh điển là câu hỏi "To be, or not to be" của Hamlet.
Bàng thoại (Aside): Là lời của một nhân vật nói riêng với khán giả mà các nhân vật khác trên sân khấu (theo quy ước) sẽ không nghe thấy. Bàng thoại tạo ra sự đồng lõa, thân mật giữa nhân vật và khán giả, thường được dùng để bình luận, châm biếm hoặc tạo ra hiệu ứng kịch tính (dramatic irony).

e. Chỉ dẫn sân khấu

Đây là những lời chú thích của tác giả, thường được in nghiêng và/hoặc đặt trong ngoặc đơn. Chỉ dẫn sân khấu cực kỳ quan trọng, nó cung cấp thông tin mà lời thoại không thể diễn tả hết:

Về bối cảnh: Mô tả không gian, thời gian, cách bài trí sân khấu. (Ví dụ: "Một căn phòng bừa bộn, ánh trăng chiếu qua cửa sổ").
Về hành động, cử chỉ: Hướng dẫn diễn viên phải làm gì. (Ví dụ: (đi đi lại lại), (đập bàn), (nhìn ra xa xăm)).
Về biểu cảm, giọng điệu: Gợi ý về trạng thái tâm lý của nhân vật. (Ví dụ: (giọng căm phẫn), (cười gằn), (nói thì thầm)).
Về âm thanh, ánh sáng: (Ví dụ: (Tiếng chuông nhà thờ từ xa vọng lại), (Ánh đèn sân khấu vụt tắt)).

Khi đọc kịch bản, các em phải đặc biệt chú ý đến chỉ dẫn sân khấu vì chúng giúp ta "nhìn thấy" vở kịch trong tâm trí mình.

2. Phân tích Xung đột trong kịch

Nếu kịch bản là bộ xương thì xung đột chính là trái tim, là nguồn sống bơm máu cho toàn bộ vở kịch. Không có xung đột, không có kịch.

2.1. Xung đột kịch là gì?

a. Định nghĩa và vai trò

Xung đột kịch là sự va chạm, đối kháng, mâu thuẫn giữa các lực lượng đối lập trong tác phẩm. Đó có thể là mâu thuẫn giữa các nhân vật, giữa nhân vật với hoàn cảnh xã hội, hoặc ngay trong nội tâm của một nhân vật.

Vai trò của xung đột kịch:

Tổ chức hành động kịch: Toàn bộ các sự kiện, tình tiết trong vở kịch đều xoay quanh việc nảy sinh, phát triển và giải quyết xung đột.
Tạo kịch tính: Xung đột tạo ra sự căng thẳng, hồi hộp, lôi cuốn sự chú ý của khán giả.
Khắc họa tính cách: Chính trong quá trình đối mặt và giải quyết xung đột, tính cách, lý tưởng, và bản chất của nhân vật được bộc lộ rõ nét nhất.
Thể hiện chủ đề, tư tưởng: Thông qua việc giải quyết xung đột, tác giả gửi gắm thông điệp, tư tưởng và quan niệm của mình về con người và cuộc đời.

b. "Trái tim" của tác phẩm kịch

Ví von xung đột là "trái tim" của vở kịch là hoàn toàn chính xác. Một cơ thể không có tim thì không thể sống, một vở kịch không có xung đột thì chỉ là một chuỗi các sự kiện rời rạc, vô nghĩa. Khán giả đến với sân khấu để chứng kiến các cuộc đối đầu, để cảm nhận sự căng thẳng và chờ đợi xem mâu thuẫn sẽ được giải quyết ra sao. Chính sự vận động của xung đột đã tạo nên sức hấp dẫn đặc thù cho nghệ thuật kịch.

2.2. Các loại xung đột kịch phổ biến

Xung đột trong kịch có thể được phân thành hai nhóm chính: xung đột ngoại hiện và xung đột nội tâm.

a. Xung đột ngoại hiện (External Conflict)

Đây là loại xung đột diễn ra bên ngoài nhân vật, là sự đối đầu giữa nhân vật với các lực lượng bên ngoài.

Nhân vật với nhân vật (Character vs. Character): Đây là dạng xung đột phổ biến nhất. Hai nhân vật (hoặc hai phe nhân vật) có mục tiêu, lý tưởng, quyền lợi đối chọi nhau, dẫn đến sự đấu tranh không khoan nhượng. Ví dụ: Trong vở Romeo và Juliet, đó là xung đột giữa hai dòng họ Montague và Capulet.
Nhân vật với xã hội (Character vs. Society): Nhân vật đứng lên chống lại những luật lệ, định kiến, hủ tục của xã hội đương thời. Nhân vật thường là người có tư tưởng tiến bộ, đi trước thời đại nhưng bị xã hội vùi dập. Ví dụ: Nhân vật Nora trong vở Nhà búp bê của Ibsen vùng lên chống lại địa vị phụ thuộc của người phụ nữ trong xã hội tư sản.
Nhân vật với hoàn cảnh/thiên nhiên (Character vs. Circumstance/Nature): Nhân vật phải đấu tranh chống lại số phận nghiệt ngã, những tai ương của tự nhiên hoặc một hoàn cảnh trớ trêu.

b. Xung đột nội tâm (Internal Conflict)

Đây là cuộc đấu tranh diễn ra ngay bên trong tâm trí, tâm hồn của một nhân vật. Nhân vật phải đứng trước một lựa chọn khó khăn, phải dằn vặt giữa lý trí và tình cảm, giữa trách nhiệm và khát vọng cá nhân, giữa cái thiện và cái ác...

Xung đột nội tâm thường làm cho nhân vật có chiều sâu, phức tạp và gần gũi hơn với khán giả.
Nó thường được thể hiện qua các đoạn độc thoại nội tâm sâu sắc.
Ví dụ kinh điển: Trong bi kịch Vũ Như Tô, xung đột nội tâm của Vũ Như Tô là sự giằng xé giữa khát vọng cống hiến cho nghệ thuật, xây nên một tòa "Cửu Trùng Đài" tráng lệ cho non sông và nhận thức rằng công trình đó được xây bằng mồ hôi, xương máu của nhân dân.

Trong nhiều vở kịch xuất sắc, hai loại xung đột này thường tồn tại song song, tác động qua lại lẫn nhau. Xung đột ngoại hiện có thể là nguyên nhân gây ra xung đột nội tâm và ngược lại.

2.3. Quá trình phát triển của xung đột kịch

Xung đột không đứng yên mà vận động theo một tiến trình logic, thường bao gồm các giai đoạn sau:

Giai đoạn 1: Trình bày (Exposition): Giới thiệu tình huống ban đầu, các nhân vật chính và hé lộ những mầm mống của mâu thuẫn, xung đột.
Giai đoạn 2: Thắt nút / Phát triển (Rising Action): Xung đột bắt đầu nảy sinh và ngày càng trở nên gay gắt, phức tạp. Các lực lượng mâu thuẫn va chạm trực tiếp, tạo ra một chuỗi hành động kịch dồn dập, căng thẳng.
Giai đoạn 3: Đỉnh điểm (Climax): Đây là lúc xung đột phát triển đến mức cao nhất, căng thẳng nhất. Một sự kiện quyết định xảy ra, buộc các nhân vật phải có hành động cuối cùng. Kết quả của cuộc đối đầu gần như được định đoạt ở đây.
Giai đoạn 4: Mở nút (Falling Action & Resolution): Hậu quả của sự kiện ở đỉnh điểm được thể hiện. Xung đột được giải quyết. Một trật tự mới được thiết lập (dù đó là bi kịch hay hài kịch). Tác phẩm đi đến hồi kết.

3. Áp dụng Tri thức ngữ văn vào phân tích tác phẩm

Lý thuyết sẽ trở nên sống động khi chúng ta áp dụng nó vào thực hành. Vậy làm thế nào để vận dụng những kiến thức về kịch bản và xung đột để phân tích một tác phẩm kịch?

3.1. Đọc hiểu một kịch bản văn học như thế nào?

Đọc kịch bản không giống đọc truyện. Các em cần một sự "nhập vai" và tưởng tượng tích cực hơn.

a. Bước 1: Chú ý đến các chỉ dẫn sân khấu

Đừng bỏ qua những dòng chữ in nghiêng trong ngoặc đơn! Chúng là "đôi mắt" của bạn. Hãy dựa vào đó để hình dung ra không gian sân khấu, dáng đi, nét mặt, cử chỉ của nhân vật. Một hành động (nhìn trừng trừng) có thể biểu đạt nhiều hơn cả một câu thoại dài.

b. Bước 2: Phân tích lời thoại

Hãy tự hỏi: Nhân vật nói câu này với ai, trong hoàn cảnh nào? Giọng điệu của họ ra sao (tức giận, yêu thương, mỉa mai...)? Lời thoại đó tiết lộ điều gì về tính cách của họ, về mối quan hệ của họ với người đối diện? Có ẩn ý gì đằng sau câu chữ không (lời nói một đằng, suy nghĩ một nẻo)?

c. Bước 3: Xác định và theo dõi dòng chảy xung đột

Khi đọc, hãy luôn tìm kiếm mâu thuẫn. Ai đang chống lại ai? Vì sao? Xung đột bắt đầu từ đâu? Nó trở nên gay gắt ở những cảnh nào? Đâu là đỉnh điểm của sự đối đầu? Và cuối cùng nó được giải quyết ra sao? Việc vẽ ra được sơ đồ phát triển của xung đột sẽ giúp bạn nắm bắt được "xương sống" của toàn bộ vở kịch.

3.2. Ví dụ minh họa qua đoạn trích Vĩnh biệt Cửu Trùng Đài (trích Vũ Như Tô)

Hãy thử áp dụng những điều trên vào đoạn trích các em sẽ học trong chương trình.

a. Phân tích cấu trúc kịch bản trong đoạn trích

Nhân vật: Danh sách nhân vật được nêu rõ: Vũ Như Tô, Đan Thiềm, Nguyễn Vũ, cung nữ, quân sĩ...
Chỉ dẫn sân khấu: Rất quan trọng và giàu chất thơ bi kịch. Ví dụ: (Vũ Như Tô như điên dại), (Đan Thiềm kinh hãi), (Quân reo hò ầm ĩ), (Lửa bốc lên). Những chỉ dẫn này tạo ra một không khí hỗn loạn, căng thẳng và bi tráng.
Lời thoại: Lời thoại của Vũ Như Tô thể hiện sự mê muội, say đắm với cái đẹp đến mức xa rời thực tế ("Ta tội gì? Ta chỉ có một hoài bão là tô điểm đất nước..."). Lời thoại của Đan Thiềm thể hiện sự tỉnh táo, lo lắng và lòng tri kỷ ("Bệnh của ông là bệnh mê cái đẹp... Ông phải trốn đi").

b. Phân tích xung đột trong đoạn trích

Đoạn trích này là đỉnh điểm của bi kịch Vũ Như Tô, nơi mọi xung đột được đẩy lên cao độ.

Xung đột ngoại hiện: Vô cùng gay gắt. Đó là mâu thuẫn không thể dung hòa giữa một bên là nghệ sĩ thiên tài Vũ Như Tô và người tri kỷ Đan Thiềm (đại diện cho khát vọng nghệ thuật vị nghệ thuật) và một bên là quân nổi loạn và nhân dân (đại diện cho quyền sống và sự căm phẫn trước một công trình xây trên xương máu). Xung đột này được giải quyết bằng cái chết bi thảm của Vũ Như Tô, Đan Thiềm và sự phá hủy của Cửu Trùng Đài.
Xung đột nội tâm: Thể hiện sâu sắc ở nhân vật Vũ Như Tô. Dù bên ngoài vẫn khăng khăng mình vô tội, nhưng trong sâu thẳm, ông cũng nhận ra bi kịch của mình. Ông đau đớn khi Cửu Trùng Đài, đứa con tinh thần của mình, bị đốt cháy. Đó là sự sụp đổ của cả lý tưởng và sinh mệnh. Xung đột nội tâm này biến Vũ Như Tô thành một nhân vật bi kịch điển hình: một con người có tài năng, có khát vọng lớn lao nhưng lại đặt nó sai chỗ, sai thời điểm và phải trả giá bằng cả mạng sống.

Qua ví dụ trên, có thể thấy việc nắm vững tri thức về kịch bản và xung đột giúp chúng ta đi sâu vào tầng ý nghĩa của tác phẩm, thấu hiểu tấn bi kịch của nhân vật và tư tưởng mà tác giả muốn gửi gắm.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử suy ngẫm và trả lời các câu hỏi sau:

Câu hỏi 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa kịch bản văn học và vở diễn sân khấu. Theo em, vai trò của "chỉ dẫn sân khấu" trong kịch bản là gì?
Gợi ý trả lời: Nêu rõ bản chất (văn bản tĩnh vs nghệ thuật động), thành phần (ngôn từ vs tổng hợp), và cách tiếp nhận (đọc vs xem). Nhấn mạnh vai trò của chỉ dẫn sân khấu là cầu nối giữa nhà văn và đạo diễn, giúp hình dung hành động, bối cảnh, cảm xúc mà lời thoại không diễn tả hết.
Câu hỏi 2: Xung đột kịch là gì? Tại sao có thể khẳng định rằng xung đột là "trái tim" của một tác phẩm kịch?
Gợi ý trả lời: Nêu định nghĩa xung đột. Giải thích vai trò của nó trong việc tạo kịch tính, thúc đẩy hành động, khắc họa nhân vật và thể hiện chủ đề. Không có xung đột, vở kịch sẽ thiếu sức sống và sự hấp dẫn.
Câu hỏi 3: Hãy chọn một tác phẩm kịch (hoặc phim ảnh) mà em yêu thích. Phân tích các loại xung đột (xung đột ngoại hiện và xung đột nội tâm) được thể hiện trong tác phẩm đó.
Gợi ý trả lời: Chọn một tác phẩm cụ thể (ví dụ: phim "Mắt Biếc", vở kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt"...). Chỉ ra xung đột ngoại hiện (nhân vật A vs nhân vật B, nhân vật vs gia đình/xã hội) và xung đột nội tâm (sự dằn vặt, lựa chọn khó khăn của nhân vật chính). Nêu rõ xung đột nào là chính, chúng tác động qua lại với nhau như thế nào.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu hai khái niệm nền tảng của thể loại kịch: kịch bản văn học và xung đột kịch. Bài học đã chỉ ra rằng, kịch bản văn học là một văn bản có cấu trúc đặc thù với lời thoại và các chỉ dẫn sân khấu, còn xung đột chính là động lực phát triển, tạo nên sức căng và chiều sâu cho vở kịch. Nắm vững những tri thức này không chỉ là yêu cầu của chương trình học mà còn là một kỹ năng quan trọng giúp các em trở thành những độc giả, khán giả tinh tế hơn. Mong rằng, với những công cụ lý luận này, các em sẽ có những giờ học tác phẩm kịch sắp tới thật say mê, hiệu quả và khám phá được nhiều điều thú vị từ thế giới sân khấu.